برداشت آب در مرودشت را متوقف کنید

دشت مرودشت در شمال شرقی شیراز با وسعت حدود 40 کیلومتر از شمال به جنوب و 30 کیلومتر از غرب به شرق امتداد دارد. سطح آب زیرزمینی در این دشت به‌شدت کاهش یافته و بستر رودخانه کر را خشک کرده است. با وجود شرایط خشک‌سالی، در مجاورت محل برنج کشت می‌شود. کاشت برنج منابع آبی را در دشت مرودشت در فاصله یک ‌کیلومتری تخت جمشید از بین می‌برد. این امر منجر به فاجعه‌ای با پیامدهای گسترده در محوطه هخامنشی تخت جمشید خواهد شد. این گورستان چهار مقبره را در‌بر می‌گیرد و در آن پادشاهان ایرانی هخامنشی دفن شده‌اند که گمان می‌رود داریوش دوم، اردشیر اول، داریوش اول و خشایارشاه یکم باشند. در پای نقش رستم، در جهت صخره، ساختمانی مربع‌شکل قرار دارد که به کعبه زرتشت معروف است.

دکتر مریم دهقانی، عضو هیئت علمی دانشگاه شیراز، ۲۶ مهر 1403 درباره فرو‌نشست در دشت مرودشت هشدار داد و گفت‌: «ماهواره‌های راداری با تصویربرداری از سطح زمین ۷۰ منطقه فرونشست را در سطح استان شناسایی کرده و بحرانی‌ترین دشت مرودشت شناسایی شده است. بیشترین ریت نشست در منطقه نزدیک بیضا حدود ۳۰ سانتی‌متر در سال برآورد شده است. غیر از مرودشت، پتروشیمی با آن سازه‌ها و زیرساخت‌های مهم، در حال نشست است و ماکسیمم نشست ۱۴‌ سانتی‌متر در سال برآورد شده است. منطقه «کوشک» در شمال شرق مرودشت بالاترین نرخ فرونشست را دارد و کل مجموعه مسکن مهر شهر مرودشت با میزان ۱۸ سانتی‌متر در حال نشست است و به دلیل اینکه یک محدوده بسیار وسیع با این میزان نشست می‌کند، متوجه آن نشده و دیوارها ترک نمی‌خورد. شاید در آینده این موضوع را مشاهده کنیم و ترک‌های آن را ‌مانند محدوده تخت جمشید ببینیم»‌.

