آغاز دیپلماسی چهاردهم

عبدالرحمن فتح‌الهی: محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی، نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر که به منظور دیدار و گفت‌وگو با مقامات ایران به تهران سفر کرده بود، ظهر دیروز دوشنبه با عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان دیدار و گفت‌وگو کرد که اولین دیدار خارجی عراقچی در مقام وزیر خارجه ایران محسوب می‌شود. هرچند از مذاکرات پشت درهای بسته دو طرف اخباری درباره جزئیات به بیرون درز نکرده است، اما وزارت خارجه قطر در یک‌ کلی‌گویی اعلام کرد در جریان دیدار محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی و عباس عراقچی، همکاری دو کشور، راه‌های حمایت از آن، آخرین تحولات غزه و تلاش میانجیگران برای آتش‌بس در نوار غزه و نیز تنش‌ها در منطقه مورد بررسی قرار گرفت. طبق روایت دوحه، در این دیدار بر اهمیت پایان‌دادن به جنایات نیروهای اشغالگر علیه ملت فلسطین، پایان‌دادن به جنگ غزه و توقف اقدامات تروریستی شهرک‌نشینان صهیونیستی در کرانه باختری تأکید شد، به‌گونه‌ای که منطقه از خطرات تشدید دور بماند. نخست‌وزیر و وزیر خارجه قطر همچنین انتخاب عراقچی به‌عنوان‌ وزیر خارجه جدید ایران را تبریک گفت و برای او آرزوی موفقیت کرد.

رسانه‌های داخلی هم گزارش دادند که وزیر خارجه ایران در دیدار با همتای قطری خود با اشاره به مذاکرات آتش‌بس در غزه و نقش قطر در این مذاکرات تأکید کرد: «ایران از هرگونه توافقی که دوستان ما در مقاومت فلسطین و حماس بپذیرند، حمایت خواهد کرد». طرفین با تجلیل از شهیدان رئیسی و امیرعبداللهیان و مرور تلاش‌های صورت‌گرفته برای توسعه روابط، بر اهتمام ویژه خود برای پیگیری و اجرای توافق‌های انجام‌شده تأکید کردند. عراقچی با اشاره به امکانات و ظرفیت‌های خوب دو کشور در ابعاد تجاری و اقتصادی، بیان کرد: «مایلیم با تلاش و هماهنگی بیشتر بین بخش‌های ذی‌ربط دو کشور در قالب کمیسیون مشترک اقتصادی، شاهد جهش و تحرک جدیدی در روابط به‌خصوص در عرصه اقتصادی و تجاری باشیم». به نوشته ایسنا، رئیس دستگاه دیپلماسی همچنین از تلاش‌ها و تحرک خوب دولت قطر درخصوص پرونده‌های مهم منطقه‌ای به‌ویژه توقف جنگ و برقراری آتش‌بس در غزه قدردانی کرد و با اشاره به رویکرد صهیونیست‌ها برای تشدید تنش و توسعه دایره جنگ و درگیری در منطقه تصریح کرد: ‌«جمهوری اسلامی ایران از تلاش‌های قطر در توقف فوری جنگ و جنایات صهیونیست‌ها علیه مردم مظلوم فلسطین و برقراری آتش‌بس در غزه استقبال می‌کند و از هرگونه توافقی که دوستان ما در مقاومت فلسطین و حماس بپذیرند، حمایت خواهد کرد». شیخ محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی، نخست‌وزیر و وزیر خارجه قطر نیز در این دیدار با ابراز خرسندی از سفر رسمی‌اش به تهران، انتخاب عراقچی به‌عنوان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران را تبریک و تهنیت گفت و برای وی آرزوی موفقیت کرد. او افزود‌: «تلاش خواهیم کرد تعامل و همکاری بین ما بر اساس عزم و اراده رهبران دو کشور و در راستای تحقق اهداف مشترک‌مان ادامه یابد و آینده بهتری فراروی روابط دو کشور به‌خصوص در عرصه همکاری‌های اقتصادی باشد». نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر در این دیدار همچنین گزارشی از تحرک دیپلماتیک و تلاش‌های صورت‌گرفته از سوی این کشور درخصوص توقف جنگ و برقراری آتش‌بس در غزه ارائه کرد و با یادآوری روند مشورت‌های انجام‌شده بین طرفین تاکنون، خواستار تداوم این رایزنی‌ها در راستای کمک به تأمین ثبات و امنیت در منطقه و کمک به مردم فلسطین شد.

