حلقه مفقوده صنایع معدنی

روز صنعت و معدن دیگری رسید و متأسفانه هنوز معدن و صنایع معدنی ایران اندرخم یک کوچه مانده است. کشورهایی که در چهار دهه گذشته قابل قیاس با ما نبودند، امروز از دیدگاه معدنی از ما به مراتب جلوتر حرکت می‌کنند و اگر برنامه‌ای نداشته باشیم، بازهم عقب خواهیم افتاد و فرصت‌ها را از دست می‌دهیم. معدن آغاز همه‌ چیز به‌عنوان شعار کنگره جهانی معدن سال 2002 هندوستان یک واقعیت انکارناپذیر است. معدن و صنایع معدنی رکن اصلی ایجاد، تکوین و شکوفایی انقلاب‌های صنعتی بوده و هستند. انقلاب صنعتی نخست که انقلاب مکانیک بود، بر پایه معدن‌کاری سنگ آهن و زغال‌سنگ و رشد صنایع فولادسازی شکل گرفت. انقلاب صنعتی دوم (انقلاب مبتنی بر برق و الکتریسیته) بر پایه مس و طلا و انقلاب صنعتی سوم (انقلاب رایانه) نه‌فقط فلزات پایه و طلا بلکه عناصر کمیاب و استراتژیک نادر خاکی را هم دربر گرفت. امروز که در دوران انقلاب صنعتی چهارم (انقلاب دیجیتال) به‌ سر می‌بریم و بحران جهانی کرونا که می‌توان از آن به جنگ جهانی سوم یاد کرد، در حال فروکش‌کردن است، معدن‌کاری، صنایع معدنی و اهداف آن با توجه به شرایط خاص کره زمین و نیز شکوفایی این انقلاب در دوران پساکرونا تغییراتی اساسی خواهد کرد. کشورهایی که در این زمینه آینده‌پژوهشی نکنند، نه‌تنها فرصت‌ها را از دست خواهند داد، بلکه دچار تهدیدهای اساسی خواهند شد.

آینده‌پژوهشی در معدن و صنایع معدنی هیچ‌گاه در دستور کار برنامه‌های توسعه کشور از دوران پهلوی و جمهوری اسلامی نبوده و به همین جهت با وجود رشد تعداد معادن، صنایع معدنی و تولید مواد معدنی، به رتبه مناسبی در حد کشور خودمان در جهان نرسیده‌ایم. به‌ دلیل اکتشافات کم‌عمق، بعد از انقلاب هیچ کانسار بزرگی کشف نشده و معادن تجهیز و بهره‌برداری‌شده تمام حاصل کارهای پیش از انقلاب و نیز معدن‌کاری‌های باستانی و شدادی مانند کارهای صورت‌گرفته در معادن گل‌گهر سیرجان و سونگون ورزقان آذربایجان شرقی است. همچنین روی عناصر ارزشمند و کمیاب همراه با مواد معدنی به‌خصوص فلزات پایه نگرش مناسبی تاکنون صورت نگرفته و تنها در حدود هشت سال گذشته است که مطالعاتی درباره اکتشاف و فراوری عناصر نادر خاکی و لیتیوم در حال انجام است. همچنین درباره استفاده از مواد معدنی و باطله‌های زمین‌شناسی در نانوفناوری و تولید مواد پیشرفته، تولید مصالح نوین و سبز و صنایع روز مبتنی بر نگهداری محیط زیست هنوز در آغاز راه هستیم. این امر سبب افزایش هزینه‌های تولید و ناتوانی رقابت در بازارهای جهانی می‌شود و همچنین در بحث محدودیت تولید آلاینده‌ها معضل جدیدی در این راستا ایجاد خواهد شد. ایران متأسفانه در 15 سال گذشته جزء 10 کشور اصلی تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای در دنیا بوده و این مسئله با توجه به بحران گرم‌شدن کره زمین، در حال تبدیل به یک مسئله امنیتی جهانی حتی در حد بند هفتم منشور ملل متحد است. آینده‌پژوهشی در راستای فناوری‌های انقلاب صنعتی چهارم مانند دیجیتال و هوشمندسازی امور و نیز استفاده روزافزون از انرژی‌های تجدیدپذیر و پاک، نیاز برنامه‌ریزان و متولیان امور برای ارتقای کشور در این بخش پایه‌ای و مهم است. این امر به تغییر اهداف معدن‌کاری ایران از اکتشاف تا فراوری و محصول نهایی خواهد انجامید. افزایش عمق اکتشاف منابع معدنی، تغییر اهداف به‌ سوی عناصر کمیابی همچون لیتیوم، نیکل، کبالت و عناصر نادر خاکی، کاهش مصرف آب و انرژی در صنایع معدنی و بخش فراوری، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر در معادن و صنایع معدنی، نوسازی تجهیزات و استفاده از فناوری‌های روز در این زمینه اجتناب‌ناپذیر بوده و نیاز به اصلاحاتی مانند یکپارچه‌کردن سازمان‌ها و معاونت‌ها در قالب یک وزارتخانه برای معادن و صنایع معدنی و نیز ارتقای نقش سازمان زمین‌شناسی به همراه اصلاح قوانین و تنش‌زدایی با جهان پیشرفته در این راستا دارد.