‌‌کشاورزی در روستاهای مجاور مجموعه تاریخی تخت جمشید، وضعیت تنش‌آمیز فرونشست زمین را در نتیجه خشک‌سالی و استفاده بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی تشدید کرده است. تخت جمشید اکنون با تهدید جدیدی روبه‌رو است؛ منطقه با فرونشست زمین اکنون به فاصله 600‌متری از سایت اصلی منتقل شده و نگرانی‌هایی را درباره‌ بنای یادبود هزار‌ساله ایجاد کرده است. در سال 1387 مشخص شد که تخت جمشید در معرض فرونشست زمین است. با‌این‌حال، راه‌حل به درستی ابداع نشده بود و مقامات، شکاف‌ها را از طریق زمین که از جاهای دیگر با کامیون‌ها منتقل می‌شد، پر کردند. تخت جمشید که در آب‌و‌هوای خشک قرار دارد، در طول 200 سال توسط نیرومندان مختلف هخامنشی روی زمینی که عمدتا از سنگ آهک تشکیل شده بود، ساخته شده که نسبتا به راحتی در معرض فرسایش بادی قرار می‌گرفت. خشک‌سالی‌های سال‌های اخیر، این منطقه را برای کشاورزی نامناسب کرده است. با‌این‌حال، در روستاهای نزدیک تخت جمشید، آب در مزارع سنتی برنج به‌طور فزاینده‌ای هدر می‌رفت. این به فرونشست زمین حتی شدیدتر کمک می‌کند. مقامات درباره اثرات مخرب فعالیت‌ها در این سایت هشدار داده‌اند، اما کشاورزی بدون مانع ادامه یافته است. دشت مرودشت محل فرونشست زمین درخور توجهی بوده‌ که روند عمومی آن ‌استان را نیز درگیر کرده است. استان فارس یکی از بیشترین افت‌های سطح آب را در بین استان‌های ایران دارد و این موضوع موجب شده دشت‌های استان در معرض شکاف و فروچاله قرار بگیرند. در سال‌های اخیر، استفاده بی‌رویه از آب زیرزمینی عامل اصلی خشک‌شدن دشت در پروژه درختکاری در نزدیکی تخت جمشید بوده است. این موضوع نیازمند اقدامات جدی مسئولان در سطح استانی و کشوری است. در بخش شمالی دشت مرودشت، در حاشیه کوه رحمت، از حدود یک دهه قبل به تدریج شکاف‌های بزرگی ظاهر شده است که تا نقش رستم ادامه دارد. نقش رستم، محوطه باستانی و گورستانی است در حدود ۱۳‌کیلومتری شمال غربی تخت جمشید که مجموعه‌ای از نقش‌برجسته‌های صخره‌ای ایران باستان بر روی کوه تراشیده شده‌اند. شکاف‌هایی در روستای شول در حوالی مرودشت با وسیع‌ترین شکاف‌ها در نزدیکی مجموعه تاریخی کشف شده است. طی دو سال 1401-1403 فرونشست زمین شایان توجهی به میزان 21 سانتی‌‌متر را تجربه کرده و همچنین در معرض شکاف‌های عمیق زمین‌شناختی است که خطراتی را برای این محوطه‌های تاریخی مهم ایجاد می‌کند. زیرساخت اصلی بناهای هخامنشی روی سنگ بستر مستحکم قرار دارد و بنابراین مستقیما تحت اثر فرونشست خاک قرار نمی‌گیرد. بخش‌هایی که روی پی‌های خاکی قرار گرفته‌اند، به دلیل فرونشست و شکاف‌های ناشی از آن، به‌طور فزاینده‌ای آسیب‌پذیر می‌شوند. دشت مرودشت فرونشست محسوسی به‌ویژه در نزدیکی نواحی که عمدتا ‌سازه‌های باستانی هخامنشی در آن قرار دارند، تجربه کرده است. این پدیده در مناطق نزدیک به مناطق کوهستانی کمتر می‌شود. ترک‌هایی در محل تلاقی سنگ بستر و خاک ایجاد می‌شود که یکپارچگی ساختاری محوطه‌هایی مانند تخت جمشید و نقش رستم را به خطر می‌اندازد. عامل مهم مؤثر در تشدید فرونشست، کشاورزی است؛ به‌ویژه در دشت‌هایی که به دلیل نبود رودخانه‌های مجاور، از آب‌های زیرزمینی برای آبیاری برداشت می‌شود. برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی در دشت‌های محدود که حفر چاه‌های جدید به دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی ممنوع است، وضعیت را تشدید می‌کند.

راهکارهای مهندسی کوتاه‌مدت مانند تزریق سیمان در شکاف‌ها یا انحراف آب از این مناطق، صرفا اصلاحات موقتی است‌. تعادل آبی در دشت مرودشت برای جلوگیری از فرونشست بیشتر با اطمینان از اینکه میزان برداشت آب از میزان طبیعی پرشدن بیشتر نشود، حیاتی است. 21 تا 25 سانتی‌متر فرونشست در حدفاصل سال‌های 1400 تا 1402 تجربه شده و این در حالی است که در دهه 1392-1402 نشست کلی حدود صد سانتی‌متر برآورد شده است. این موضوع نشان از سرعت فرونشست زمین در این پهنه در سال‌های اخیر دارد. بستر زیرین بنای باستانی نقش رستم، ناپایدار است و تشدید فرونشست در این پهنه نیز گزارش شده است.

برای حل مؤثر فرونشست زمین باید از فعالیت کشاورزی -به شیوه‌ای که تاکنون مرسوم بوده-‌ و برداشت آب زیرزمینی پیرامون محوطه‌های باستانی جلوگیری شود.