نوروز؛ جشن هزاره‌ها در سرزمین‌‌های رنگارنگ
نوروز، جشنی که ریشه در اعماق تاریخ دارد، تنها یک رویداد فرهنگی نیست، بلکه نماد همبستگی مردمانی است که در گوشه و کنار جهان، با آدابی منحصربه‌فرد به استقبال بهار می‌روند. این جشن در بیش از ۱۲ کشور جهان به رسمیت شناخته شده و آیین‌هایی شگفت‌انگیز را در خود جای داده است. در این گزارش، به عمق تاریخ و جغرافیا سفر می‌کنیم تا نوروز را در گسترده‌ترین شکل آن کشف کنیم.
شرق: نوروز، جشنی که ریشه در اعماق تاریخ دارد، تنها یک رویداد فرهنگی نیست، بلکه نماد همبستگی مردمانی است که در گوشه و کنار جهان، با آدابی منحصربه‌فرد به استقبال بهار می‌روند. این جشن در بیش از ۱۲ کشور جهان به رسمیت شناخته شده و آیین‌هایی شگفت‌انگیز را در خود جای داده است. در این گزارش، به عمق تاریخ و جغرافیا سفر می‌کنیم تا نوروز را در گسترده‌ترین شکل آن کشف کنیم.
آسیای مرکزی: گهواره نوروز و آیین‌های اسرارآمیز
افغانستان؛ از هفت میوه تا اسب‌های تندرو
نوروز در افغانستان، جشنی است که از هزاران سال پیش با نام «خواجه پیروز» شناخته می‌شود. در شهر مزار‌شریف، مراسم «میله سخی» با برافراشته‌شدن پرچمی سبز‌رنگ آغاز می‌شود که هزاران زائر از سراسر کشور برای لمس آن به این شهر می‌آیند. این پرچم، نمادی از آغاز بهار و برکت است.
غذای ویژه نوروز در افغانستان «هفت میوه» است؛ ترکیبی از هفت میوه خشک مانند کشمش، زردآلو و گردو که در شیر خیسانده می‌شوند. در مناطق شمالی، مسابقات «بزکشی» با حضور سوارکارانی که مهارت‌شان نفس را در سینه حبس می‌کند، برگزار می‌شود. این مسابقه که در آن سوارکاران باید لاشه یک بز را از زمین بردارند و به نقطه‌ای مشخص برسانند، گاه تا چند ساعت طول می‌‌کشد.
افغان‌ها همچنین در نوروز به سراغ «گل سرخ» می‌روند؛ مراسمی که در آن زنان با جمع‌آوری گلهای سرخ در دامنه کوه‌ها، عطر و گلاب طبیعی تولید می‌کنند. در برخی روستاها، مردان جوان با خواندن شعرهای حماسی به زبان پشتو و دری، تاریخ کهن خود را زنده نگه می‌دارند.
تاجیکستان؛ سمُلک، آتش و نغمه‌های باستانی
تاجیکستان را می‌توان یکی از پرشورترین کشورها در جشن نوروز دانست. مراسم نوروز در این کشور با پخت «سمُلک»، نوعی حلوا از جوانه گندم، همراه است. زنان روستایی از شب قبل دور دیگ‌های بزرگ جمع می‌شوند و هم‌زمان با همزدن سمُلک، ترانه‌های قدیمی می‌خوانند. این ترانه‌ها که به «فولکلور سمُلک» معروف‌اند، داستان‌های عاشقانه و حماسی را روایت می‌کنند.
در شهر دوشنبه، پایتخت تاجیکستان، خیابان‌ها با پارچه‌های رنگارنگ و گلهای مصنوعی تزیین می‌شوند. مسابقات «گُشتین‌گیری» (کشتی سنتی) و «بزکشی» در میدان‌های اصلی شهر برگزار می‌شود. جالب است بدانید تاجیک‌ها در نوروز، «درخت دوستی» می‌کارند؛ رسمی نمادین که نشان‌دهنده صلح و همبستگی است.
آیین «آتیش‌بازی» نیز در شب نوروز جایگاه خاصی دارد. مردم با پریدن از روی آتش، به باور خود، بیماری‌ها و بدی‌های سال گذشته را می‌سوزانند و پاک می‌شوند.
