معاهده مراکش: گامی به سوی برابری در دسترسی معلولان به آثار هنری و ادبی در ایران

مهدی کوهیان - کارشناس‌ ارشد حقوق ارتباطات

چندی پیش مسعود پزشکیان، لایحه پیوستن ایران به «معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم‌بینا یا دارای دیگر معلولیت‌های خوانشی به آثار منتشره» را به مجلس تقدیم کرد. نویسنده این سطور که هم به دلیل داشتن یکی از نزدیکان با معلولیت خواندن و هم از منظر حقوق ارتباطات، ضرورت و ارزش این معاهده را به‌خوبی درک می‌کند، در این مقاله به اهمیت این معاهده از دیدگاه حقوق فرهنگی و دسترسی برابر افراد دارای معلولیت به آثار هنری و ادبی می‌پردازد.

۱. اهمیت حق بر آگاهی و دسترسی برابر به آثار هنری و ادبی

حق بر آگاهی و دسترسی برابر به اطلاعات، ازجمله آثار فرهنگی و ادبی، یکی از حقوق بنیادین انسان است که به همه افراد، بدون توجه به محدودیت‌ها، اجازه بهره‌مندی از آثار علمی، فرهنگی و هنری را می‌دهد. در ایران، دسترسی افراد دارای معلولیت به این آثار همچنان با موانعی همراه است. پیوستن به معاهده مراکش می‌تواند زمینه‌ای قانونی فراهم کند که دسترسی به آثار هنری و ادبی برای افراد نابینا، کم‌بینا و دیگر افراد دارای معلولیت خوانشی آسان‌تر شود و آنان بتوانند از این حق بنیادین بهره‌مند شوند.

۲. حقوق معلولان و دسترسی به منابع فرهنگی

در سال‌های اخیر، حقوق معلولان و به‌ویژه حق دسترسی به منابع فرهنگی و هنری در سطح جهانی مورد تأکید قرار گرفته است. براساس کنوانسیون حقوق افراد دارای معلولیت (CRPD)، دولت‌ها موظف‌اند تا دسترسی برابر افراد معلول را به امکانات فرهنگی و هنری تضمین کنند. این اصول، که در معاهده مراکش نیز مورد تأکید قرار گرفته، به کشورها اجازه می‌دهد با ایجاد تغییراتی در قوانین خود، موانع دسترسی معلولان به آثار فرهنگی را کاهش دهند و حق حضور آنان در فضاهای فرهنگی و هنری را به رسمیت بشناسند.

۳. تسهیل دسترسی به آثار هنری و ادبی از طریق 

معاهده مراکش

یکی از ابعاد مهم معاهده مراکش، امکان ایجاد استثنائاتی در قوانین کپی‌رایت است که به افراد نابینا و کم‌بینا و نهادهای مرتبط اجازه می‌دهد بدون کسب موافقت دارندگان کپی‌رایت، قالب‌های قابل دسترسی از آثار را تولید کنند. این اقدام نه‌تنها تنوع منابع فرهنگی و ادبی قابل دسترسی برای افراد دارای معلولیت را افزایش می‌دهد، بلکه موجب گسترش تولید ملی آثار در قالب‌های مناسب برای این افراد می‌شود و از این طریق، آنان را در بهره‌مندی از آثار فرهنگی و ادبی تواناتر می‌کند.

۴. تبادل بین‌المللی نسخه‌های دسترس‌پذیر

یکی دیگر از مزایای مهم معاهده مراکش، تسهیل تبادل بین‌المللی نسخه‌های دسترس‌پذیر از آثار هنری و ادبی است. کشورهای عضو این معاهده می‌توانند بدون نیاز به مجوز دارندگان کپی‌رایت، این نسخه‌ها را با یکدیگر مبادله کنند. برای ایران، که با محدودیت‌هایی در منابع فرهنگی و هنری مواجه است، این موضوع می‌تواند به افزایش دسترسی افراد دارای معلولیت به مجموعه‌ای از آثار جهانی کمک کند و آنان را در بهره‌گیری از منابع غنی‌تر یاری دهد.

۵. حق دسترسی برای دیگر افراد با معلولیت‌های خوانشی

معاهده مراکش نه‌تنها افراد نابینا و کم‌بینا، بلکه تمام افرادی که به دلیل انواع معلولیت‌ها امکان خواندن یا مشاهده آثار منتشره را ندارند، مانند افرادی با معلولیت‌های جسمی یا ذهنی را نیز شامل می‌شود. درصورتی‌که اصول این معاهده در قوانین داخلی ایران اجرا شود، امکان دسترسی این گروه‌ها به منابع هنری و ادبی بهبود خواهد یافت و جامعه‌ای آگاه‌تر و عادلانه‌تر برای همه افراد، صرف‌نظر از محدودیت‌های‌شان، فراهم خواهد شد.

۶. ضرورت تقویت زیرساخت‌ها برای دسترسی برابر

ایجاد دسترسی برابر برای افراد دارای معلولیت نیازمند تقویت زیرساخت‌های لازم است. تولید و توزیع نسخه‌های دسترس‌پذیر از آثار هنری و ادبی نیازمند فناوری‌های اطلاعاتی و نرم‌افزارهای تخصصی، مانند برنامه‌های تبدیل متن به گفتار و قالب‌های دیجیتال قابل دسترس، است. دولت می‌تواند با حمایت از چنین زیرساخت‌هایی، شرایط لازم برای دستیابی افراد دارای معلولیت به منابع فرهنگی و هنری را تسهیل کند و حضور آنان در عرصه‌های فرهنگی و هنری را تقویت کند.

۷. پیامدهای اجتماعی و فرهنگی معاهده مراکش

اجرای معاهده مراکش و تأمین دسترسی برابر افراد دارای معلولیت به منابع فرهنگی و هنری، پیامدهای گسترده‌ای برای جامعه ایران خواهد داشت. این امر می‌تواند به افزایش مشارکت فرهنگی و اجتماعی افراد دارای معلولیت منجر شود و آنان را به اعضای فعال‌تر جامعه تبدیل کند. همچنین با گسترش آگاهی عمومی و تغییر نگرش درباره حقوق فرهنگی افراد دارای معلولیت، جامعه به سوی عدالت و همبستگی بیشتر حرکت خواهد کرد.

نتیجه‌گیری

پیوستن ایران به معاهده مراکش برای تسهیل دسترسی افراد نابینا، کم‌بینا و دیگر افراد دارای معلولیت‌های خوانشی به آثار هنری و ادبی، گامی مؤثر در راستای تحقق حقوق فرهنگی و برابری دسترسی است. این معاهده می‌تواند به کاهش تبعیض‌های ارتباطی و فرهنگی، ارتقای زیرساخت‌های اطلاعاتی و فناوری و توسعه فرصت‌های برابر برای افراد دارای معلولیت در ایران منجر شود. انتظار می‌رود مجلس شورای اسلامی با تصویب این لایحه، زمینه تحقق برابری حقوق و دسترسی برابر معلولان به منابع فرهنگی و هنری را فراهم کند و به جامعه‌ای فراگیرتر و آگاه‌تر برای همه شهروندان دست یابد.