مرز حقوق و بهره‌کشی از کودک در فضای مجازی

مریم لطفی: موضوع استفاده کودکان از فضای مجازی و حضور آنها در این فضا اما‌و‌اگرهای بسیاری دارد؛ حتی در کشورهایی که موضوع فیلترینگ در آنها مطرح نیست. بهره‌مندی کودکان از اطلاعات در این فضا از حقوق قطعی آنهاست اما طبیعتا میزان دسترسی آنها به موضوعات مختلف به بررسی و بازنگری هم نیازمند است. ماجرایی که برخی کشورها را وا‌داشته تا با اعمال قوانینی، دسترسی کودکان به فضای مجازی را محدود کرده و آنها را از آسیب‌ها در امان نگه دارد. استرالیا از ‌جمله این کشورهاست که مصمم است ممنوعیت‌هایی را برای کودکان و نوجوانان زیر ۱۶ سال اعمال کند. در توضیح لایحه‌ای که استرالیا ارائه داده، گفته شده‌ مسئولیت بر‌عهده پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی است و نه بر کودکان و والدین. این امر می‌تواند اینستاگرام، تیک‌تاک و ایکس را هدف قرار دهد: «این پلتفرم‌ها در صورت اجرا‌نکردن اقداماتی برای جلوگیری از بازکردن حساب کاربری از سوی کودکان، ممکن است با مجازات‌هایی روبه‌رو شوند. یوتیوب و دیگر پلتفرم‌هایی که نیازی به بازکردن حساب ندارند، ممکن است مستثنا شوند». این موضوع در برخی کشورهای دیگر هم مطرح است. سنای آمریکا نیز با تصویب لایحه‌ای جدید، سعی دارد از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی حفاظت کند. The Verge گزارش داده که مجلس سنای ایالات متحده به‌تازگی قانون ایمنی آنلاین کودکان (KOSA) را تصویب کرده است که هدف آن افزایش ایمنی کودکان در فضای مجازی است.

مورد ایران

در ایران نیز مصوبه شورای‌عالی فضای مجازی درباره صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در تیر‌ماه 1400 ارائه شد. در مقدمه این سند ذکر شده که سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی، در راستای «تبیین الزامات شبکه ملی اطلاعات» و «طرح کلان و معماری شبکه ملی اطلاعات» و با هدف ارتقای بهره‌برداری از فضای مجازی و صیانت از خردسالان، کودکان و نوجوانان تدوین و به تصویب رسیده است.

ناگفته نماند که پیش‌از‌آن در سال 1386 ایران به پروتکل اختیاری کنوانسیون حقوق کودک درباره فروش، فحشا و هرزه‌نگاری کودکان پیوسته بود. همچنین ایران از سال 1944 به جمع امضاکنندگان پیمان‌نامه حقوق کودک پیوسته است. در ماده 17 پیمان‌نامه جهانی حقوق کودک به موضوع رسانه اشاره شده که نباید از آن غافل شد. بر‌اساس این ماده کشورهای‌ طرف‌ کنوانسیون‌ به‌ عملکرد مهم‌ رسانه‌های‌ گروهی‌ واقف‌ بوده‌ و دسترسی‌ کودک‌ به‌ اطلاعات‌ و مطالب‌ از منابع‌ گوناگون‌ و بین‌المللی‌، به‌ویژه مواردی‌ را که‌ مربوط‌ به‌ اعتلای‌ رفاه‌ اجتماعی‌، معنوی‌ یا اخلاقی‌ و بهداشت‌ جسمی‌ و روحی‌ او می‌شود، تضمین‌ می‌کنند. در این‌ راستا، کشورها اقدامات‌ ذیل‌ را به‌ عمل‌ خواهند آورد:

الف‌. تشویق‌ رسانه‌های‌ گروهی‌ به‌ انتشار اطلاعات‌ و مطالبی‌ که‌ برای‌ کودک‌ استفاده‌های‌ اجتماعی‌ و فرهنگی‌ داشته‌ و با روح‌ ماده‌ ۲۹ نیز مطابق‌ باشد.

