روزی بدون پلاستیک

سوم جولای را روز جهانی بدون کیسه‌های پلاستیکی عنوان کرده‌اند؛ (Plastic Bag Free Day) و این موضوع از این جهت بسیار بااهمیت است که میزان امحا، تولید و استفاده از کیسه‌های پلاستیکی در دنیا به شدت رو به افزایش است و کشور ما هم در این زمینه وضعیت خوبی ندارد. تاریخچه‌ تولید پلاستیک به‌طور فراگیر به 70،80 سال اخیر برمی‌گردد، اما در همین مدت کوتاه تأثیر بسیار زیادی بر تمام زندگی ما گذاشته؛ از لباس، لوازم منزل، اتومبیل، طراحی انواع محصولات مهندسی و پزشکی و استفاده از مواد پلاستیکی به حدی وارد زندگی روزمره شده که هیچ‌کس نمی‌تواند بدون بهره‌مندی روزانه از این مواد زندگی کند. اگرچه گسترش تولید و استفاده از پلاستیک به بهبود کیفیت زندگی کمک کرده، ولی از طرف دیگر عوارض استفاده نادرست از آن هم گریبان زندگی بشر را گرفته است. تقریبا جایی نیست که هم در کشور خودمان و هم در اقصانقاط جهان پا بگذاریم و به زباله‌های پلاستیکی برنخوریم؛ دریا، جنگل، فضای شهری، جاده‌های بین‌شهری، تالاب‌ها، اقیانوس‌ها و تقریبا هر جایی که پای بشر به آنجا رسیده، نوعی از پسماند پلاستیکی را از خودش به جای گذاشته است. آلودگی‌های پلاستیکی برای سلامتی انسان، جانوران و به‌طور کلی سلامت و کیفیت اکوسیستم محیط زیست مضرات فراوانی دارد. میکروپلاستیک‌ها وقتی به چرخه‌ غذایی جانوران و به تبع آن انسان وارد می‌شوند، ترکیبات سمی ایجاد می‌کنند و آلودگی منابع آبی، آب‌های زیرزمینی و آلودگی خاک از جمله مواردی است که در نتیجه مصرف بالای پلاستیک به‌ وجود آمده است.

نگرانی بزرگ‌تر این است که تولید این مواد در جهان سرسام‌آور است و با وجود همه پیام‌هایی که داده می‌شود، آمارها نشان می‌دهد که تولید پلاستیک در دنیا روبه‌‌رشد است. در سال 1950 سالانه 2.5 میلیون تن پلاستیک تولید شده، در سال 1993 به 162 میلیون تن رسیده و در سال 2015 به 448 میلیون تن. ایران هم جزء کشورهایی است که سالانه مقادیر زیادی از لوازم پلاستیکی را تولید می‌کند و متأسفانه ما در کشورمان کمتر پیا‌م‌های کاهش و کمتراستفاده‌کردن از لوازم پلاستیکی را منتشر می‌کنیم و اقدامات عملی در این زمینه انجام می‌دهیم. کشور ما به‌خاطر منابع نفتی و تولیدات پتروشیمی فراوان، یکی از عمده‌ترین تولیدکنندگان مواد پلاستیکی به‌ شمار می‌رود. از طرف دیگر مهم‌ترین دلیلی که سبب استفاده بیشتر این مواد پلاستیکی شده، قیمت ناچیز آنها در مقایسه با کیسه‌های پارچه‌ای یا کاغذی است که معمولا این کیسه‌ها به‌راحتی امحا می‌شوند و در طبیعت قابل‌جذب هستند. هزینه و خسارات محیط زیستی ناشی از پراکندگی کیسه‌های پلاستیکی در محیط زندگی، غیرقابل‌محاسبه و بسیار گزاف است. هر ایرانی به‌طور میانگین سه کیسه پلاستیکی در روز مصرف می‌کند و متوسط عمر استفاده از این کیسه‌ها 12 دقیقه است؛ درحالی‌که برای حذف هر کدام از این کیسه‌ها در طبیعت بین 100 تا 1000 سال زمان موردنیاز است که اینها در طبیعت تجزیه شوند. علاوه‌بر کیسه‌های پلاستیکی، ظروف