در سوگ اقتصاددان آموزگار

دکتر مهدی تقوی، اقتصاددان و عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی درگذشت. او طی پنج دهه عمر دانشگاهی، الگویی ماندگار از اقتصاددان آموزگار به جامعه دانشگاهی ایران ارائه کرد و سهم ارزشمندی در ساخت لوازم توسعه و بسط ظرفیت دانایی کشور داشت. آموزگاری که هنرمندانه اثر خود را بر ذهن بسیاری از دانش‌آموختگان اقتصاد ایران بر جای گذاشت. بی‌شک، اقتصاد ایران یکی از دارایی‌های ارزشمند خود را در این سال‌های ناخوشی و التهاب از دست داد.

به عنوان یک دانش‌آموخته خوش‌اقبال اقتصاد که افتخار آموختن از او هم در دوره‌ کارشناسی و هم به عنوان استاد راهنما در دوره کارشناسی ارشد را داشتم، موفقیت او را علاوه بر هوش و‌ پشتکار فردی مرهون چند عامل مهم می‌دانم.

تقوی با وجود تمرکز اصلی بر اقتصاد، تجربه‌ آموختن از نهادهای علمی معتبر مختلف و رشته‌های علمی متنوع را داشت. پس از اتمام دوره لیسانس در مدرسه عالی بازرگانی با بورسیه دولت ایران به انگلستان رفت. از پلی‌تکنیک کینگستون فوق لیسانس مدیریت و از بیرمنگام فوق لیسانس بازرگانی خود را دریافت کرد. از فرصت تحصیلی برای آشنایی با حسابداری هم استفاده کرد و دروس دوره اول انجمن حسابداران خبره و رسمی انگلستان را نیز خواند. اما پس از بازگشت به ایران،‌ به دلیل علاقه فراوان، اقتصاد را برگزید و جزء نخستین دانش‌آموختگان مقطع دکترای اقتصاد از دانشگاه تهران بود.

تقوی با تأکید اصلی بر دانشگاه،‌ تجربه‌ کار در نهادها و سازمان‌های مختلف را نیز داشت. او تجربه عضویت در انجمن مدیریت انگلستان،‌ خدمت در سازمان برنامه و مرکز تحقیقات سازمان صنایع ملی را در کنار حوزه نشریات علمی در کارنامه خود داشت. 

‌او سردبیری و عضو هیئت تحریریه پژوهش‌نامه اقتصادی، مدیرمسئول ماهنامه حسابدار، عضو هیئت تحریریه پژوهش‌نامه اقتصاد ایران، عضو هیئت تحریریه اطلاعات سیاسی- اقتصادی و عضو هیئت تحریریه فصلنامه رفاه اجتماعی را نیز تجربه کرد. این تجربه متنوع آموزشی و کار،‌ هنرمندانه به خدمت کارویژه‌ اصلی یعنی اقتصاددان آموزگار درآمده بود. شاید در یک دسته‌بندی ساده‌سازی‌شده و مناقشه‌برانگیز بتوان اقتصاددانان ایران را در یکی از دسته‌های اقتصاددانان بوروکرات، اقتصاددانان سیاست‌گذار و اقتصاددانان آموزگار قرار داد. اقتصاددانان بوروکرات، ذخیره دانایی و ظرفیت کارشناسی و تحلیلی نهاد دولت هستند. در اجرای سیاست‌ها و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی به آن یاری می‌رسانند. عموما با درک قواعد بازی در سازمان‌های دولتی صرفا بر تحلیل داده‌ها یا ارزیابی سیاست‌ها متمرکز هستند. به تعبیری در نظام دسترسی محدود- به تعبیر داگلاس نورث- تمایل چندانی به افق‌گشایی اقتصادی و یا تغییر قواعد بازی ندارند. اقتصاددانان سیاست‌گذار برخلاف دسته نخست، در فرایند تدوین سیاست‌های اقتصادی و مشاوره به مقامات و تصمیم‌گیران بلندپایه نقش دارند و تأثیرات مثبت یا منفی دیدگاه‌های آنان را می‌توان بر شرایط اقتصادی و رفاه اجتماعی کشور دید. اما دسته سوم،‌ اقتصاددانان آموزگار هستند. اقتصاددانانی که به تدریس و آموزش نظریات اقتصادی در دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی مشغول هستند و بر تحقیق، آموزش و ترویج دانش اقتصادی تمرکز دارند. طبعا تأثیر این دسته از اقتصاددانان اگر بیشتر از اقتصاددانان سیاست‌گذار نباشد، از آنان کمتر نخواهد بود. اقتصاددانان آموزگار به دلیل تمرکز بر تربیت نسل‌های جدیدی از اقتصاددانان، نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در کیفیت دانش اقتصاد در همه جای جهان ایفا می‌کنند.