قزاقستان؛ اسب‌های بالدار و سوپ مقدس
در قزاقستان نوروز با نام «اُلیستاک نَورُز» شناخته می‌شود و به مدت سه روز جشن گرفته می‌شود. قزاق‌ها معتقدند در این روز، زمین و آسمان با هم هماهنگ می‌شوند.
غذای اصلی این جشن، «نَورُز کُژه» است؛ سوپی که از هفت ماده شامل آب، گوشت، نمک، گندم، شیر، روغن و ذرت تهیه می‌شود. این سوپ نمادی از هفت ویژگی انسانی مانند مهربانی و شجاعت است.
در مناطق روستایی، مسابقات «قِیزقوو» برگزار می‌شود؛ رقابتی که در آن مردان جوان سوار بر اسب باید در حالی که معشوقه‌شان را در آغوش دارند، از موانع متعدد بگذرند. همچنین بازی «آلتیسِ باریس» که در آن شش اسب به طنابی بسته می‌شوند و دو تیم در جهت مخالف می‌کشند، از جذابیت ویژه‌ای برخوردار است.
قزاق‌ها در نوروز «یورت» (چادرهای سنتی) را با فرش‌های دستباف و نقره‌کاری تزیین می‌کنند و میهمانان را با نواختن ساز «دومبرا» پذیرا می‌شوند.
ازبکستان؛ بندبازان و جوانه‌های امید
ازبک‌ها نوروز را با مراسم «سومَلَک‌پزی» آغاز می‌کنند. زنان در طول شب، جوانه گندم را در دیگ‌های بزرگ هم‌می‌زنند و افسانه‌هایی درباره اجدادشان تعریف می‌کنند. این غذا که به «غذای جاودانگی» معروف است، در ظروف سفالی سرو می‌شود.
در سمرقند و بخارا، نمایش‌های «دارتازان» (بندبازی) برگزار می‌شود. بندبازان حرفه‌ای روی طناب‌هایی به بلندی ۱۰ متر حرکات آکروباتیک انجام می‌دهند و تماشاگران را به وجد می‌آورند.
ازبک‌ها همچنین در نوروز به «کاشتن درختان میوه» مشغول می‌شوند. آنها معتقدند هر درختی که در نوروز کاشته شود، ثمره‌اش چندین برابر خواهد بود. در پایان جشن، مردم به سراغ «قبرستان‌ها» می‌روند و با روشن‌کردن شمع، یاد درگذشتگان را گرامی می‌دارند.
قرقیزستان؛ عقاب‌های شکاری و بازی‌های چوپانی
قرقیزستان، سرزمین چوپانان و کوهستان‌های سر به فلک کشیده، نوروز را با نام «نوروز مامیر» جشن می‌گیرد. در این روز، چوپانان بهترین گوسفندان خود را قربانی می‌کنند و گوشت آن را میان همسایگان تقسیم می‌کنند.
مسابقه نوروزی هم یکی از جالب‌‌ترین آیین‌های نوروزی در این کشور است. در این مسابقه، شکارچیان سوار بر اسب با استفاده از عقاب‌های تربیت‌شده، به شکار روباه و خرگوش می‌روند.
غذای ویژه نوروز در قرقیزستان «بِشبارماق» نام دارد؛ خوراکی از پنج نوع گوشت مختلف که نماد پنج عنصر طبیعت است. زنان نیز با پخت «کمینه» (نوعی نان شیرین) سفره‌ها را رنگین می‌کنند.
قفقاز؛ نوروز در سرزمین آتش و یخ
آذربایجان؛ چهارشنبه‌های جادویی و تخم‌مرغ‌های طلسم‌شده
در آذربایجان، نوروز با چهار چهارشنبه نمادین آغاز می‌شود؛ آب، آتش، خاک و باد. هر چهارشنبه به یکی از این عناصر اختصاص دارد و مردم با آیین‌های خاصی آنها را گرامی می‌دارند.
در چهارشنبه آب، مردم به کنار رودخانه‌ها می‌روند و با پرتاب سکه به آب، آرزوهای خود را طلب می‌کنند. چهارشنبه آتش با روشن‌کردن آتش در بلندی‌ها و پریدن از روی آن همراه است.
