در انتظار گشایشی دوباره

مالک مصدق: در کنار وعده‌های مکرر مسعود پزشکیان برای احیای برجام، مذاکره با غرب و...، رئیس‌جمهور نهم بر بهبود مناسبات و ارتقای روابط با همسایگان ایران هم تأکید کرد. اگرچه ایران به‌لحاظ ژئوپلیتیک از یک سو با آسیای میانه و در سوی دیگر با قفقاز مجاورت سرزمینی دارد، اما مهم‌ترین خاستگاه جغرافیایی کشورمان، حضور در منطقه همیشه ملتهب و حساس خاورمیانه است. ازاین‌رو در ادوار مختلف همه دولت‌های جمهوری اسلامی ایران با هر قرائت سیاسی بیشترین تمرکز خود را روی غرب آسیا و مشخصا خاورمیانه عربی گذاشته‌اند و در سال‌های اخیر با مانور روی کلیدواژه «محور مقاومت» بر نوع مناسبات تهران با عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و در یک پراکندگی ژئوپلیتیک، یمن تأکید دارند. ناگفته نماند که یک بُعد دیگر خاورمیانه عربی مشتمل بر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس و در ساحت دیگر موضوع روابط ایران با اردن و مصر هم مطرح است. حال باید دید که در دوران ریاست‌جمهوری مسعود پزشکیان چه اقتضائاتی برای روابط ایران با کشورهای عربی روی خواهد داد؟

آینده تهران و شورای همکاری خلیج فارس در دولت چهاردهم

پیرو این نکته میدل‌ایست‌نیوز به نقل از الخلیج‌ آنلاین گزارش داد «در سایه تحولات سیاسی و دیپلماتیک پی‌در‌پی در منطقه خاورمیانه، روابط ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، محوری حیاتی است که بر ثبات و امنیت منطقه تأثیر می‌گذارد. با انتخاب رئیس‌جمهور جدید ایران، پرسش‌های بسیاری درباره آینده این روابط و چگونگی تأثیر تغییرهای سیاسی در تهران بر همکاری و تنش با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس به وجود می‌آید. با پیروزی مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور جدید ایران، کارشناسان بین‌المللی و منطقه‌ای، منتظر دستورالعمل‌هایی هستند که دولت جدید در روابط با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس دنبال خواهد کرد. کارشناسان منطقه‌ای باور دارند «ایران ممکن است رویکرد عمل‌گرایانه‌تری در سیاست خارجی خود به‌ویژه در رابطه با کاهش تنش‌ها با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس و بهبود روابط اقتصادی و دیپلماتیک اتخاذ کند». رهبران کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در هفتم جولای ۲۰۲۴، پیروزی پزشکیان، رئیس‌جمهوری اصلاح‌طلب ایران را در پیام‌های جداگانه‌ای تبریک گفتند. این رهبران نسبت به همکاری با رئیس‌جمهوری جدید ایران برای توسعه روابط دوجانبه میان کشورهایشان ابراز امیدواری کردند. قحطان الخفاجی، استاد علوم سیاسی راهبردی پیش‌بینی کرد که نوع سیاست ایران در قبال کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در سایه ریاست‌جمهوری پزشکیان، تفاوت زیادی با رؤسای جمهور پیشین نداشته باشد، چراکه این رئیس‌جمهوری نیز با همان سازوکار، اعتقادات و اهداف بر سر کار آمده است. خفاجی در گفت‌وگو با این تارنما (الخلیج) ارزیابی خود را این‌گونه ادامه می‌دهد، «تغییراتی در منطقه به وجود می‌آید که ایران را مجبور می‌کند برخی از سازوکارهای ظاهری خود و نه اصول ثابتش را تغییر دهد و این رئیس‌جمهور نیز در همان خط رؤسای جمهور پیشین حرکت می‌کند. الخفاجی درباره اقدامات ایران در سایه ریاست‌جمهوری جدید برای کسب اعتماد کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، تأکید دارد که تهران باید مشکلات خود با کشورهای عربی و اختلافات خود از جمله اختلاف بر سر مناطق نفتی با کویت را حل کند. از طرفی دیگر عبدالرزاق الطائی، استاد علوم سیاسی هم می‌گوید «مسعود پزشکیان، سیاست استقبال و همکاری در رابطه با روابط دوجانبه و دیپلماتیک را دنبال خواهد کرد». وی در رابطه با پرونده‌های سیاست خارجی در قبال مسائل کشورهای عربی پیش‌بینی کرد که اختلافی در مواضع درون ایران وجود داشته باشد. الطائی معتقد است که برای تقویت اعتماد میان ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس، این کشورها ممکن است نخستین کشورهایی باشند که پزشکیان به آنها سفر می‌کند، به‌ویژه با توجه به اینکه او اصلاح‌طلب است و اصلاح‌طلب‌ها همواره خواستار روابط متمایز با کشورهای همجوار و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس بوده‌اند.