ب‌. تشویق‌ همکاری‌های‌ بین‌المللی‌ در راستای تولید، مبادله‌ و انتشار این‌گونه‌ اطلاعات‌ و مطالب‌ از منابع‌ گوناگون‌ فرهنگی‌، ملی‌ و بین‌المللی‌.

ج‌. تشویق‌ تولید و انتشار کتاب‌های‌ کودکان‌.

د. تشویق‌ رسانه‌های‌ گروهی‌ برای توجه‌ خاص‌ به‌ احتیاجات‌ مربوط‌ به‌ آموزش‌ زبان‌ کودکانی‌ که‌ به‌ گروه‌های‌ اقلیت‌ تعلق‌ دارند یا بومی‌ هستند.

ه‌. تشویق‌ توسعه‌ خط‌‌مشی‌های‌ مناسب‌ در راستای حمایت‌ از کودک‌ در‌برابر اطلاعات‌ و مطالبی‌ که‌ به‌ سعادت‌ او آسیب‌ می‌رساند، با توجه‌ به‌ مفاد مواد ۱۳ و ۱۸.

مونیکا نادی، حقوق‌دان و فعال حقوق کودک، با اشاره به همین موضوع به «شرق» می‌گوید: «براساس پیمان‌نامه حقوق کودک، کودکان از یک‌سری حقوق مدنی، فردی، اجتماعی و سیاسی برخوردارند؛ مثلا حق اظهارنظر آزادانه یا حق برخورداری از حریم خصوصی خود را دارند یا حق دارند به صورت آزادانه به رسانه‌های گروهی دسترسی پیدا کنند و از رسانه‌های ویژه خود بهره‌مند شوند. همچنین حق دارند که از آنها در مقابل سوءاستفاده‌های جنسی، جسمی و روانی محافظت شود. در همه این موارد باید تأمین منافع عالیه کودک، مد ‌نظر و در اولویت قرار گیرد».

او ادامه می‌دهد: «اما می‌بینیم که این حقوق در مرحله عملیاتی در سطح جامعه با چالش‌هایی مواجه است که منجر به نقض حقوق کودک می‌شود. رسانه‌ها هیچ مقررات خاص و ویژه‌ای برای حمایت از کودکان ندارند. به‌ عنوان مثال، چه در فضای مجازی و چه در رسانه به معنای اعم آن، تصاویر کودکانی که در شرایط دشوار هستند، به‌راحتی منتشر می‌شود که ممکن است کودک به این شکل در معرض تهدید، تحقیر یا تمسخر قرار گیرد».

تشریح حقوق کودکان

سارا باقری، وکیل دادگستری و فعال حقوق کودک، در گفت‌وگو با «شرق» حق آموزش، حق حریم خصوصی کودکان، حق امنیت و حق بر بازی و تفریح کودکان را از ‌جمله حقوق کودکان در فضای مجازی می‌داند.

او بر حق حریم خصوصی کودکان تأکید می‌کند: «در دل این حق، حق بر تصویر کودکان مهم‌ترین بخش است. وقتی از حق بر تصویر صحبت می‌کنیم، منظورمان تصویربرداری از فرد و انتشار آن است. استفاده از تصویر کودک در فضای مجازی، چه از سوی والدینش انجام شود یا از سوی اشخاصی دیگر، ممکن است کودک را در معرض آسیب قرار دهد؛ چرا‌که کودکان به دلیل نداشتن اطلاع و آگاهی و به‌ویژه اینکه حق انتخاب بر تصویرشان را ندارند، در معرض آسیب‌پذیری بیشتری قرار دارند. این‌گونه موارد معمولا به بهره‌کشی‌های اقتصادی و اجتماعی از کودکان نیز منجر می‌شود. خیلی وقت‌ها شاهدیم که تصاویر کودک منبع درآمد برای منتشرکنندگان تصاویر است».