یکبار مصرف، سفره‌های پلاستیکی و بسته‌بندی‌های پلاستیکی هم در کشورمان به مقادیر زیاد تولید می‌شود و به دلیل تغییر سبک زندگی مردم در دهه‌های اخیر از آنها استفاده می‌شود و فشار مضاعفی بر محیط زیست وارد می‌کند. این تغییر نگرش در مردم و الگوی مصرف آنها نیازمند اطلاع‌رسانی، آموزش و فرهنگ‌سازی است، به همین دلیل است که روز سوم جولای مصادف با 12 تیرماه به‌عنوان روز جهانی استفاده بدون کیسه پلاستیکی (Plastic Bag Free Day) نام‌گذاری شده و بر استمرار فرهگ‌سازی، ترویج آگاهی در استفاده‌نکردن از کیسه‌های پلاستیکی و ظروف یکبارمصرف تأکید شده است. لازم است که ما در کشورمان هرچه‌سریع‌تر این اقدام را تبدیل به یک جریان عمومی کنیم. بسیاری از کشورهای دنیا در این زمینه اقداماتی را آغاز کرده‌اند و حتی کشورهایی که ما به جهت توسعه‌یافتگی آنها را به جهت توسعه‌یافتگی خیلی جدی به‌حساب نمی‌آوریم، جریمه‌های بسیار سنگینی برای استفاده از کیسه‌های پلاستیکی وضع کرده‌اند. همان‌طورکه اشاره کردم، پلاستیک با ماندگاری حدود چندصد سال در طبیعت، یک ماده تجزیه‌ناپذیر محسوب می‌شود و کیسه‌های پلاستیکی هم به‌راحتی با وزش باد جابه‌جا می‌شوند و قادر هستند آلودگی ناشی از مراکز دفن زباله را تا کیلومترها منتقل کنند. پلاستیک‌ها و ظروف پلاستیکی علاوه‌بر مشکلات محیط‌زیستی، مشکلات بهداشتی و اجتماعی فراوانی به‌ وجود آورده‌اد. حدود چهار درصد از تولید نفت در جهان صرف تولید مواد پلاستیکی می‌شود که رقم بسیار بالایی است و مستلزم مصرف حدود 60 تا 100 میلیون بشکه نفت در سال است. این آمار نشان‌دهنده وضعیت نگران‌کننده این موضوع در کل جهان است که متأسفانه ما هم در کشورمان وضعیت خوبی نداریم و هیچ پیام مؤثر و آموزش مداومی از طرف دستگاه‌های حاکمیتی به شکل گسترده در این زمینه به مردم منتقل نمی‌شود.

‌ما در صدا وسیما مصرف سردوش سوبان یا مثلا فرض کنید پفک نمکی را خیلی بیشتر تبلیغ می‌کنیم تا ایجاد انگیزه‌ها و آموزش مسائل زیست‌محیطی مخصوصا در این زمینه که وضعیت خوبی به دلایل ذکرشده نداریم. جا دارد که هرچه سریع‌تر این عقب‌ماندگی را جبران کنیم و اقدامات لازم را برای آموزش، فرهنگ‌سازی و ترویج این موضوع به ‌کار بگیریم. ما در دوره‌ای که در مدیریت شهر تهران فعالیت می‌کردیم، دستورالعمل استفاده از پسماندهای پلاستیکی را ابلاغ کردیم و امیدواریم این به‌عنوان یک تغییر الگو در مصرف کیسه‌ها، ظروف و محصولات یک‌بارمصرف که ابلاغ شده، مورد توجه قرار گیرد و این نقیصه را جبران کند. وضعیت کشورمان در این زمینه خوب نیست و ان‌شاء‌الله امیدوارم این کار با همکاری همه به نتیجه برسد. آمارها نشان می‌دهد که در هر 15 دقیقه در کل جهان 144 میلیون کیسه پلاستیکی تولید می‌شود و به همین دلیل است که زنگ خطر کاهش استفاده از این میزان پسماند پلاستیکی به صدا درآمده و کشورها در رقابت برای کاهش تولید و مصرف این نوع پسماند با همدیگر به رقابت جدی می‌پردازند. ما هم در زمینه‌ تولید پسماند، هم در زمینه تصفیه