 همه‌چیز در ابهام!

در سایه آنچه از زبان کارشناسان عربی منطقه مطرح شد، محمدرضا سالک هم در گفت‌وگویی که با «شرق» داشت، باور دارد «مسیر مثبتی که از دوره سیدابراهیم رئیسی و با نقش‌آفرینی علی شمخانی در مقام دبیر سابق شعام (شورای عالی امنیت ملی) برای احیای روابط با عربستان سعودی طی شده است، می‌تواند بستری مناسب از فرصت‌ها را در اختیار دولت مسعود پزشکیان در جهت ارتقای روابط با کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس ارائه دهد». به‌خصوص آنکه از منظر این کارشناس، «علاوه بر احیای روابط تهران – ریاض، کشورهایی مانند بحرین نیز آمادگی خود را برای ازسرگیری روابط با ایران مطرح کرده‌اند» که به گفته این تحلیلگر حوزه عربی، «می‌تواند با یک دستور کار دقیق از سوی دولت پزشکیان هرچه‌سریع‌تر به مرحله عملیاتی درآید و روابط تهران – منامه هم از سر گرفته شود». تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه با ارجاعی به سیاست خارجی دولت‌های یازدهم و دوازدهم حسن روحانی این آسیب‌شناسی را مطرح می‌کند که «نباید دولت پزشکیان همه تخم‌مرغ‌های سیاست خارجی و تمام تمرکزش را در سبد مذاکره با غرب و احیای برجام قرار دهد و توجه لازم را به کشورهای پیرامونی نداشته باشد». با چنین خوانشی، مفسر ارشد حوزه سیاست خارجی هشدار می‌دهد «اگر ریل‌گذاری دولت روحانی با کشورهای پیرامونی مجددا تکرار شود، دولت پزشکیان هم محکوم به تجربه‌کردن همان کارنامه تلخ هشت‌ساله دولت‌های یازدهم و دوازدهم در زمینه روابط با همسایگان است». در مقابل علیرضا راستین به عنوان دیگر کارشناس در گپ‌وگفتش با «شرق» ارزیابی کاملا متفاوتی دارد و با یادآوری اینکه اساسا احیای روابط عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران، ربطی به دولت رئیسی ندارد، بلکه بنای آن توسط حاکمیت گذاشته شده است، تأکید می‌کند که «چون در زمان دولت رئیسی رفتارهای کارشکنانه، سیاست خارجی موازی و سنگ‌اندازی‌های دولت در سایه و برخی نهادهای دیگر در ترسیم روابط با کشورهای عربی و به‌خصوص کشورهای حاشیه خلیج فارس به کمترین میزان خود رسید، لذا دست دولت رئیسی هم برای ارتقای روابط با عربستان و بحرین باز بود». ازاین‌رو کارشناس مسائل غرب آسیا در توصیه‌ای خطاب به بازیگران پشت پرده سیاست خارجی ایران می‌‌گوید: «همین سیاست باز و منعطف دولت رئیسی برای دولت پزشکیان هم پی گرفته شود تا وزارت امور خارجه دولت چهاردهم نیز بدون نگرانی از موازی‌کاری و سنگ‌اندازی یک برنامه درست، مدون، دقیق و واقع‌بینانه را برای ارتقای روابط با کشورهای حاشیه خلیج فارس به اجرا درآورد». هرچند راستین در ادامه ارزیابی‌های خود اذعان دارد که «حتی اگر روابط ایران و بحرین مانند روابط ایران و عربستان احیا شود و در سوی دیگر مناسبات ما با اردن و مصر ارتقا پیدا کند، اتفاق چندان ملموسی مشخصا در حوزه دیپلماسی اقتصادی و پررنگ‌شدن مناسبات تجاری با این کشورها روی نخواهد داد». چراکه به زعم او «این مناسبات در گرو خروجی مذاکرات احتمالی دولت پزشکیان با غرب و چراغ سبز واشنگتن به کشورهای عربی خواهد بود». کما اینکه وی در تأیید گفته خود یادآور می‌شود که با گذشت بیش از یک سال از احیای روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی تاکنون اتفاق ملموسی برای مناسبات تجاری و اقتصادی بین تهران و ریاض روی نداده است و این با وجود تمام ادعاها و قول سرمایه‌گذاری‌های کلان مقامات سعودی در ایران بود» که به گفته راستین، «تفاوت حرف و عمل عربستان نشان می‌دهد که ریاض نیز مانند دیگر کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تا زمان بهبود روابط ایران با غرب و در نهایت چراغ سبز ایالات متحده نمی‌تواند به جز مواضع صرف دیپلماتیک، گام عملیاتی برای شروع مناسبات تجاری با ایران بردارد». این تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در جمع‌بندی حرف‌های خود به ذکر این پرسش کلیدی می‌پردازد «آیا با در نظر گرفتن این واقعیت که موتور روابط اقتصادی و تجاری ایران با کشورهای عربی خلیج فارس تنها با به‌نتیجه‌رسیدن مذاکرات ایران و غرب روشن می‌شود، نهایتا پزشکیان در این زمینه (مذاکره با غرب) موفق خواهد بود؟!».