این حقوق‌دان با اشاره به کشور ایتالیا، می‌گوید: «در برخی از کشورها مثل ایتالیا و چین حق بر تصویر به‌ عنوان یک حق مستقل در قوانین آنها در نظر گرفته شده است. اگر فردی به گرفتن فیلم یا انتشار آن بدون رضایت و اجازه کسی اقدام کند، فرد زیان‌دیده می‌تواند مورد حمایت‌های قضائی قرار بگیرد. کشور فرانسه هم برای اولین بار در دنیا به تصویب قانونی درباره انتشار تصویر کودکان در فضای مجازی اقدام کرد. این موضوع با بحث حریم خصوصی کودکان گره خورده و جرایم سنگینی را برای انتشار بی‌دلیل این تصاویر در نظر گرفته است».

او ادامه می‌دهد: «در قانون فرانسه گفته شده که اگر فرد بتواند در دادگاه ثابت کند تصویری که والدین از او در فضای مجازی منتشر کرده‌اند، برایش شرم‌آور است، والدین او به حبس و جزای نقدی محکوم می‌شوند. دولت فرانسه به والدین اخطار می‌دهد که در شبکه‌های اجتماعی تصویری از فرزندشان را منتشر نکنند. مشابه این قانون را در کشوری مثل دانمارک و اتریش هم می‌بینیم. در این کشورها قانونی در نظر گرفته شده که کودکان با رسیدن به سن ۱۸ سال بتوانند به دلیل نقض حریم خصوصی از والدین‌شان شکایت کنند».

باقری معتقد است که در ایران یک قانون ویژه و تخصصی درباره حمایت از تصاویر کودکان در فضای مجازی وجود ندارد: «درواقع با یک‌سری قوانین پراکنده‌ مواجه هستیم. مثلا در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان مصوب سال ۹۹ ماده ۱۵ و ماده ۱۰ گفته شده که هرگونه بهره‌‎کشی اقتصادی و سوء‌استفاده جنسی از کودکان ممنوع است. از این ماده می‌توانیم حمایت‌های قضائی بر حق تصویر کودکان در فضای مجازی را استنباط کنیم. همچنین طبق این قانون هرگونه آسیب روانی به اطفال جرم‌انگاری شده است. ضمن اینکه انتشار تصویر کودکان در فضای مجازی که به سلامت روان آنها آسیب برساند، مورد پیگیری قانونی و حقوقی قرار می‌گیرد».

او با اشاره کنوانسیون و پیمان‌نامه حقوق کودک در راستای حمایت از حریم خصوصی کودکان می‌گوید: «ماده ۱۶ پیمان‌نامه به این موضوع پرداخته و می‌تواند در دادگاه‌ها مورد استناد قرار بگیرد. در رابطه با بحث دسترسی کودکان به فضای مجازی حق آموزش را نیز در این حوزه داریم. حق آموزش در راستای استفاده از محتواهای دیجیتالی متناسب با سن آنها برای آموزش و رشد سواد دیجیتالی است. برای افزایش اطلاعات کودکان، آزادی بیان، اندیشه و فرهنگ‌سازی آنها باید خدمات مجازی را متناسب با رده‌بندی سنی کودکان تولید کرد و چندان هم آنها را در فضایی که می‌تواند در جهت آموزش و ارتقای سطح اطلاعات و اندیشه آنها باشد، محدود نکنیم».

این فعال حقوق کودک ادامه می‌دهد: «در قانون حمایت از حقوق کودکان در فضای مجازی در کشور آمریکا با توجه به دسترسی اطلاعات و محتواهایی که در معرض نمایش‌اند، محدودیت سنی در نظر گرفته‌ شده است. به این صورت اگر محتوایی متناسب با زیر سن قانونی (زیر 18 سال) نباشد، کد تأییدیه‌ای برای ورود به سایت برای فردی که می‌خواهد از آن محتوا استفاده کند ارسال می‌شود».

باقری توضیح می‌دهد که در ایران هم سیستم قانون‌گذاری ما برای حمایت قضائی و حقوقی نسبت به استفاده و دسترسی کودکان از فضای مجازی بی‌تفاوت نبوده و سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی در سال ۱۴۰۰ تصویب شده است: «تمام افراد زیر 18 سال مشمول این سند هستند. این سند به دنبال این است تا محتواهای متناسب با نیازهای کودکان و نوجوانان با توجه به رده‌بندی سنی آنها و در جهت آموزش و سواد رسانه‌ای کودکان و خانواده‌های آنها و همچنین فرهنگ‌سازی و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی ارائه شود. در کنار اینها، یک‌سری اقدامات قانونی هم برای مقابله با کسانی که امنیت مجازی کودکان و نوجوانان را تهدید می‌کنند در نظر گرفته است».