چرا سکاندار سیاست خارجی قطر راهی تهران شد؟

درباره بررسی اهداف سفر نخست‌وزیر قطر به تهران، سناریوهای متعددی وجود دارد که با توجه به گفته‌های وزرای امور خارجه ایران و قطر در جریان نشست دیروز (دوشنبه) می‌توان به برخی از این سناریوها اشاره کرد. پیش‌تر، حمیدرضا دهقانی، سفیر سابق ایران در قطر، در مطلبی در شبکه اجتماعی ایکس از سفر نخست‌وزیر قطر به تهران خبر داد و در این ارتباط نوشته بود‌: «پنجم شهریور‌ شیخ محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی، نخست‌وزیر و وزیر خارجه قطر، دیدار مهمی از تهران دارد. علاوه بر روابط دوجانبه، قطر در پرونده غزه و هسته‌ای‌ نقش ایفا می‌کند». دهقانی این را هم به توییت‌ خود افزود که‌ «باید دید آمریکایی‌ها‌ چقدر حاضرند با مهار اسرائیل، منطقه را از پرتگاه جنگ دور کنند».

البته با توجه به وضعیت جنگ غزه، احتمال پاسخ ایران به اسرائیل در پی ترور هنیه، تنش بی‌سابقه بین تل‌آویو و حزب‌الله و نیز تلاش‌های مشترک سه‌جانبه قاهره، دوحه‌ و واشنگتن برای حصول توافق آتش‌بس و با در نظر گرفتن نگاه دولت تازه در ایران و سکانداری فردی میانه‌رو بر دستگاه دیپلماسی کشور می‌توان حدس‌هایی درباره اهداف و دستور‌کارهای نخست‌وزیر قطر از سفر به تهران و محورهای مذاکرات محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی و عباس عراقچی زد. کما‌اینکه ریچارد گلدبرگ، مشاور ارشد اندیشکده «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» (FDD) می‌گوید: «قطر و ایران دیدگاه مشترکی در قبال حماس دارند. اگرچه جایگاه و موضع قطر نسبت به واشنگتن با ترور هنیه به میزان درخور توجهی تضعیف شده، اما این احتمال مطرح است که آل‌ثانی اکنون پیام‌هایی را از طرف دولت بایدن به ایران منتقل کند و در عین حال گام‌های بعدی را در قبال شریک استراتژیک خود در غزه با ایران طراحی کند».

به نوشته «انتخاب»، اندیشکده «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» با اشاره به سفر شیخ محمد بن‌عبدالرحمن آل‌ثانی، نخست‌وزیر قطر، به تهران این را هم مطرح کرده که‌ «خبر سفر مذکور پس از آن منتشر شد که تیم‌های مذاکره‌کننده آمریکایی، اسرائیلی، مصری و قطری در ۱۵ آگوست در دوحه برای دور دیگری از مذاکرات آتش‌بس و حل موضوع اسرا دور هم جمع شدند. حماس اعلام کرد در این مذاکرات شرکت نمی‌کند، ولی روند مذاکرات را از طریق هیئت‌های قطری و مصری دریافت کرده است». دور جدید گفت‌وگوها در ۲۲ و ۲۳ آگوست در قاهره برگزار شد.

