پرواز با یک بال شکسته

به گزارش گروه رسانه ای شرق؛ روزی که احمد الشرع، رئیس‌دولت موقت سوریه، هنگام معرفی کابینه یک زن را در میان خیل مردان به عنوان وزیر امور اجتماعی و کار دولت جدید منصوب کرد، فعالین حقوق زنان در این کشور، دستکم برای دقایقی نفسی راحت کشیدند. هند قبوات، که حالا بخشی از دولت جدید سوریه است و فردی سوری-کانادایی محسوب می‌شود، در یک خانواده مسیحی به دنیا آمده و تحصیلات را در آمریکا ادامه داده و سازمان فمینیستی تسقل را در سوریه راه انداخته است و سابقه تدریس در هاروارد را دارد. انتخاب چنین زنی به‌عنوان وزیر دولت الشرع که سیاست‌مداری تندرو به‌حساب می‌آید که زمانی رهبری یک گروه تروریستی را برعهده داشت و وعده او برای انتصاب ۳۰ درصدی زنان در مناصب سیاسی، کمی غیرمنتظره به نظر می‌رسید. استقبال اولیه از این تصمیم اما زمان زیادی دوام نیاورد. منتقدان دولت الشرع یادآوری کردند که او حالا نیازمند حمایت جهانی است و انتصاب هند به عنوان تنها وزیر زن در دولت سوریه، می‌تواند جنبه‌ای نمایشی داشته باشد. در برخی از کشورهای خاورمیانه و عربی، مانند عراق سهمیه‌ای ۲۵ درصدی برای حضور زنان در پارلمان در نظر گرفته می‌شود، اما سهم آنها از سیاست کشورهایشان چندان پررنگ نیست. در کشورهای توسعه یافته میانگین مشارکت سیاسی زنان ۲۶ درصد دانسته می‌شود که در کشورهای خاورمیانه این رقم محدود‌تر است. سهم زنان ایرانی، لبنانی و کویتی در بین کشورهای منطقه از سیاست از دیگران کمتر است. در ایران آنها سهمی حدود شش درصد دارند که حتی در میان کشورهای همسایه هم رقم کمی محسوب می‌شود. اوضاع در عراق با توجه به ارقام نسبتا خوب است؛ اما شواهد نشان می‌دهد اغلب زنان که با سهمیه‌های قومی وارد پارلمان شده‌اند، نقش مهمی در تصمیم‌گیری‌ها نداشته و یا دستکم دغدغه بهبود وضعیت زنان را ندارند. همچنین در مصر اوضاع در مقایسه با کشورهای اطراف بهتر است و به نظر می‌رسد سنت فمینیستی در این کشور کار خودش را درست به انجام رسانده. البته ترکیه که سنتی مشابه با مصر دارد در دهه‌های اخیر چندان از مشارکت سیاسی زنان استقبال نکرده است.

عراق؛ پیشرفت قابل قبول است

مشارکت سیاسی زنان در عراق پس از حمله آمریکا به این کشور و سقوط صدام حسین، افزایش چشم‌گیری پیدا کرد. زنانی که در طول سال‌های حضور صدام در قدرت در دانشگاه‌های غربی و عربی تحصیل کرده بودند، فرصت پیدا کردند تا در بازگشت به کشور برای حضور سیاسی پررنگ‌تر برنامه‌ریزی کنند. زنان عراقی در طی سال‌های بعد این فرصت را غنیمت شمردند. قانون اساسی پساصدام که در سال ۲۰۰۵ تصویب شد، سهمیه‌ای ۲۵ درصدی را برای حضور زنان در پارلمان عراق تصویب کرد. سهمیه‌ای که در طی ۲۰ سال گذشته، به صورت مداوم مورد استفاده قرار گرفته است. در واقع طبق قانون از میان ۳۲۹ نماینده مجلس در عراق، حتما باید دستکم ۸۳ نفر از آنها زن باشند. البته زنان عراقی معمولا مشارکتی بیش از ۲۵ درصد در پارلمان دارند. بر اساس آخرین آمار که مرتبط با انتخابات پارلمانی سال ۲۰۲۱ است، ۹۷ زن راهی مجلس شدند که ۱۵ نفر بیشتر از حداقل میزان مشارکت سیاسی آنها در پارلمان است. مشارکت سیاسی زنان به پارلمان محدود نمی‌شود. آنها از چهره‌های اساسی اعتراضات سال ۲۰۱۹ بودند که به انتخابات زودهنگام سال ۲۰۲۱ رسید. علاوه بر همه اینها زنان عراقی به طور معمول سهمی از کابینه دولت هم دارند. در سال ۲۰۰۳ و در دولت انتقالی، شش وزارت‌خانه به زنان رسید و رکوردی تاریخی را ثبت کردند. در کابینه فعلی، هر چند تعداد زنان به پای کابینه ایاد علاوی نمی‌رسد اما اعداد و ارقام می‌گویند زنان کماکان در عراق از سیاست کنار گذاشته نشده‌اند. در واقع سه وزارت‌خانه دارایی، امور مهاجران و ارتباطات در دست زنان قرار گرفته است.