دکتر تقوی، یک اقتصاددان آموزگار با توانایی‌های ویژه‌ای در انتقال مفاهیم و ارتباط حرفه‌ای با دانشجویان بود. هنرمندانه قلاب‌های زمخت اقتصاد را بر دل و ذهن دانشجویان اقتصاد می‌نشاند و دانشجویان را با اقتصاد درگیر می‌کرد. برخلاف برخی از مدرسان اقتصاد که صرفا به ارائه نظریات اقتصادی اکتفا می‌کنند، دکتر تقوی مفاهیم اقتصادی را هنرمندانه به مخاطب خود منتقل می‌کرد و جلوه آمار و مدل‌های ریاضی اقتصاد را در زندگی روزمره‌ آنان نشان می‌داد. نمودار رشد اقتصادی و ادوار تجاری اقتصاد ایران را بر روی تخته می‌کشید و می‌پرسید به نظر شما این اعداد سقوط‌کرده رشد اقتصاد و رکود به ما چه چیزی را نشان می‌دهند. با کمی مکث می‌گفت رکود یعنی گسترش فساد، بی‌کاری و فقر. کلاس‌های اقتصاد ریاضی دکتر تقوی نیز مملو از مثال‌های ساده‌شده از مدل‌های ریاضی منطبق بر شرایط روز اقتصاد ایران بود. قطعا سخاوت آموزشی یا تعهد به آموزش نیز در تمایز ایشان در حوزه آموزش علم اقتصاد مؤثر بود. این سخاوت آموزشی در دسترس بودن و آموزش بی‌چشمداشت او جلوه می‌یافت.

دکتر تقوی به قدر وسع خود در توسعه ظرفیت دانایی کشور و توسعه ایران کوشید. استیگلینز توسعه بسیاری از اقتصادهای پیشرفته را مرهون توانایی آنان در ساخت «جامعه‌ای یادگیرنده» می‌داند. در تبیین جامعه‌ای یادگیرنده، او معتقد است کشورهایی به توسعه دست یافتند که توانستند دانش، اطلاعات و تکنولوژی را جذب و بومی‌سازی کنند، از تجارب خود و دیگران بیاموزند و این تجربه یا دانش فراگرفته‌شده را توسعه دهند. در تعبیر داگلاس نورث نیز تغییرات اقتصادی ملت‌‌ها ناشی از تحولات کیفی جمعیتی، ذخیره دانایی و تغییرات نهادی آنان است. تلاش‌های دکتر تقوی چه در ایجاد یک جامعه‌ یادگیرنده و چه ارتقای ذخیره دانایی کشور ستودنی است. در فقدان منابع مطالعاتی علم اقتصاد در سال‌های ابتدایی دهه ۶۰ و ۷۰، دکتر تقوی با تألیف بیش از ۲۵ کتاب و ترجمه بیش از ۶۰ کتاب و نگارش بیش از ۵۰ مقاله آکادمیک در حوزه‌های اقتصادی، بازارهای مالی و حسابداری نقش مهمی در انتقال دانش اقتصاد و بازارهای ملی در ایران ایفا کردند.

در کنار برجستگی علمی، دکتر تقوی به عنوان اقتصاددان آموزگار، به سلامت نفس، صداقت، رفتار حرفه‌ای و مسئولانه با دانشجویان در میان دانشجویان خود شهره بود. برخلاف معدود مدرسان اقتصاد که از فرصت‌های مدیریتی خود، برای بازنشستگی و حذف اساتید استفاده می‌کنند یا با مداخلات بیرونی در دانشگاه همراهی می‌کنند،‌ او از فرصت‌های محدودش برای بسط دانش اقتصاد بهره می‌جست. فارغ از نوع گرایش اقتصادی،‌ با طیف‌های متنوع اقتصاددانان ایران در ارتباط بود. مناسباتش را با افراد و نهادها مبتنی بر فرصت‌های شغلی یا پروژه‌های تحقیقاتی تنظیم نمی‌کرد. این ویژگی‌ها منشأ احترام همکاران و منبع یادگیری مستمر برای دانشجویان او بود. او در ۷۹سالگی و پس از تحمل یک دوره طولانی بیماری در حالی ایران را از وجود ذی‌قیمت خود محروم کرد که اقتصاد ایران بیش از پیش به چنین اقتصاددانانی نیازمند است.