سفره نوروزی آذربایجانی‌ها شامل «سمنی» (جوانه گندم)، تخم‌مرغ‌های رنگ‌شده و شیرینی «باقلوا» است. کودکان نیز در شب نوروز کلاه‌های خود را پشت در خانه‌ها می‌گذارند و صبح آن را پر از آجیل و شیرینی می‌یابند.
در منطقه نخجوان، مسابقه «خیدیر نبی» برگزار می‌شود؛ افسانه‌ای که می‌گوید پیامبری هر‌ساله در نوروز ظاهر می‌شود و به مردم برکت می‌دهد. مردان جوان با پوشیدن لباس‌های سفید، سعی می‌کنند نقش این شخصیت را بازی کنند.
گرجستان؛ نوروز در سرزمین مسیحیان قفقاز
گرجستان، اگرچه کشوری مسیحی است، اما اقلیت‌های آذری و کُرد در مناطق «کومو کارتلی» و «کاختی» نوروز را با شکوه خاصی جشن می‌گیرند. در تفلیس، بازارهای نوروزی پر از شیرینی «شکرپورا» و «بادام چورک» می‌شود.
گرجی‌ها در نوروز به سراغ «درختان گردو» می‌روند و با آویزان‌کردن پارچه‌های رنگی از شاخه‌ها، آرزوی باروری و فراوانی می‌کنند. در برخی روستاها، مراسم «لاله‌گردانی» برگزار می‌شود؛ جوانان با حمل گلهای لاله، از خانه‌های قدیمی عبور می‌کنند و ترانه‌های بهاری می‌خوانند.
ترکمنستان؛ اسب‌های آهنین و فرش‌های روایتگر
ترکمن‌ها نوروز را با پوشیدن «کپنک» (لباس سنتی ابریشمی) و پخت «سمنی» آغاز می‌کنند. در صحرای قره‌قوم، چادرنشینان مسابقات «آلا مانج» را برگزار می‌کنند؛ بازی‌ای که در آن سوارکاران باید در حالی که پرچمی در دست دارند، از موانع متعدد بگذرند.
زنان ترکمن در نوروز، فرش‌های «گل» می‌بافند که هر نقش آن داستانی از طبیعت و اسطوره‌ها را روایت می‌کند. این فرش‌ها پس از نوروز به موزه‌ها اهدا می‌شوند تا نمادی از هنر ترکمنی باشند.
در شب نوروز، مردم به دشت می‌روند و زیر آسمان پرستاره، داستان «دده قورقود» (حماسه ملی ترکمن‌ها) را برای کودکان تعریف می‌کنند.
خاورمیانه و آناتولی؛ نوروز در میانه جنگ و صلح
کردهای ترکیه؛ آتش بر فراز کوه‌ها
برای کردهای ترکیه، نوروز تنها یک جشن نیست بلکه نماد مقاومت فرهنگی است. در شهرهای دیاربکر و وان، مردم در شب «چوارشمه سور» (چهارشنبه سرخ) از روی آتش می‌پرند و ترانه «ای نوروز» را فریاد می‌زنند.
در کوهستان‌های حکاری، جوانان کرد با روشن‌کردن آتش روی قله‌ها، پیام همبستگی را به روستاهای مجاور می‌فرستند. زنان نیز با پخت «ساوار» (نوعی نان گرد با نقش خورشید)، سفره نوروزی را آماده می‌کنند.
در سال‌های اخیر، برگزاری نوروز در ترکیه با چالش‌های سیاسی همراه بوده، اما کردها هر سال با خلاقیت بیشتری این جشن را زنده نگه می‌دارند.
سوریه؛ نوروز در میان ویرانه‌ها
در مناطق کردنشین سوریه مانند قامیشلو، نوروز نماد امید و بازسازی است. مردم در این روز، ویرانه‌های جنگ را با گلهای مصنوعی تزیین می‌کنند و کودکان با هواپیماهای کاغذی که روی آنها شعارهای صلح نوشته شده، بازی می‌کنند.
