شتاب در تغییر قیمت بنزین ضرورت ندارد‌

لطفعلی عاقلی‌-دانشیار اقتصاد دانشگاه تربیت‌مدرس:  بنزین حاصل از تقطیر نفت خام از کالاهای بسیار ضروری برای اغلب مردم به‌ویژه رانندگان محترم است که البته جایگزین‌های دیگری همچون گاز طبیعی فشرده (CNG) ‌یا بنزین استحصالی در مجتمع‌های پتروشیمی دارد. همچنان که در نوشته‌ها و گفته‌های همکاران محترم دانشگاهی، کارشناسان ارجمند صنعت نفت و مدیران بزرگوار پخش و پالایش فراورده‌های نفتی‌ اشاره شده است، متوسط مصرف بنزین با روندی فزاینده روبه‌رو است و از ابتدای سال 1403 تا پایان دهه اول شهریور ‌نسبت به دوره مشابه 1402، رشد هفت‌درصدی را تجربه کرده و مصرف روزانه از 120 میلیون لیتر فراتر رفته است.

تردیدی نیست که این افزایش مصرف در وهله اول تابع افزایش جمعیت و به دنبال آن، افزایش تعداد خودروها، چه شخصی و چه خدمات‌رسان (تاکسی‌ها، وانت‌بارها،‌ خودروهای امدادی و...)، به صورت سرانه و کل است که موجب افزایش سفرها و ترددهای شهری و بین‌شهری می‌شود. پدیده افزایش سفر، تقاضا برای جابه‌جایی با وسایل نقلیه مختلف از ‌جمله مترو، تاکسی معمولی و اینترنتی، اتوبوس، مینی‌بوس و اخیرا موتورسیکلت‌ها را بالا برده و با اینکه خطوط مترو بار سنگین جابه‌جایی مسافران را به دوش می‌کشند، هنوز استفاده از خودروهای شخصی و تاکسی‌ها جزء ترجیحات اولیه جمعیت درخور توجهی از شهروندان به‌ویژه در شهرهای متوسط و کوچک است. از آبان 1398 تاکنون (شهریور‌ 1403)، هر لیتر بنزین سهمیه‌ای (با کارت شخصی) با نرخ رسمی 15 هزار ریال و برای بنزین آزاد با 30 هزار ریال عرضه می‌شود. البته واحدهای سیار فروش بنزین -متعلق به شرکت پیدو (نخستین سوخت‌رسان سیار در ایران)- بنزین معمولی را 30 هزار ریال و بنزین سوپر را 35 هزار ریال در هر لیتر عرضه می‌کنند که علاوه‌بر‌آن تعرفه خدمات (هزینه ایاب و ذهاب و سوخت‌رسانی سیار) براساس موقعیت مکانی، شرایط آب‌وهوایی، زمان سوخت‌رسانی و لیتراژ سوخت و مالیات بر ارزش افزوده‌ منظور می‌شود. به این ترتیب سوخت‌گیری 40 لیتر بنزین 30 هزار ریالی با احتساب حدود یک میلیون ریال تعرفه خدمات و 10 درصد مالیات بر ارزش افزوده، به رغم تمام‌شده 2.3 میلیون ریال (‌معادل 57هزار‌و 500 ریال/ لیتر) منتهی می‌شود. 

مثال اخیر، نمودی از توان، تمایل ‌یا اجبار و اضطرار به خرید بنزین مورد نیاز در شرایط ویژه (دوری از جایگاه‌های عرضه بنزین، خالی‌شدن مخزن سوخت، شتاب در رسیدن به مقصد و موارد مشابه) است و نباید به کلیت جامعه مصرف‌کنندگان بنزین تعمیم داده شود. بنزین و برخی مایحتاج عمومی نظیر نان، از‌جمله کالاهای بسیار حساس برای مصرف‌کنندگان هستند و لذا راهکارهای قیمتی باید جزء روش‌های بهینه دوم باشند. البته گاهی به نادرستی بین بهای یک بطری آب آشامیدنی و یک لیتر بنزین قیاس انجام می‌شود و به تبعات تغییرات قیمت بنزین و مصرف روزمره و لحظه‌ای آن توجه نمی‌شود. در‌صورتی‌که دولت محترم قصد درآمدزایی از محل فروش کالاها و خدمات را در کنار اخذ مالیات و همین‌طور فروش نفت خام، گاز طبیعی، میعانات گازی و فراورده‌های پتروشیمی در دستور کار دارد، به‌ویژه در مورد کالاها و خدمات انحصاری از‌ جمله بنزین، ضرورت دارد از خدمات شرکت‌های حسابرسی مستقل و مجاز بهره‌برداری کند. این شرکت‌ها به پشتوانه تجربه و سابقه تخصصی خود، قادر‌ند بهای تمام‌شده بنزین را بر‌مبنای خوراک دریافتی از شرکت نفت و نرخ تبدیل نفت به بنزین برای شرکت‌های پالایش فعال کشور، استخراج و به دولت اعلام کنند. البته برخی گزارش‌های دولتی، لااقل برای سال 1402، نرخ هر لیتر بنزین را با مفروضات کلی (و غیرتفصیلی و غیرمستند)، 180 هزار ریال عنوان کرده‌اند که البته صحت و اعتبار آنها بهتر است توسط کارشناسان و پژوهشگران مستقل ‌بررسی و ارزیابی شود. علاوه‌بر‌این، تعدیل، تغییر یا اصلاح قیمت نیاز به ترمیم درآمدها، حقوق و دستمزد کارگران، کارمندان و بازنشستگان و تقویت قدرت خریدی دارد که طی چند سال گذشته به‌شدت تنزل کرده و موجب تشدید فقر و نابرابری اجتماعی شده است. این نوع ترمیم، به سیاست‌های مناسب اقتصاد داخلی و بهبود روابط خارجی و تعیین‌تکلیف تحریم‌ها بستگی دارد. در کنار پیشنهاد فوق، راهکارهای غیرقیمتی، همچنان که وزیر محترم نفت از آن سخن به میان آورده است، طیف گسترده‌ای را می‌توانند به خود بگیرند. از‌ جمله این راهکارها می‌توان به تداوم اسقاط خودروهای فرسوده، انجام معاینات فنی خودروها، ساخت و واردات خودروهای برقی، گسترش شبکه حمل‌ونقل عمومی و افزایش دسترسی به آن، طراحی و نصب کولرهای کم‌مصرف در خودروها، تخصیص بنزین مطابق با راندمان سوخت خودرو (نیاز به تحقیق بیشتر دارد)، ارتقای سامانه احتراق سوخت خودروها، استفاده از نرم‌افزارهای مسیریابی و رصد‌کننده ترافیک، بهره‌مندی از توان شرکت‌های دانش‌بنیان در عرصه طراحی و تولید خودروی اقتصادی، برنامه‌ریزی و توزیع سفرهای مناسبتی و آیینی، زمان‌بندی شروع و پایان کار ادارات و اصناف‌ و همین‌طور ساماندهی تعطیلات مذهبی و ملی و موارد مشابه اشاره کرد.