او یادآور می‌شود که البته این سند ضمانت و قابلیت اجرائی به لحاظ قانونی ندارد: «در‌واقع این سند راهنمایی است برای حمایت از کودکان و جوانان در فضای مجازی. ضمن اینکه وقتی که از طیف کودکان تا سن ۱۸ سال صحبت می‌کنیم، باید به طور مشخص کودک هفت یا هشت‌ساله را با نوجوان 16 یا 17‌ساله که هم نیازهایشان با هم تفاوت دارد و هم حق دسترسی آنها به محتواها و مطالب در فضای مجازی متفاوت است توجه داشته باشم. اما متأسفانه در این سند این تفکیک سنی را نمی‌بینیم و این یکی از نقاط ضعف این سند محسوب می‌شود».

8 استراتژی ویژه والدین

صندوق بین‌المللی کودکان یونیسف، هشت استاندارد برای حفاظت از کودکان در فضای مجازی را به والدین توصیه کرده است:

۱- الگوی خوبی باشید:

والدین با محدودکردن خود در استفاده از فضای مجازی، الگوی خوبی برای فرزندان باشند. زمان و مکان‌هایی از خانه خود را تعیین کنید که بدون تکنولوژی باشند. این نه‌تنها به فرزندتان نشان می‌دهد که استفاده مسئولانه از شبکه‌های اجتماعی چگونه است، بلکه فرصت‌های بیشتری برای ارتباط با فرزندتان ایجاد می‌کند. به همین ترتیب، از دستگاه‌های خود در مکان‌های عمومی خانه استفاده کنید. اگرچه پیروی از آن دشوار است، مثلا قانون «ممنوعیت استفاده از ابزارهای ارتباطی در اتاق خواب». این یک قانون خوب برای همه است.

۲- امنیت گوشی تلفن هوشمند و لپ‌تاپ خود را بالا ببرید:

حتما روی تمام دستگاه‌های خود، اپلیکیشن مدیریت رمز عبور نصب کنید، از نرم‌افزار و سیستم‌عامل‌های به‌روز استفاده کنید، حتما روی تمام دستگاه‌ها نرم‌افزار آنتی‌ویروس نصب کنید و دوربین‌ها و میکروفون‌ها را هنگامی که استفاده نمی‌شوند‌ قطع کنید تا از هک جلوگیری کنید.

۳- مرزها را تعیین کنید:

در مورد مکان‌هایی که ممکن است فرزندانتان بروند یا افرادی که ممکن است ببینند و کارهایی که ممکن است انجام دهند صحبت کنید. رفتار مناسب (حضوری و آنلاین) را با کودکان مرور کنید. درباره اینکه چه‌چیزی برای گفتن یا به اشتراک گذاشتن مناسب است، صحبت کنید. به عنوان مثال:

• به کودکان بیاموزید که آنلاین و حضوری مهربان باشند: دیگران را دست نیندازند یا کوچک نکنند.

• هرگز روی فایل‌های اتچ‌شده ناشناخته یا پیشنهادات بیش‌از‌حد خوب‌ که می‌تواند غیرواقعی باشد کلیک نکنید.

• اطلاعات شخصی را به‌صورت آنلاین به اشتراک نگذارید؛ مثل آدرس، شماره تلفن، نام مدرسه.

• هرگز عکس‌های نامناسب برای کسی ارسال نکنید.

• کودکان باید همیشه قبل از توافق برای ملاقات حضوری با کسی که آنلاین آشنا شده‌اند، از والدین اجازه بگیرند.