 پایان مذاکرات قاهره بدون نتیجه

در حالی ظهر دیروز (دوشنبه) نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر وارد تهران شد که مذاکرات آتش‌بس در قاهره شامگاه یکشنبه بدون نتیجه پایان یافت. ایرنا به نقل از خبرگزاری رویترز گزارش داد که مذاکرات آتش‌بس غزه در قاهره بدون دستیابی به توافق پایان یافته است و حماس و اسرائیل در نهایت با چند ماده ‌ارائه‌شده از سوی میانجیگران موافقت نکرده‌اند. خبرگزاری رویترز در این گزارش به نقل از منابع آگاه افزود: یکی از مهم‌ترین نقاط اختلاف در این مذاکرات، حضور اسرائیل در غزه پس از پایان جنگ است. در ادامه این گزارش آمده است که بر اساس پیشنهاد جدید، اسرائیل باید پس از انجام توافق تبادل اسیران، به‌طور کامل از محور فیلادلفیا که در امتداد مرز مصر و غزه قرار دارد، خارج شود؛ با‌این‌حال، اسرائیل تنها با عقب‌نشینی از سه‌کیلومتری این محور موافقت کرده است. بنا بر این گزارش، مصر نیز همچنان بر لزوم خروج کامل اسرائیل از محور فیلادلفیا تأکید دارد، اما به منظور جلوگیری از به تأخیر افتادن توافق، قاهره پیشنهاد کرده است ‌این خروج در دو مرحله انجام شود. این گزارش می‌افزاید:‌ «مصر همچنین بر خروج کامل اسرائیل از گذرگاه رفح اصرار دارد و تأکید کرده است که تنها با طرف فلسطینی در گذرگاه رفح همکاری خواهد کرد». هم‌زمان عزت الرشق، عضو دفتر سیاسی جنبش مقاومت اسلامی حماس، یکشنبه‌شب در اظهاراتی تأکید کرد‌ «هیئت این گروه فلسطینی خواستار ملزم‌کردن اسرائیل به توافق‌های انجام‌شده در دوم جولای (دوازدهم تیر) مبتنی بر موارد ذکر‌شده در سخنرانی جو بایدن و قطع‌نامه شورای امنیت شد».

 الرشق با بیان اینکه هیئت حماس خواستار ملزم‌کردن اسرائیل به توافقات دوم جولای شد، افزود «هیئت حماس بر موضع این جنبش مبنی بر ضرورت شامل‌بودن هر توافقی بر آتش‌بس کامل، خروج کامل نیروهای اشغالگر از نوار غزه، بازگشت آزادانه فلسطینیان به خانه‌های خود، امدادرسانی و بازسازی غزه و امضای توافق جدی مبادله اسرا تأکید کرد». شبکه تلویزیونی العربی هم پیش‌تر جزئیاتی از پیشنهادهای واشنگتن را منتشر کرده بود که براساس‌آن، درباره محور فیلادلفیا مذاکرات فنی انجام خواهد گرفت. در طرح یادشده، گفت‌وگو درباره بازسازی نوار غزه در مرحله دوم مذاکرات پیش‌بینی شده است. همچنین بر ایجاد سازوکار نظارتی برای بازگشت آوارگان به شمال نوار غزه تأکید شده است. شبکه المیادین نیز به نقل از یک منبع آگاه فلسطینی خبر داد که پیشنهاد جدید آمریکا با پیشنهادهای مورد توافق قبلی طرفین کاملا متفاوت است و پیشنهاد جدید آمریکا براساس طرح ماه می‌ استوار و با شروط و خواسته‌های جدید اسرائیل متناسب است. این منبع فلسطینی یادآور شد «پیشنهاد جدید آمریکا مشابه موضع اسرائیل و خواسته‌های جدید بنیامین نتانیاهو است. در این پیشنهاد، آتش‌بس دائمی و همیشگی در نوار غزه گنجانده نشده است. به گفته این منبع، براساس طرح پیشنهادی آمریکا، آتش‌بس دائم در نوار غزه در مرحله دوم و در چارچوب یک سقف مشخص مورد مذاکره قرار خواهد گرفت و در‌صورتی‌که حماس با خواسته‌های اسرائیل موافقت نکند، تل‌آویو مرحله دوم جنگ را از سر خواهد گرفت. این منبع فلسطینی آگاه از روند مذاکرات همچنین، گفت: در پیشنهاد آمریکا، خروج فراگیر اسرائیل از نوار غزه پیش‌بینی نشده است. همچنین محور فیلادلفیا همچنان در اشغال اسرائیل خواهد بود و فقط از شمار نیروهای این رژیم در این منطقه کاسته خواهد شد. براساس طرح واشنگتن تقاطع «نتساریم» همچنان تحت اشغال اسرائیل خواهد بود و تل‌آویو، ضمن در اختیار داشتن کنترل آن، اقدام به رصد حرکت فلسطینی‌ها از طریق آن خواهد کرد. به گفته این منبع فلسطینی، در پیشنهاد آمریکا، اسرائیل از حق مخالفت با آزادی حداقل صد اسیر فلسطینی برخوردار خواهد بود. همچنین براساس این پیشنهاد، شمار زیادی از اسرای فلسطینی آزاد‌شده در چارچوب تبادل اسرا به خارج از فلسطین تبعید خواهند شد. همچنین ارائه کمک‌ها به نوار غزه به موافقت همه طرف‌ها از‌جمله حماس با همه بندهای توافق مشروط شده و مذاکرات درباره بازسازی و پایان محاصره نوار غزه پس از ارزیابی نتایج مرحله اول انجام خواهد گرفت.