 آینده روابط در گرو نگرانی‌های امنیتی

با توجه به این سؤال علیرضا راستین و بنا به گفته الخلیج، «مسعود پزشکیان از شخصیت‌های برجسته اصلاح‌طلب در سیاست ایران است و پیش‌تر در مقام وزیر بهداشت و نماینده مجلس شورای اسلامی ایران بوده و رویکردهای عمل‌گرایانه و اصلاح‌طلبانه از خود نشان داده است. مسئولیت‌پذیری او در زمانی که ایران شاهد فشارهای اقتصادی و سیاسی داخلی و خارجی است، نیازمند سیاست‌های هوشمند و متوازن برای تعامل با این چالش‌های امنیتی و سیاسی است. نگرانی‌های امنیتی، از بارزترین چالش‌هایی است که روابط ایران و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس با آن مواجه هستند». روزنامه الدستور اردن نیز نوشت «پزشکیان نه اصولگراست و نه اصلاح‌طلب، بلکه ترکیبی از این دو گرایش و عمل‌گراست که مرزهای قدرت و نقش‌آفرینی را می‌شناسد». این روزنامه با اشاره به اینکه پیروزی پزشکیان، بزرگ‌ترین دستاورد در این شرایط به حساب می‌آید، نوشت تغییر گسترده‌ای در سیاست ایران با روی کار آمدن مسعود پزشکیان به وجود نمی‌آید. الدستور اردن اشاره کرد که تنها تأثیر کشورهای عربی هم‌اکنون از سوی عربستان و تأثیر و قدرت و نفوذ آن از لحاظ اقتصادی، سیاسی و دینی و به‌طورکلی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس است. در این رابطه پیش‌تر علی باقری‌کنی، سرپرست وزارت امور خارجه ایران هم گفته بود که محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان پس از تشکیل دولت جدید به ایران سفر خواهد کرد. این سفر در چارچوب توافق عربستان و ایران با میانجیگری چین در مارس ۲۰۲۳ انجام خواهد شد؛ روابطی که با وجود چالش‌ها، باثبات است و تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی به تداوم و گسترش آن کمک می‌کند. با وجود برخی چالش‌های امنیتی، فرصت‌های زیادی برای تقویت همکاری اقتصادی میان ایران و عربستان و سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس وجود دارد و با برداشته‌شدن تحریم‌های اقتصادی تهران، درها به روی سرمایه‌گذاری‌های جدید و همکاری تجاری گسترده‌تر گشوده خواهد شد. انتظار می‌رود پروژه‌های مشترک در زیرساخت‌ها، انرژی و فناوری، به تقویت انسجام اقتصادی و کاهش تنش‌های سیاسی کمک کند. کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس نیز به دنبال متنوع‌سازی اقتصاد خود به دور از نفت هستند و ممکن است ایران را شریک استراتژیک برای توسعه بخش‌های جدید بدانند.

