تهدید ژئوپلیتیکی ایران

مهدی بازرگان: جنگ اوکراین از زمان آغازش تا‌کنون به شکل مستقیم آثار مخربی را برای منافع ایران به دنبال داشته است؛ از عدم احیای برجام در اثنای مذاکرات وین گرفته تا سلسله تحریم‌های غرب علیه تهران با ادعای همراهی و حمایت نظامی و لجستیکی تهران از مسکو و... . اکنون که منطقه کورسک به‌عنوان بخشی از خاک روسیه در سیطره اوکراینی‌ها قرار گرفته است، به نظر می‌آید شاهد صفحه جدیدی از تحولات جنگ میان مسکو و کی‌یف باشیم که بی‌شک آثار و تبعات خاص خود را هم به دنبال خواهد داشت که یکی از این تبعات، ناظر بر تلاش پوتین برای فشار هم‌زمان به ایران و ارمنستان در جهت تحمیل کریدور زنگزور به تهران و ایروان با هدف خروج روسیه از بن‌بست تحریم‌های اروپا با همکاری جمهوری آذربایجان است. در‌این‌باره ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه، ۱۸ آگوست (۲۸ مرداد) در سفری به باکو، با الهام علی‌اف، همتای آذربایجانی خود دیدار و گفت‌وگو کرد و پیرو آن، رسانه‌های جمهوری آذربایجان خبر دادند‌ پوتین در جریان دیدار الهام علی‌اف، از تأسیس کریدور مورد مناقشه با ایران یعنی زنگزور استقبال کرده است. به نوشته خبر آنلاین، نشریه‌های آذربایجان مانند 

Aze.media و وب‌سایت تحلیلی کاسپین‌نیوز، از موافقت پوتین با ساخت کریدور ریلی زنگزور که نخجوان را با عبور از خاک ارمنستان به خاک جمهوری آذربایجان و ترکیه متصل می‌کند، خبر دادند. در واقع پوتین چهره‌ای است که این روزها می‌توان از او به عنوان یک تهدید برای موقعیت‌ ژئوپلیتیک ایران سخن گفت و این تا به اینجای کار تصویری به‌شدت متضاد با حسن هم‌جواری است. هرچند کارشناسان می‌گویند این قاب از پوتین تکراری و شناخته شده است. براساس گزارش‌های موجود‌ تاکنون‌ کار ساخت ۷۲ کیلومتر از مجموع ۸۹ کیلومتر خط ریلی تحت احداث برای فاز نخست کریدور زنگزور در داخل خاک آذربایجان (از هورادیز تا آقبند) به پایان رسیده است. قطعه خط عبوری از داخل خاک ارمنستان نیز تنها ۴۳ کیلومتر طول داشته که البته به نوشته aze.media، دولت آذربایجان قصد دارد در صورت کسب توافق ارمنستان، یک بزرگراه ترانزیتی جاده‌ای را نیز به موازات ریلی راه‌آهن از این منطقه عبور دهد تا با استفاده از هر دو شیوه حمل‌ونقل زمینی، این کریدور را تکمیل کند. در داخل نخجوان نیز‌ خط ریلی بازمانده از دوران شوروی به طول ۱۵۸ کیلومتر وجود داشته که در حال تعمیر است. در کنار آنچه عنوان شد و به دنبال سفر پوتین به باکو، سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه، در مصاحبه با کانال یک این کشور همان ادعاها را درباره زنگزور تکرار کرد و گفت: «ما طرفدار انعقاد سریع یک معاهده صلح میان باکو و ایروان و رفع انسداد ارتباطات هستیم». لاوروف، دولت ارمنستان را مانع این مهم توصیف کرد و افزود:‌ «متأسفانه این رهبری ارمنستان است که در توافق‌نامه امضا‌شده توسط نخست‌وزیر پاشینیان، درباره ارتباطات از منطقه سیونیک ارمنستان، کارشکنی می‌کند». سکاندار سیاست خارجی روسیه این را هم متذکر شد که‌ «به دلیل بسته‌بودن زنگزور توسط ارمنستان، ارتباط در منطقه بسیار دشوار شده است». اما این پایان کار روسیه درباره زنگزور نبود و ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت خارجه روسیه نیز در نشست خبری هفتم شهریور به صراحت‌ عنوان کرد: «زنگزور مسیری است که می‌تواند قلمرو اصلی آذربایجان را به نخجوان از طریق سیونیک ارمنستان متصل کند. حتما در چارچوب گفت‌وگو‌های صلح سه‌جانبه با ارمنستان، رفع انسداد زنگزور مورد بحث قرار می‌گیرد». زاخارووا تأکید کرده بود ‌«ما نگرانی طرف ایرانی را در مورد کریدور زنگزور دیده‌ایم که باید برای شفاف‌سازی با تهران تماس بگیریم. اما موضع مسکو در این مورد کاملا قطعی است؛ ما از این واقعیت پیش می‌رویم که راه‌حل باید برای ارمنستان، آذربایجان و همسایگان منطقه قابل قبول باشد». سخنگوی وزارت خارجه روسیه در بخشی دیگر از نشست خبری خود، ادبیاتی تحکم‌آمیز را برای تهران به کار برد و گفت: «برای ایران شفاف‌سازی می‌کنیم تا آن را بپذیرد». در کنار روس‌ها، آمریکا‌ هم بارها در قالب بیانیه‌های رسمی کاخ سفید، خواستار ساخت کریدور زنگزور در داخل خاک ارمنستان و ایجاد اتصال میان نخجوان با ترکیه و جمهوری آذربایجان شده است.