سفره نوروزی سوریه‌ای‌ها شامل «دولمه» (برگ مو پرشده) و «کبه» (گلوله‌های گوشت و بلغور) است. در پایان روز، مردم به سراغ «درختان زیتون» می‌روند و هر خانواده یک نهال می‌کارد. نوروز با اجرای نمایش‌های خیابانی همراه است. هنرمندان با نقاب‌های حیوانات، داستان کاوه آهنگر و پیروزی بر ضحاک را بازسازی می‌کنند. کودکان نیز در مراسم کوژهرهپه‌ین (شبیه‌سازی نبرد نور و تاریکی) با فانوس‌های کاغذی به خیابان‌ها می‌آیند. یک رسم منحصربه‌فرد، پخت کلوچه‌های نوروزی است؛ نانی به شکل خورشید که با زعفران و کنجد تزیین می‌شود.
عراق؛ نوروز در سرزمین پیامبران
در اقلیم کردستان عراق، نوروز با رژه‌های خیابانی و اجرای رقص «گَریان» همراه است. در شهر اربیل، پارک «سامى عبدالرحمن» میزبان هزاران نفری است که تا پاسی از شب به پایکوبی مشغول می‌شوند.
مردم در این منطقه، «کلوچه‌های نوروزی» را به شکل خورشید و ماه می‌پزند و به همسایگان هدیه می‌دهند. در موصل که سال‌ها تحت کنترل داعش بود، نوروز نمادی از پیروزی زندگی بر مرگ است.
ترکیه؛ از آیین‌های علویان تا جشن‌های استانبول
در میان علویان ترکیه، نوروز با مراسم ساز سوگند گرامی داشته می‌شود. آنها معتقدند در این روز، امام علی متولد شده است. مراسمی به نام دسیم برگزار می‌شود که در آن پیروان با نواختن ساز باﻏﻼﻣﺎ (سازی شبیه عود) و خواندن شعرهای عرفانی، به رقص سماع می‌پردازند. در استانبول، بازارهای محلی مانند کاپالی چارشی، پر از شیرینی‌های نوروزی مانند لوکوم و پشمک می‌شود و مهاجران ایرانی و آسیای مرکزی سفره‌های هفت‌سین را در میادین عمومی می‌گسترانند.
شبه قاره و آسیای شرقی؛ نوروز در مسیر جاده ابریشم
پارسیان هند؛ آتشکده‌ها و نذورات دریایی
پارسیان هند که قرن‌ها پیش از ایران مهاجرت کردند، نوروز را با نام «پَتِتی» جشن می‌گیرند. آنها در آتشکده‌های بمبئی و گجرات جمع می‌شوند و اوستا می‌خوانند. سفره آنها شامل «سنجد» (نماد عشق)، «سکه» (نماد ثروت) و «سرکه» (نماد صبر) است.
پارسیان در روز نوروز به «دریای عرب» می‌روند و نذورات خود را به آب می‌سپارند. آنها معتقدند این نذورات، پیامشان را به اجداد درگذشته می‌رساند. غذای ویژه این روز «پولاو» (برنج مخلوط با گوشت و ادویه) و شیرینی «راوو» است.
سین‌کیانگ چین؛ نوروز در جاده ابریشم
در منطقه خودمختار سین‌کیانگ، اقلیت‌های اویغور و تاجیک نوروز را با نام «نوروز» یا «همرسه» جشن می‌گیرند. در کاشغر، بازارهای سنتی پر از «نان تاندوری» و «کباب‌های اویغوری» می‌شود. مردم در این منطقه، مسابقات «کُشتی با شلوار چرمی» برگزار می‌کنند و در پایان، برنده یک گوسفند زنده جایزه می‌گیرد. زنان نیز با اجرای رقص «مقام» که ترکیبی از حرکات موزون و آواز است، روح نوروز را زنده نگه می‌دارند.
پاکستان؛ نوروز در سایه مینارها
در مناطق شمالی پاکستان مانند گلگت و چترال، نوروز با نام «نوروز علیشاه» شناخته می‌شود. مردم این مناطق که از نسل مهاجران ایرانی هستند، سفره هفت‌سین پهن می‌کنند و به دیدار خانواده‌های خود می‌روند.
در ایالت بلوچستان، قبیله‌های محلی مسابقات «چوب‌بازی» برگزار می‌کنند. در این بازی، مردان با چوب‌های بلند به رقص می‌پردازند و مهارت‌های رزمی خود را نمایش می‌دهند. غذای ویژه این منطقه «ساجی» (گوسفند کباب‌شده روی سنگ داغ) است.