با وجود حضور ۳۰ درصدی زنان در پارلمان و سه وزارت‌خانه اساسی و مهم که تحت کنترل آنها قرار دارد، در سال‌های اخیر قوانین ضدزن قابل‌توجهی در مجلس عراق به تصویب رسیده است. برای مثال اخیرا قانونی که ازدواج دختران زیر ۱۸ سال را از سال ۱۹۵۰ به این سو ممنوع کرده بود، مورد بررسی قرار گرفت و قانون جدید که ازدواج در کودکی را هم قانونی می‌دانست، جای آن را گرفت. البته دادگاه عالی عراق با این قانون تصویب شده از سوی پارلمان مخالفت کرد و اجرای آن را به حالت تعلیق در آورد. زنان حاضر در پارلمان عراق با وجود اینکه ۳۰ درصد از حاضران را تشکیل می‌دهند،‌ در مقابل قوانینی از این دست معمولا ماجرا را جدی تلقی نکرده و یا حتی با آن همراه می‌شوند. همزمان انتقاد دیگری که بر زنان سیاستمدار عراقی وجود دارد این است که آنها در مقابل خشونت گسترده علیه زنان و قتل آنها واکنشی از خود نشان نمی‌دهند. با وجود فشارهای جامعه مدنی برای تدوین قانونی برای مقابله با خشونت علیه زنان؛ پارلمان از مدت‌ها قبل اعلام کرده لزومی به تدوین چنین قوانینی را احساس نمی‌کند.

ترکیه؛ دولت اردوغان مشتاق نیست

زنان در ترکیه از سال ۱۹۳۰ حق رای دارند و مشارکت سیاسی آنها از روزی جدی شد که لطیفه، همسر حقوق‌خوانده آتاتورک به عنوان نماینده پا به مجلس گذاشت. در سال‌های اخیر مشارکت سیاسی زنان در پارلمان ۲۰ درصد بوده که در مقایسه با کشوری مانند عراق کمتر و از ایران بسیار بیشتر است. در ترکیه احزابی با رویکرد چپ، از حضور سیاسی زنان استقبال بیشتری می‌کنند. انتخابات شهرداری‌های سال ۲۰۲۴ را می‌توان نقطه مهمی برای مشارکت سیاسی زنان در ترکیه دانست. در این سال ۸۱ زن به‌عنوان شهردار منصوب شدند. نرخ مشارکت اقتصادی زنان در ترکیه ۳۱ درصد است که در مقایسه با کشوری مانند عربستان کمتر به‌نظر می‌رسد. با وجود اینکه زنان ترکیه در وزارت‌خانه‌ها هم دیده می‌شوند اما معمولا دولت اردوغان در دادن کلید وزارت‌خانه‌های مهم به دست زنان امساک می‌ورزد. درحال حاضر تنها وزارت خانواده و خدمات اجتماعی، وزیر زن دارد. اما پیش از این زنان در وزارت‌خانه‌هایی چون آموزش و پرورش هم دیده می‌شدند.