  واکنش تند تهران

این مواضع از زبان مقامات روس در حالی بیان می‌شود که برای همه بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای کاملا روشن و شفاف است که تهران چه موضع بحقی در برابر دالان موهوم زنگزور دارد و ایران بارها مخالفت جدی خود را با ساخت این کریدور و هر مورد دیگری که منجر به تغییر در نقشه‌های ژئوپلیتیک منطقه می‌شود، نشان داده است؛ چرا‌که در صورت ساخت و تکمیل این کریدور، علاوه بر حصر و خفگی ژئوپلیتیکی ایران و ارمنستان و قطع مسیر ترانزیتی ایران به سمت اروپا، عملا جایگاه استراتژیک ایران برای عبور کالاهای تجاری آذربایجان به مقصد نخجوان و صادرات ایران به این منطقه تا حد زیادی تضعیف خواهد شد. همچنین، با عبور کریدور زنگزور از داخل خاک ارمنستان و کنترل و نظارت باکو بر این دالان، بدون نقش‌آفرینی ایروان و تهران، ایران برگ برنده خود برای تأثیرگذاری بر تنش‌ها و رقابت‌های منطقه قفقاز را از دست خواهد داد. بنابراین بدیهی بود که گفته‌های کرملین درباره لزوم ایجاد دالان زنگزور با واکنش تند مقامات ایرانی مواجه شود. در مهم‌ترین واکنش، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، با انتشار پیامی، ذیل هشدار جدی به روسیه نوشت: «صلح، امنیت و ثبات منطقه‌ای تنها یک اولویت نیست، بلکه یکی از استوانه‌های امنیت ملی ماست و هر تهدیدی علیه تمامیت ارضی همسایگان ما‌ یا ترسیم دوباره مرزها، چه در شمال باشد، چه در جنوب، چه در شرق و چه در غرب، کاملا غیرقابل‌ قبول است و برای ایران خط قرمز به شمار می‌رود». همچنین به دنبال بحث‌های اخیر، ایران نیز اقدامات دیپلماتیک را برای انتقال پیام لازم به طرف روسی انجام داده و مجتبی دمیرچی‌لو، دستیار وزیر امور خارجه و مدیرکل اوراسیا، ضمن احضار سفیر روسیه در تهران (الکسی ددوف) به وزارت خارجه، مراتب اعتراض جمهوری اسلامی ایران را به وی ابلاغ کرد و احترام به حاکمیت ملی، تمامیت ارضی و منافع متقابل کشورها را‌ ضامن صلح پایدار و زمینه‌ساز همکاری‌های منطقه‌ای در قفقاز ذکر کرد. علاوه بر واکنش‌های رسمی، برخی چهره‌های سیاسی هم به این سیاست ضدایرانی روس‌ها واکنش نشان دادند. در یک مورد، محسن رضایی با انتقاد از کرملین گفت: «رفتار دولتمردان روسیه درباره گذرگاه زنگزور و جزایر سه‌گانه ایران، به‌هیچ‌‌وجه قابل‌ قبول نیست و با اظهار دوستی آنها و روابط راهبردی با ایران در تناقض آشکار است. این ابهامات را باید برطرف کنند». در موردی دیگر، علی مطهری، نماینده ادوار مجلس نیز نوشت:‌ «دولت چهاردهم باید نسبت به احداث کریدور زنگزور در ارمنستان که اخیرا روسیه هم به آن تمایل نشان داده است، حساس باشد. روسیه هیچ‌گاه به فکر منافع ایران نبوده است، خصوصا امروز که گرفتار موضوع اوکراین است. این کریدور راه ایران به اروپا از طریق ارمنستان را مسدود می‌کند». حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، تحلیلگر سیاسی هم در واکنش به تلاش روسیه برای ایجاد کریدور زنگزور دست به قلم شد و در پیامی در شبکه ایکس ‌نوشت: «زنگزور، حمله پیش‌دستانه پوتین برای جلوگیری از احتمال شکل‌گیری کانال‌های ارتباطی دولت جدید ایران و آمریکا‌ست. کاری که دو دهه پیش با حق ایران در رژیم حقوقی خزر انجام داد. او می‌داند به‌رغم سیاست شکست‌خورده نگاه به شرق، پیام اصلی انتخابات تنش‌زدایی با غرب و پایان وابستگی به شرق بود». سفر پوتین به جمهوری آذربایجان و ادعا بر سر زنگزور در حالی انجام می‌شود که هم‌زمان و برای اولین بار بعد از جنگ جهانی دوم، بخشی از خاک روسیه توسط نیروهای اوکراینی اشغال شده و همچنین برای اولین بار در تاریخ، بخشی از خاک یک کشور دارنده بمب اتمی به اشغال نیروهای خارجی درآمده است. از این منظر، چنین به نظر می‌آید که مانور مسکو روی کریدور زنگزور به‌مثابه کارت بازی دیگری در برابر تهران به موازات کارت مذاکرات احیای برجام و پرونده هسته‌ای ایران عمل می‌کند. از این حیث،‌ معادلات جدید در قفقاز جوبی عملا تحت تأثیر تحولات جنگ اوکراین است و تا زمانی که این جنگ تداوم پیدا کند، یقینا به شکل مستقیم و غیرمستقیم، منافع و امنیت ملی و حتی تمامیت ارضی ایران می‌تواند محل تأثیر این جنگ باشد.