برنامه هفتم توسعه و مسائل پیش‌روی کشور
کشور در حالی ماه‌های پایانی اجرای برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را پشت سر می‌گذارد که مشخص نیست چه میزان از اهداف برنامه ششم توسعه کشور محقق شده یا حتی چه میزان از برنامه اجرائی شده است؟
کشور در حالی ماه‌های پایانی اجرای برنامه ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی را پشت سر می‌گذارد که مشخص نیست چه میزان از اهداف برنامه ششم توسعه کشور محقق شده یا حتی چه میزان از برنامه اجرائی شده است؟ تاکنون پنج برنامه توسعه در دوره قبل از انقلاب و شش برنامه نیز در دوره جمهوری اسلامی در کشور مصوب و اجرا شده است، اما همچنان کشور با مسائل عدیده و متنوع توسعه‌ای دست‌وپنجه نرم می‌کند. بر اثر اجرای برنامه‌های توسعه و عمرانی پیش از انقلاب درآمد سرانه ایرانیان رشد قابل توجهی داشت و درآمد ناخالص ملی نیز چند برابر شد. پیش‌بینی شده بود در صورت استمرار اجرای برنامه‌ها در سال 1370 سطح زندگی ایرانیان به سطح زندگی اروپاییان نزدیک شده و در اوایل دهه 80 خورشیدی، سطح زندگی ایرانیان برابر با کشورهای فرانسه، انگلیس و ایتالیا باشد. البته در عمل اجرای برنامه‌های پنج‌ساله عمرانی پیش از انقلاب به ناموزونی بخش‌های مختلف اقتصادی منجر شد و ضمن رشد تورم به افزایش واردات در کشور منجر شد بهگونهای که پایانه‌های ورودی کشور توان این مقدار از واردات را نداشت. افزایش هزینه‌های دولتی نیز از دیگر پیامدهای اجرای برنامه‌ها ازجمله برنامه پنجم بود بهگونهای که در دولت آموزگار با تغییر رویکرد به سوی اتخاذ سیاست‌های ریاضتی متمایل شد هرچند افزایش نارضایتی‌های داخلی مجالی برای اجرای برنامه ششم باقی نگذاشت و با وقوع انقلاب پرونده برنامه‌های توسعه پنج‌گانه ایران در سال 1357 بسته شد. در 10 سال نخست پس از انقلاب کشور بدون برنامه توسعه‌ای اداره شد. در برنامه‌های توسعه کشور که پس از اتمام جنگ و از سال 1368 اجرائی شد، توجه به رشد اقتصادی کشور و آزادسازی اقتصادی و خصوصی‌سازی در دستور کار برنامه‌نویسان قرار گرفت. هرچند در این دوره نیز اثرات زیست‌محیطی اقدامات توسعه‌ای به‌جد مورد توجه قرار نداشت و تدوین برنامه‌ها بر اساس آمایش سرزمین طراحی نشده بود و برای رفع ناپایداری‌ها و ناموزونی‌ها در فرایند توسعه کشور اقدامات مؤثر و کارشناسی‌شده‌ای به اجرا درنیامد. تورم هم در طول برنامه ششم رشد بی‌سابقه‌ای داشته و بر شمار فقرا و اقشار آسیب‌پذیر نیز به‌شدت افزوده شده است.
1- پیش از طراحی برنامه هفتم لازم است تا سیاهه و فهرستی کارشناسی‌شده از مسائل کلان کشور و مشکلاتی که جامعه ایران در این روزها با آن دست به گریبان است، به صورت کارشناسی‌شده و مطالعه‌شده تدوین شود. برای این مهم استفاده از ظرفیت‌های علمی و مطالعاتی کشور بسیار ضروری است. نقادی تجارب پیشین برنامه‌نویسی و اجرای برنامه‌های پیشین نیز وجه دیگری از مقدمات تدوین برنامه هفتم است.