 ایران و محور مقاومت در دوره پزشکیان

همان‌طورکه در ابتدای گزارش عنوان شد یکی از مهم‌ترین و شاید بتوان گفت مهم‌ترین محورهای سیاست خارجی ایران در خاورمیانه عربی ناظر به روابط با عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و یمن (ذیل محور مقاومت) است؛ روابطی که پیش و بیش از آنکه در چارچوب روابط دیپلماتیک و مناسبات دوجانبه قابلیت بحث داشته باشد، یک رویکرد امنیتی، نظامی و دفاعی برای تهران پیدا کرده است. ازاین‌رو قاطبه تحلیلگران، ناظران و کارشناسان به این واقعیت معترف هستند که با تغییر دولت‌ها در ایران عملا اتفاقی برای مناسبات ایران با این کشورها روی نخواهد داد، چراکه از حوزه اختیارات ریاست‌جمهوری و دستگاه دیپلماسی خارج است؛ این نکته‌ای بود که رامین اسماعیلی هم در گفت‌وگوی خود با «شرق» بر آن صحه می‌گذارد و به گفته این کارشناس ارشد مسائل خاورمیانه عربی، «اساسا با روی کار آمدن دولت روحانی، رئیسی، پزشکیان یا هر دولت دیگری راهبرد سیاست خارجی ایران در حوزه محور مقاومت تغییر نخواهد کرد». هرچند این مفسر حوزه بین‌الملل یقین دارد «اگر مجددا مانند دوره روحانی بر دوگانگی یا دوقطبی بین میدان و دیپلماسی دمیده شود و این گسل تشدید شود، به موازات اتلاف انرژی و تمرکز در سیاست خارجی، شاهد هدررفت طیفی از فرصت‌ها و امتیازات به واسطه پررنگ‌شدن اصطکاک بین دولت و برخی نهادهای داخلی در کشور خواهیم بود». ازاین‌رو این کارشناس هم متذکر می‌شود که «هم دولت پزشکیان با عبرت‌گرفتن از دولت روحانی به دنبال تکرار میدان و دیپلماسی نباشد و از سوی دیگر نهادهای انتصابی هم به دولت پزشکیان در جهت ترسیم سیاست خارجی دقیق، هوشمندانه و البته تنش‌زدا در خاورمیانه عربی کمک کنند». این نکته از آن جهت اهمیت مضاعف دارد که اسماعیلی یادآور می‌شود «پس از عملیات طوفان‌الاقصی و جنگ حماس و اسرائیل از هفتم اکتبر ۲۰۲۳، صفحه جدیدی از مناسبات در خاورمیانه شکل گرفته است و هم‌زمان سایه جنگ گسترده بین حزب‌الله لبنان و اسرائیل هر روز سنگین‌تر می‌شود».