زنده‌یاد ریاضی و مهم‌ترین کتابخانه باستان‌شناسی ایران

از مهم‌ترین کتابخانه‌های تخصصی کشور -که سابقه راه‌اندازی آن خاطره تأسیس کتابخانه ملی ایران را به یاد می‌آورد- از آنِ موزه ملی ایران در خیابان سی‌ تیر است. موزه ملی دربردارنده آثار به‌دست‌آمده از قدیم‌ترین زمان‌ها تا پایان دوره قاجار است و شکل‌گیری آن به روزگار ناصری در عمارت موزه در کاخ گلستان بازمی‌گردد که برخی آثار محوطه‌های تاریخی و اشیای به‌دست‌آمده اتفاقی در آن نگهداری می‌شد. در کنار ساختمان مستقل موزه ملی، کتابخانه و مرکز اسنادی پایه‌گذاری شد تا مقالات پژوهشی و گزارش‌های حفاری و کتاب‌های باستان‌شناسی و هنر در ایران و منطقه را جمع‌آوری و به‌سامان کند. این کتابخانه، به‌ویژه در زمینه نشریات تخصصی به زبان‌های غیرفارسی مشهور است و دست‌کم، سوابق 30 نشریه معتبر را در خود جای داده است و پژوهشگران و علاقه‌مندان، که برخی از آنها نویسندگان مقالات تخصصی‌اند، آثار مورد نیاز خود را در آنجا می‌یابند. در اهمیت کتابخانه موزه همین بس که هنوز هم بسیاری از نشریات تخصصی برای آنجا ارسال می‌شود و فقط در آنجا در دسترس است. ریچارد فرای در سفری که به‌ مناسبت نخستین نشست ایران‌پژوهان پس از انقلاب در زمان دولت آقای هاشمی با حضور بیش از 40 نفر از ایران‌شناسان برجسته به ایران آمده بود، از دانشنامه‌ای درباره تاریخ ایران باستان سخن ‌گفت که در نسخه‌های محدودی منتشر شده است تا بعدها کامل شود و اینک اثری از آن در دست نیست. شاید بتوان چنین مجموعه‌هایی را میان اسناد و کتاب‌های انباشته‌شده در این کتابخانه یافت، زیرا در بخش فوقانی آنجا آثاری کمیاب نگهداری می‌شود؛ از جمله این اسناد کاتالوگ راه‌اندازی نخستین نمایشگاه‌ قرآن‌های موزه‌ای هم‌زمان با آغاز‌به‌کار موزه ملی ایران است که نسخه‌ای از آن در مجموعه ارزشمند استاد سمسار موجود است.

از آخرین مدیران علاقه‌مند و کوشای این کتابخانه، باید از زنده‌یاد «محمدرضا ریاضی» نام برد که از سال 1360 تا 1382 شمسی، مسئولیت کتابخانه را برعهده داشت. نخستین مدیر این کتابخانه و مرکز اسناد یدا گدار، همسر آندره گدار، پایه‌گذار بنای ماندگار موزه، بود و پس از او، خانم سلما مقدم، همسر محسن مقدم، پایه‌گذار موزه مقدم در خیابان امام خمینی، این مسئولیت را برعهده گرفت (خانواده سلما از ارامنه عثمانی بودند که بعدها به بلغارستان مهاجرت کردند). خانم دکتر نوشین‌دخت نفیسی، دختر سعید نفیسی نیز عهده‌دار این کار بوده است. از دیگر کسانی که در غنای این مجموعه کوشیده‌اند، می‌باید از علی‌اصغر حکمت، محمدتقی مصطفوی و دکتر مهدی بهرامی نام برد.

میراث‌دار این مدیران ارجمند، آقای ریاضی بود که سال‌ها مسئولیت این کار را به دوش کشید. او تحصیل‌کرده رشته جغرافیا و باستان‌شناسی بود. بیشترین آثار جمع‌آوری‌شده در کتابخانه موزه، به زبان‌های اروپایی تدوین شده بود و مدیری مسلط به حوزه باستان‌شناسی و زبان‌های اروپایی می‌طلبید که آقای ریاضی از این ویژگی‌ها برخوردار بود. در زمان او، خرید آثار بسیار گسترش یافت. همسر او، خانم دکتر آرمان شیشه‌گر، نیز از باستان‌شناسان شناخته‌شده‌ است که چراغ این رشته را فروزان نگه ‌داشته‌اند. او و آقای ریاضی در مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی نیز مقالاتی نوشته‌اند. آخرین مقاله بلند آقای ریاضی به نام «زیورآلات» در اختیار این مرکز قرار دارد که امیدواریم به‌زودی انتشار یابد. افزون‌بر آن، آقای ریاضی در دوره بازنشستگی هم در مراکز آموزش عالی تدریس می‌کرد و بسیار کسان خوشه‌چین خرمن دانش او بودند.

در دیداری که با آقای علیرضا تابش از آن کتابخانه داشتم، آقای ریاضی از کمبود جا و انبارشدن هزاران جلد کتاب‌ ارزشمند و اسناد کم‌مانند، که در نیم‌طبقه بالا روی هم انباشته شده بود، گله داشت. او برای حل مشکل پیشنهاد کرد که زیرزمین موزه، که به انبار آثار تاریخی تبدیل شده بود، یا زیرزمین‌های چشم‌نواز دانشکده هنر کنونی یا عمارت قزاقخانه سابق در اختیار این کتابخانه قرار گیرد و یا با توجه‌ به آنکه اکنون کتابخانه ملی بنایی بزرگ و مجهز در اختیار دارد، ساختمان پیشین، که از نظر مختصات بنا و مصالح با ساختمان موزه هماهنگی کامل دارد، به این کتابخانه واگذار شود. این موضع را آقای تابش پیگیری کرد. در آن زمان، ریاست کتابخانه ملی با جناب کاظم موسوی بجنوردی بود. هرچند آن خواسته به نتیجه نرسید، اما فکری جدید شکل گرفت که محل پیشین کتابخانه ملی با همکاری سازمان میراث فرهنگی به موزه کتاب تبدیل شود و طبعا، برخی از اشیا و اسناد مرتبط به آنجا انتقال یابد. موافقت‌نامه این کار به امضای این‌جانب (وزیر ارشاد) و ریاست وقت کتابخانه ملی و آقای سید‌محمد بهشتی، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی رسید.

درگذشت آقای محمدرضا ریاضی را به همکاران باستان‌شناس ایشان تسلیت می‌گوییم.