لبنان؛ مشارکت سیاسی زنان پایین است

مشارکت سیاسی زنان در لبنان تحت تاثیر مستقیم ساختار قومیتی این کشور است. در انتخاباتی که سال ۲۰۲۲ برگزار شد زنان تنها ۶.۲۶ درصد از کرسی‌ها را به دست گرفتند و تعداد آنها به هشت نفر رسید. زنان برای مشارکت گسترده‌تر در وزارت‌خانه‌های لبنان منعی ندارند. اما دولت‌ها اغلب وزیر زن انتخاب نکرده یا به یک تا دو نفر در هر کابینه اکتفا می‌کنند. به‌طور کلی زنان کمتر از ۱۰ درصد بار سیاست در بیروت را بر دوش دارند. این رقم در مقابل تعداد بالای زنان تحصیل‌کرده در لبنان بسیار ناچیز است. مشارکت سیاسی در این کشور تقریبا مشابه ایران به‌حساب می‌آید.

مصر؛ اوضاع نسبتا خوب است

مصر با وجود اینکه در سال‌های اخیر یکی از کشورهای ناامن برای زنان محسوب می‌شد، اما سنت فمینیستی طولانی دارد. این سنت باعث شده تا اوضاع مشارکت زنان در سیاست تاحد زیادی در مقایسه با دیگر کشورهای عربی بهتر باشد. در انتخابات پارلمانی سال ۲۰۲۰، زنان موفق شدند تا از بین ۵۹۷ کرسی پارلمان، ۱۶۲ عدد از آنها را به دست بگیرند که معادل ۲۷.۲ درصد است. بر اساس قانون اساسی مصر، زنان در مجلس باید دستکم ۲۵ درصد از کرسی‌ها را در دست داشته باشند. این رقم مشابه عددی است که در عراق مدنظر قرار می‌گیرد. در کابینه فعلی مصر به رهبری نخست‌وزیر مصطفی مدبولی، هشت زن از مجموع ۳۴ وزیر حضور دارند، یعنی حدود ۲۳ و نیم درصد. این بالاترین تعداد وزرای زن در تاریخ مدرن مصر است. وزارت‌خانه‌هایی مانند بهداشت، محیط زیست، مهاجرت و امور اجتماعی اغلب به زنان سپرده شده‌‌اند. وضعیت زنان مصر در مقایسه با دیگر کشورهای خاورمیانه و عرب مناسب‌تر است اما همچنان با متوسط جهانی فاصله دارد.

اردن؛ مشارکت کافی نیست

طبق آخرین آمار منتشر شده که مربوط به سال ۲۰۲۰ است، زنان اردنی ۱۱.۵ درصد از کرسی‌های پارلمان را در دست داشته‌اند. این رقم نشان می‌دهد که در اردن مشارکت سیاسی پایین‌تر از متوسط بین‌المللی است اما در مقایسه با برخی از کشورهای خاورمیانه، کمی بهتر به‌حساب می‌آید. در واقع از سال ۱۹۹۳ که اولین زن اردنی وارد مجلس این کشور شد، اوضاع تنها کمی بهتر است. بالاترین رقم مشارکت زنان در پارلمان مربوط به انتخابات سال ۲۰۱۶ است که ۲۰ زن در آن رای آوردند و میزان مشارکت به ۱۵.۴ درصد رسید. در مجلس سنا اوضاع مطلوب‌تر به‌نظر می‌رسد. لیلا شرف اولین زن سناتوری بود که در سال ۱۹۷۴ به این مقام رسید. حالا از میان ۶۵ عضو این مجلس ۱۰ نفر از آنها را زنان تشکیل می‌دهند. در کابینه، اعتماد به زنان بالاتر است. در میان ۳۲ وزیر، پنج نفر از آنها زن بوده و وزارت‌خانه‌های آموزش و گردشگری و توسعه اجتماعی به دست زنان اداره می‌شود. البته این رقم در مقایسه با دهه ۸۰ میلادی که هفت زن در کابینه حضور داشتند، کمتر است.  در گزارش شکاف جنسیتی ۲۰۲۴ مجمع جهانی اقتصاد، اردن در توانمندسازی سیاسی زنان رتبه ۱۱۰ از ۱۴۶ کشور را دارد.