 بن‌بست در قاهره و تلاش دوحه برای گرفتن فرصت بیشتر از تهران

با توجه به آنچه از روند نشست قاهره مطرح شد، بیشتر کارشناسان از آن به‌عنوان «بن‌‌بست دیپلماتیک» و در یک سناریوی بدبینانه «شکست مذاکرات» یاد می‌کنند و این مسئله به گمانه‌زنی‌ها درباره اقدام تهران برای حمله به اسرائیل در پی ترور اسماعیل هنیه دامن زده است، چراکه پیش‌تر برخی رسانه‌ها عنوان کرده بودند که ایران به درخواست قطر از حق پاسخ‌گویی خود تا زمان به نتیجه رسیدن مذاکرات آتش‌بس در غزه صرف‌نظر خواهد کرد و اکنون که این مذاکرات بدون نتیجه در قاهره پایان یافته، هر لحظه امکان دارد که تهران دست به پاسخ مدنظر خود بزند؛ همچنان که عباس عراقچی به‌عنوان سکاندار سیاست خارجی دولت چهاردهم به شکل رسمی دو بار بر حتمی‌بودن پاسخ تهران تأکید داشته است. از‌این‌رو می‌توان تصور کرد که یکی از اهداف نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر از سفر به تهران، تلاش برای گرفتن فرصت بیشتر از ایران باشد تا بتواند مذاکرات جاری را به نتیجه برساند.