۴- کودکان باید اطلاعات مهم را بدانند:

دقت داشته باشید که کودکان باید اطلاعات مهم از جمله نام کامل خود، شماره تلفن و آدرس خانه و نحوه استفاده از تلفن را بدانند. اطلاعات تماس خود را جایی که فرزندانتان می‌بینند قرار دهید: شماره تلفن دفتر، تلفن همراه و... . والدین نیز باید بدانند که کودک آنها کجا می‌رود. اپلیکیشنی مربوط به لوکیشن را حتما نصب کنید تا از رفت‌وآمد آنها اطلاع داشته باشید.

۵- از فعالیت‌های مجازی کودکان مطلع باشید:

از پست‌ها، پروفایل و شبکه‌های اجتماعی که کودکان در آن فعال هستند آگاه باشید و بدانید چه بازی‌هایی را دوست دارند. یک راه این است که با آنها در اینستاگرام و دیگر پلتفرم‌ها دوست شوید تا ببینید چه‌چیزی پست می‌کنند. کارشناسان توصیه می‌کنند تا زمانی که دلیلی برای نگرانی وجود ندارد، پیام‌های متنی آنها را مرور نکنید.

۶- تنظیمات حریم خصوصی را فعال کنید:

تنظیمات شبکه‌های اجتماعی، وب‌سایت‌ها، بازی‌ها و اپلیکیشن‌هایی را که کودکان استفاده می‌کنند، برای تضمین رعایت حداکثری حریم خصوصی بررسی و آنها را فعال کنید. هر پلتفرم یک صفحه تنظیمات خواهد داشت. برای نام بازی، اَپ یا سایتی که می‌خواهید، «کنترل والدین و تنظیمات حریم خصوصی» را جست‌وجو کنید. تنظیمات موقعیت مکانی را خاموش کنید و یک حساب جداگانه برای فرزندتان راه‌اندازی کنید که محتوای مناسب برای سن را تنظیم کند. یوتیوب این امکان را دارد. دیگران مانند شرکت مادر گوگل، متا، سیاست‌هایی را برای تنظیمات حریم خصوصی بالا برای کاربران زیر ۱۶ سال ایجاد کرده‌اند و برای افرادی که فرزندانتان نمی‌شناسند، چت‌کردن با آنها را دشوارتر کرده‌اند. این شامل تنظیمات SafeSearch برای پنهان‌کردن یا تارکردن محتوای نامناسب است. آنها همچنین یک لینک برای گزارش آزار‌و‌اذیت راه‌اندازی کرده‌اند.

۷- صحبت کنید، صحبت کنید، صحبت کنید:

صحبت کنید، گوش کنید و مطمئن شوید که کودکان می‌دانند که می‌توانند بدون قضاوت‌شدن به شما مراجعه کنند. داشتن مکالمات منظم و غیررسمی از سنین پایین باعث می‌شود برای آنها راحت‌تر باشد وقتی مشکلی وجود دارد با شما صحبت کنند. به آنها بگویید که همچنین می‌توانند به یک مشاور مدرسه یا معلم معتمد مراجعه کنند یا حتی به‌ صورت ناشناس با مراکز رسمی حمایت از کودکان تماس بگیرند و صحبت و مشاوره دریافت کنند.

۸- کمک بگیرید:

اگر اطلاعات کمی از تنظیمات شبکه‌های اجتماعی، اپلیکیشن‌ها و بازی‌ها دارید از دیگران کمک بگیرید. والدین می‌توانند به سایت Google Families برای نکات بیشتر درباره حریم خصوصی مراجعه کنند. می‌توانید اپلیکیشن Family Link آنها را دانلود کنید تا حساب گوگل فرزندتان را نظارت کنید. در فیس بوک/ اینستاگرام لینکی برای حفاظت از حریم خصوصی نوجوانان وجود دارد. بررسی کنید که آیا سایر ارائه‌دهندگان نیز این موارد را دارند. اگر تنظیم کنترل‌های والدین روی شبکه‌های اجتماعی و اپلیکیشن‌ها برایتان بسیار دشوار است، یک فرد فنی مطمئن پیدا کنید که بتواند در فعال‌کردن تنظیمات و همچنین در بررسی شبکه‌های اجتماعی، اپلیکیشن‌ها و بازی‌های فرزندانتان به شما کمک کند.