این تولید چه در ظروف پلاستیکی و مواد پلاستیکی و چه در بقیه‌ زمینه‌های پسماند، نقیصه‌های فراوانی داریم که باید این عقب‌افتادگی را جبران کنیم. تفکیک انواع پسماندهای تولیدشده و آموزش‌ دادن مردم درباره اینکه چگونه در جهت کاهش این پسماندها حرکت کنند و همین‌طور دستگاه‌های حاکمیتی برای اینکه برنامه‌ریزی‌های کلان برای امحای انواع پسماند را آغاز کنند، با وجود همه تلاش‌هایی که صورت ‌گرفته کافی نیست و باید با شدت بیشتری ادامه پیدا کند. براساس آمارهایی که در داخل کشور داریم، این سؤال معمولا مطرح است که آیا ما پسماند زیادی تولید می‌کنیم! در سال 2016 میلادی، سرانه تولید پسماند شهری برای یک شهروند اروپایی حدود 1300 گرم در روز بود. این آمار در مورد کشور ما ایران حدود 800 گرم است؛ پس شاید به جهت مقایسه، در کشور ما خیلی پسماند تولید نمی‌شود. البته اگر این را تبدیل به جمعیت شهری و روستایی کنیم، ما در بخش شهری حدود 800 گرم و در بخش روستایی حدود 500 گرم در روز زباله تولید می‌کنیم و در رنکینگ جهانی بین لهستان و رومانی قرار داریم. دانمارک در بین کشورهای اروپایی با دو کیلوگرم در روز جزء اولین کشورهای تولیدکننده‌ پسماند شهری است. البته خب، آنها روش‌های سختگیرانه‌ای برای امحا و بازیافت در این زمینه دارند، ولی آن چیزی که وضعیت ما را حاد کرده، تراکم جمعیتی بسیار بالا در تهران و کلان‌شهرهاست که در مساحتی محدود، حجم بالایی از پسماند را تولید می‌کنیم. ما با این رنکینگ، در بین نیویورک و دهلی‌نو قرار گرفته‌ایم به جهت (حجم تولید پسماند). مشکلی که در پسماند در سطح شهرها داریم، رطوبت بالای پسماند، بالابودن درصد پسماندهای خشک و غیرارزشمند، بالابودن سمیت پسماند، بالابودن درصد شیشه و بالابودن درصد کیسه‌های پلاستیکی است. پسماندهای تر، ضایعات ویژه، شیشه، پارچه، مشمع و پلاستیک از اصلی‌ترین معضلات پسماند ما است. اساسا کاهش پسماند یکی از اهداف اصلی طرح جامع پسماند شهری باید باشد و به تبع آن ما هم بایستی این کار را تعقیب کنیم. این کار از خانه‌های مردم حتی از تولید در کارخانه‌ها آغاز می‌شود و جلوگیری از تولید پسماند، کاهش وزن آن، کاهش سمی‌بودن آن، کاهش رطوبت پسماند، کاهش حجم پسماند و تلاش برای استفاده مجدد از پسماند؛ چرخه‌ای است که این کار را به انجام می‌رساند. من به مناسبت روز جهانی کاهش مصرف کیسه‌های پلاستیکی خواستم به این مهم توجه را جلب کنم که ما در این زمینه با وجود اینکه سرجمع به نسبت آمارهای جهانی وضعیت حادی نداریم، ولی به جهت تمرکز جمعیت در پهنه جنوبی البرز و محدودبودن ظرفیت‌های زیست‌محیطی‌مان وضعیت خوبی نداریم و هرچه سریع‌تر باید در این زمینه با کمک همدیگر این کار را دنبال کنیم. لازمه این کار، برنامه‌ریزی برای کاهش پسماند و توجه به گروه‌های مخاطب است، نحوه آگاهی‌دهی به شهروندان، توجه به نقش دولت در این زمینه و اینکه هر کسی باید از خودش آغاز کند و توجه هم‌زمان به مسائل اقتصادی و زیست‌محیطی می‌تواند این چرخه را کامل کند.