ایران؛ اوضاع اصلا خوب نیست

در قوانین ایران سهمیه‌ای برای حضور سیاسی ایران تعیین نشده است. از سوی دیگر آنها طی پنج دهه گذشته، به ندرت در سطح وزیر در سیاست دخیل بوده‌اند. تعداد زنانی که تا امروز موفق به حضور در مجلس شورای اسلامی شده‌اند، به ۱۰۰ نفر هم نمی‌رسد و مشارکت آنها در مجلس معمولا کمتر از ۱۰ درصد است. مثلا در انتخابات اخیر مجلس تنها ۵.۶ تعداد نمایندگان را زنان تشکیل می‌دهند و تعداد آنها ۱۴ نفر است. بیشترین مشارکت زنان در مجلس، مربوط به دوره دهم و سال‌های ۱۳۹۵ تا ۱۳۹۹ است. در آن زمان تعداد زنان حاضر در مجلس به ۱۷ نفر رسید که ۵.۹ درصد از نمایندگان را تشکیل می‌داد.

از سوی دیگر دولت‌ها هم از انتصاب زنان به عنوان وزیر یا مشاور چندان استقبال نمی‌کنند. اولین وزیر زن پس از انقلاب مرضیه وحید دستجردی از سوی محمود احمدی‌نژاد انتخاب شد و بعد برای سال‌ها چنین اتفاقی تکرار نشد. مسعود پزشکیان که در انتخابات سال ۱۴۰۳ رقیب اصول‌گرای خود را شکست داد، توانست نظر مجلس را با انتخاب یک زن برای وزارت راه و شهرسازی جلب کند. در ایران زنان اغلب از مقام معاون و مشاور فراتر نمی‌روند و مشارکت سیاسی آنها از میانگین جهانی که نزدیک به ۲۶ درصد است،‌ بسیار کمتر و حدود شش درصد تخمین زده می‌شود.

عربستان؛ مشارکت سیاسی پایین‌تر از آن است که تصورش را می‌کنید

سال ۲۰۱۵ برای زنان عربستان، سال شانس بود. پیش از ۲۰۱۵ آنها شانسی برای مشارکت سیاسی نداشتند. اما انتخابات محلی آن سال فضایی را برای زنان سعودی به‌وجود آورد تا اقبال خود را برای افزایش حضور در عرصه سیاست آزمایش کنند. در همین سال زنان عربستان برای اولین‌بار اجازه رای دادن پیدا کردند و توانستند به‌عنوان کاندیدا در انتخابات شرکت کنند. پس از انتخابات مشخص شد که از میان نزدیک به هزار نامزد انتخابات محلی تنها ۲۰ نفر به شوراهای راه پیدا کردند که کمتر از یک درصد را شامل می‌شد. در‌سال‌های بعد مشارکت سیاسی زنان عربستان افزایش خاصی پیدا نکرد. با این حال به‌دلیل چشم‌انداز ۲۰۳۰، میزان مشارکت اقتصادی آنها به ۳۶ درصد افزایش پیدا کرد که در مقایسه با کشورهای دیگر منطقه، بسیار چشم‌گیر به نظر می‌رسد. در عرصه سیاست اما زنان به بازی گرفته‌ نشدند و در مواردی معدود، آنها به عنوان سفیر عربستان در غرب در نظر گرفته شدند. همچنین تعداد محدودی از زنان به عنوان معاون در وزارت‌خانه‌ها حضور دارند. ساختار سیاسی عربستان که فعالیت احزاب را ممنوع می‌کند، مانع اصلی افزایش میزان مشارکت سیاسی زنان محسوب می‌شود. در واقع آنها تنها در شورهای محلی امکان رقابت دارند که اغلب کرسی‌های آنها به طور سنتی متعلق به مردان است. از سوی دیگر قوانین عربستان، حتی در شرایطی که بن‌سلمان درصدد ایجاد اصلاحات از بالا در این کشور است، کماکان به شدت ضد زن به‌حساب می‌آید. فعالین حقوق زنان، سال‌هاست که در زندان‌اند یا مجبور به سکوت و خانه‌نشینی یا فرار از کشور شده‌اند. تخمین زده می‌شود که تنها ۵۰ تا ۶۰ زن از میان جمعیت ۳۵ میلیون نفری عربستان، در مشاغل سیاسی فعال‌اند و اغلب آنها فرزندان خانواده‌های مهم در عربستان سعودی محسوب می‌شوند. امری که نشان می‌دهد مشارکت سیاسی زنان در ریاض نه متعلق به زنانی از هر طبقه اجتماعی بلکه آن دسته از زنان است که از ابتدا با قدرت رابطه‌ای جدانشدنی و از طریق پیوندهای خانوادگی داشته‌اند.