در این زمینه محسن فایضی هم در گفت‌وگو با «شرق»، ابتدا به ساکن تأکید دارد «به‌کاربردن واژه‌های بن‌بست دیپلماتیک یا شکست در جریان مذاکرات قاهره انطباق دقیقی با تحولات ندارد و صرفا این مذاکرات بدون نتیجه به پایان رسیده است». تحلیلگر ارشد مسائل خاورمیانه در ادامه ارزیابی خود «به گزارش ۱۰ روز پیش شبکه اسرائیلی کان اشاره دارد که عنوان کرده بود وزیر امور خارجه قطر برای گرفتن زمان بیشتر از تهران برای حمله به اسرائیل در پی ترور اسماعیل هنیه به ایران سفر خواهد کرد تا مذاکرات آتش‌بس به نتیجه برسد و در ادامه همین گزارش، اواخر هفته گذشته هم اخباری دال بر سفر محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی در اواسط این هفته مطرح شد که این سفر نهایتا ظهر دیروز دوشنبه روی داد»؛ بنابراین کارشناس مسائل اسرائیل بدیهی می‌داند «مهم‌ترین یا یکی از مهم‌ترین اهداف و دستور کارهای حضور نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر در تهران، گرفتن زمان بیشتر و تأخیر در حمله ایران به اسرائیل برای به نتیجه رساندن مذاکرات آتش‌بس باشد». با چنین خط تحلیلی، فایضی عنوان می‌کند «چون قطری‌ها و چند کشور دیگر تصور می‌کنند که اکنون جدی‌ترین پروسه مذاکرات صلح و میانجیگری دیپلماتیک برای پایان‌دادن به جنایت در غزه شکل گرفته است، باید از هر طریق ممکن این گفت‌وگوها را به نتیجه رساند، بنابراین محور تلاش‌ها بر گرفتن فرصت بیشتر از تهران است».

تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل با ارجاعی به روند مذاکرات در دوحه و قاهره، «سه اختلاف نظر بر سر محور فیلادلفیا، محور نتساریم و تبادل اسرا را جدی‌ترین موانع برای حصول توافق آتش‌بس» تفسیر کرده و در همین زمینه صریح می‌کند «اکنون اراده سیاسی برای رسیدن به صلح مطرح است. به این معنا که اگر این اراده سیاسی در طرف آمریکایی و اسرائیل و به‌ویژه شخص نتانیاهو وجود داشته باشد، می‌توان این اختلاف نظرها را به نتیجه رساند». اما نکته اینجاست که از منظر فایضی، «نتانیاهو پایان جنگ را در راستای منافع خود نمی‌بیند و کماکان به دنبال ادامه درگیری‌ها و فرسایشی‌کردن تنش در منطقه است و هم‌زمان، نیت آمریکا برای آتش‌بس در غزه محل تردید است». در چنین شرایطی این تحلیلگر معتقد است «قطری‌ها و مصری‌ها سعی دارند با ادامه مذاکرات، پایان جنگ در غزه را رقم بزنند و به‌همین‌دلیل محمد بن عبدالرحمن آل‌ثانی عازم تهران شده است».

با همه این تفاسیر، محسن فایضی به ارزیابی حمله حزب‌الله به شمال اسرائیل در پی ترور فؤاد شکر می‌پردازد و بر این نکته تأکید دارد «این حمله به معنای شکست مذاکرات قاهره نیست، چون پیش‌تر عنوان شده بود حزب‌الله در صورت شکست مذاکرات آتش‌بس، پاسخ به ترور فؤاد شکر را خواهد داد». با این حال این مفسر حوزه سیاست خارجی، «حمله حزب‌الله را از یک سو تلاش برای خروج کامل اسرائیل از غزه و در لایه دوم، تلاش حزب‌الله برای موازنه و اقدامات پیش‌دستانه با هدف خودداری اسرائیل از ترور مقامات و چهره‌های کلیدی حزب‌الله می‌داند». از طرف دیگر فایضی به حق پاسخ تهران در پی ترور هنیه هم اشاره دارد و معتقد است «حتی اگر تهران این حمله را به بعد از مذاکرات آتش‌بس موکول کند، اتفاق خاصی روی نمی‌دهد و کماکان تهران این حق را برای خود خواهد داشت». از طرف دیگر به گفته او، «قرار نیست لزوما این حمله از جنس عملیات وعده صادق باشد و حتما باید پیوست اقدامات امنیتی همراه آن باشد تا بازدارندگی در مقابل خراب‌کاری‌های رژیم صهیونیستی در ایران ایجاد شود. در نتیجه حمله ایران به اسرائیل منافاتی با مذاکرات نخواهد داشت».