بالکان و اروپا؛ نوروز در قاره سبز
آلبانی؛ شمع‌ها و ارواح نیک
در آلبانی، نوروز با نام «نوروزی» و بیشتر در میان جامعه بکتاشی‌ها جشن گرفته می‌شود. مردم در این روز به آرامگاه «ساری صالح»، قدیس بکتاشی‌ها، می‌روند و شمع روشن می‌کنند.
غذای اصلی این جشن «رِفِسک»، نانی شیرین با عسل و گردو است. آلبانیایی‌ها معتقدند در شب نوروز، ارواح نیاکان به خانه‌ها بازمی‌گردند، بنابراین ظرف‌های آب و غذا را پر نگه می‌دارند.
کوزوو؛ نوروز در قلب جنگ‌های بالکان
در کوزوو، نوروز نماد همزیستی مسالمت‌آمیز آلبانیایی‌ها و صرب‌هاست. در شهر پریزرن، مردم بدون توجه به قومیت، دور هم جمع می‌شوند و «فلوتا» (نوعی پای گوشت) می‌پزند. کودکان نیز با ساختن «پاراشوت‌های کاغذی» که روی آنها آرزوهایشان نوشته شده، آسمان را رنگین می‌کنند.
بوسنی و هرزگوین؛ نوروز در سرزمین پل‌های شکسته
در بوسنی، نوروز با نام «عید طبیعت» شناخته می‌شود. مردم در این روز به پارک «ولیدبگ» در سارایوو می‌روند و زیر درختان گیلاس، شعرهای «ایوو آندریچ»، برنده نوبل ادبیات را می‌خوانند.
آفریقا و نوروزِ فراموش‌شده
مصر؛ نوروز قبطی و جشن نیل
شاید عجیب به نظر برسد، اما مصریان باستان نیز جشنی به نام نوروز قبطی داشته‌اند که هم‌زمان با طغیان رود نیل برگزار می‌شد. امروزه، قبطی‌ها در روز ۱۱ سپتامبر، با پوشیدن لباس‌های سفید و پرتاب گلبرگ‌های گل به آب نیل، این آیین را زنده نگه می‌دارند. در اسکندریه، نانوایی‌ها نان مخصوص فطیر مشلت را می‌پزند که با عسل آغشته می‌شود و نماد شیرینی زندگی است.
زنگبار؛ بازمانده‌های نوروز پارسی
در جزیره زنگبارِ تانزانیا، بازرگانان پارسی قرن‌ها پیش نوروز را معرفی کردند. امروزه، برخی خانواده‌ها با پخت پلوی زعفرانی و تزیین خانه با شاخه‌های نخل، این روز را جشن می‌گیرند. مراسم کمبیا نیز برگزار می‌شود؛ نواختن طبل‌های سنتی سواحلی که یادآور پیوند آفریقا و آسیاست.
نوروز در قلمرو اسطوره‌ها؛ از افسانه‌ها تا واقعیت
افسانه جمشید و جام جهان‌نما
در بسیاری از فرهنگ‌ها، نوروز به جمشید، پادشاه اساطیری، مرتبط است. افسانه‌ها می‌گویند جمشید با ساختن جام جهان‌نما، نوروز را به عنوان روزی که مرز بین مرگ و زندگی محو می‌شود، بنیان نهاد. در تاجیکستان، هنرمندان با نقاشی‌های دیواری، پرواز جمشید بر ارابه خورشید را به تصویر می‌کشند.
نوروز و ستاره‌شناسی؛ پیوند با اعتدال بهاری
نوروز تنها یک جشن فرهنگی نیست؛ رویدادی نجومی است که در اعتدال بهاری رخ می‌دهد. در ازبکستان، اخترشناسان باستانی در رصدخانه اولوغ بیگ، دقیق‌ترین محاسبات را برای تعیین لحظه تحویل سال انجام می‌دادند. امروزه در سمرقند، مراسمی با نام فالِ ستاره برگزار می‌شود که در آن منجمان محلی، سرنوشت سال جدید را براساس موقعیت ستارگان پیش‌بینی می‌کنند.