چرا برنامه‌های پیشین یعنی شش برنامه قبلی کشور پس از انقلاب نتوانست به بخش بزرگی از اهداف خود دست یابد؟ آیا اهداف تعریف‌شده واقع‌بینانه تعریف نشده بود یا اینکه بخشی از عدم تحقق اهداف ناشی از مسائلی است که در فرایند اجرای برنامه روی داد و موجب عدم تحقق اهداف برنامه‌های پیشین شد؟ آیا برای افزایش ضریب واقع‌بینی در طراحی اهداف برنامه، تدابیری اندیشیده شده است؟ آیا برای رفع موانع اجرائی ناشی از ساختار پیچیده بوروکراسی کشور نیز فکری شده است؟
2- یکی از مسائل بنیادین کشور افزایش شاخص نابرابری‌های منطقه‌ای است. بسیاری از استان‌های مرزی در آستانه تدوین برنامه هفتم با مسائل بی‌شماری دست‌وپنجه نرم می‌کنند. پوشش تحصیلی افراد لازم‌التعلیم به‌ویژه پوشش تحصیلی دختران، تعداد آموزگار و معلم، نسبت دانش‌آموز به مدرسه و کلاس درس، مدارس استاندارد، تغذیه، دسترسی به جاده، بهداشت و درمان و بی‌کاری و بهره‌وری و تجارت مرزی و سایر شاخص‌های توسعه پایدار در بخش‌هایی از استان‌های مرزی نمایشگر وضعیت مناسبی نیست. آیا در برنامه هفتم برای کاهش این شکاف‌های توسعه‌ای تدابیر تازه‌ای اندیشیده شده است؟
3- آیا در برنامه هفتم، آمایش سرزمین مبنای اصلی طراحی و تدوین برنامه‌های کشور قرار گرفته است؟ با توجه به تفاوت‌های ساختاری آمایش سرزمین‌های تدوین‌شده مربوط به استان‌های کشور برای رفع این مسئله و به‌روزرسانی آن چه اقدامی صورت گرفته است؟ ازجمله برخی از آمایش‌های سرزمین استانی مربوط به دهه 80 و بخشی دیگر در سال‌های دهه 90 صورت گرفته است. برای هماهنگ‌سازی ساختاری آمایش سرزمین استان‌های کشور آیا اقدام خاصی صورت گرفته است؟ موضوع پایداری سرزمینی و مسائل ناشی از تغییرات اقلیمی و آب‌های مرزی و خشک‌سالی نیز ازجمله مسائل پیش‌روی کشور است. آیا چنین موضوعاتی در برنامه هفتم جایگاه درخور خود را یافته است؟ تورم لگام‌گسیخته، بی‌کاری مزمن و وضعیت نامناسب مؤسسات تولیدی، صنعتی، گردشگری و خدماتی هم از دیگر مسائل مبتلابه جامعه امروز ایران است. آیا برای این مسائل نیز با استفاده از توان کارشناسی کشور تدابیری طراحی شده است؟
4- در دهه گذشته برخی پدیده‌های اجتماعی و اقتصادی پیامدهای نامناسب و گاه دردناک عمیقی بر جای گذاشته است. یکی از این پدیده‌ها گسترش پدیده کولبری در استان‌های کردستان، آذربایجان غربی و کرمانشاه است. آیا برای حذف این پدیده از طریق اشتغال‌زایی در سطح منطقه‌ای و استانی و اصلاحات اقتصادی ساختاری در سطح ملی تدابیری اندیشیده شده است؟ مرزهای کشور به صورت معمول شاهد هزینه‌های انسانی، اقتصادی و اجتماعی و حتی سیاسی قابل‌توجهی بر اثر پدیده کولبری است. کشته‌شدن گاه‌وبیگاه کولبران زحمتکش بخشی از این پیامدهاست. در شرق و جنوب کشور نیز قاچاق سوخت از مسائل شاخص در مناطق مرزی است. روزانه میلیون‌ها دلار از سوخت کشور قاچاق می‌شود. آیا برای مدیریت این وضعیت در برنامه هفتم کشور هم تدابیری اندیشیده شده است؟
5- در سال‌های گذشته سرمایه اجتماعی در کشور با استهلاک درخور توجهی دست‌به‌گریبان بوده است. کاهش اعتماد و مشارکت یکی از این آسیب‌هاست. آیا برای ترمیم سرمایه اجتماعی هم در قالب برنامه هفتم تدابیری اندیشیده شده است؟ تعمیق ارزش‌های ملی و توجه به همبستگی ملی و افزایش انسجام ملی از دیگر مباحثی است که پرداختن به آن در برنامه هفتم می‌تواند در توسعه پایدار و موزون کشور مؤثر باشد.