امارات؛ وضعیت تعریفی ندارد

شناخته‌شده‌ترین زن اماراتی در سال‌های اخیر، لطیفه دختر حاکم دبی بوده است که داستان فرار او از امارات و قصر پدری، برای مدتی طولانی بر سر زبان‌ها افتاده بود. حالا لطیفه سال‌هاست که به دبی برگردانده شده و سرنوشتی نامشخص پیدا کرده است. این داستان واقعی که انگار سروکله‌اش از میان قصه‌های هزار و یک شب پیدا شده، نشان‌دهنده وضعیت حقیقی زنان در امارات است. با وجود تعداد کم زنان در مناصب سیاسی، آمار و ارقام رسمی نشان می‌دهد مشارکت سیاسی آنها طی سال‌های اخیر کمی بیشتر شده است. امارات متحده عربی فاقد سیستم مبتنی بر احزاب بوده و به‌همین دلیل مانند عربستان زنان عادی به ندرت می‌توانند به قافله سیاست بپیوندند. برای زنان طبقه بالای اماراتی سال ۲۰۰۶، زمانی برای درخشش بود. در آن سال هشت زن راهی شورای فدرال شدند که تنها ۴۰ نفر عضو دارد. بعد از این موفقیت، ۹ سال طول کشید تا آمال القبیسی اولین رئیس‌ زن همین شورا شود.  

قطر؛ تلاش‌ها کافی نیست

با روی کار آمدن شیخ حمد بن خلیفه آل ثانی در سال ۱۹۹۵، اصلاحاتی در جهت افزایش حضور زنان در جامعه و سیاست آغاز شد. قانون اساسی این کشور بر روی برابری حقوقی شهروندان بدون توجه به جنسیت تاکید کرده است. اما به هر حال زنان و مردان قطری سال ۱۹۹۹ حق رای به دست آوردند. شیخه احمد المحمود در سال ۲۰۰۳ به‌عنوان وزیر انتخاب شد. او یکی از نخستین زنان جهان عرب بود که ۲۲ سال قبل به وزارت رسید و آموزش و پرورش را در دوحه به دست گرفت. با وجود این قدم مثبت، در نخستین انتخابات پارلمانی قطر که در سال ۲۰۲۱ برگزار شد، هیچ زنی به پارلمان راه پیدا نکرد. زنان قطری اغلب این روزها در حوزه‌های مرتبط با دیپلماسی فعال شده‌اند. به‌نظر می‌رسد این نوعی سقف شیشه‌ای برای زنان است که آنها را محدود به برخی مشاغل سیاسی می‌کند و دست آنها را در سیاست داخلی کشور می‌بندد. براساس آخرین آمار که مربوط به سال ۲۰۲۳ است، ۱۰ درصد از مناصب دولتی و دیپلماتیک در دست زنان قطری قرار دارد. این رقم هرچند در مقایسه با ارقام کشورهای توسعه‌یافته غربی بسیار کم است؛ اما در قیاس با دیگر کشورهای خاورمیانه قابل‌قبول به‌نظر می‌رسد.

کویت؛ گول تبلیغات را نخورید

تنها ۲۰ سال است که زنان کویتی حق رای را به دست آورده‌اند. کویت در سال‌های اخیر تلاش کرده تا حساب خود را از دیگر کشورهای عربی جدا کند و چهره‌ای متفاوت را به نمایش بگذارد. زنان در این کشور، از مشارکت سیاسی منع نشده‌اند اما حضور چشم‌گیری هم در مناصب سیاسی ندارند. مثلا در انتخاباتی که سال ۲۰۲۰ برای پارلمان این کشور برگزار شد، از بین ۲۸ زنی که آمادگی خود را اعلام کرده‌ بودند، هیچ‌کدام راهی مجلس نشدند. آنها تنها یکبار و در سال ۲۰۰۹ توانستند تعداد انگشت‌شماری از زنان را در پارلمان داشته‌ باشند. اما زنان کویتی گاهی در کابینه دولت‌ها هم دیده می‌شوند. معصومه المبارک اولین زن کویتی بود که ابتدا به وزارت برنامه‌ریزی و توسعه و بعد به وزارت بهداشت رفت. تعداد زنانی مانند المبارک در کویت بسیار اندک است.