چشمان استانبول، دریچه ابدی

نسیم معماریان

«وقتی‌ از ایاصوفیه عکس می‌گیرم، مهم‌ترین موضوع برای من این است که‌ کسی که از آنجا عبور می‌کند، برای زندگی ایستاده است». این جمله‌ای است از آرا گولر، عکاسی که توانایی ثبت حضور انسان را فراتر از هر واقعه و لحظه قطعی در آثارش می‌توان مشاهد کرد.

آرا گولر عکاس ترکیه‌ای-ارمنی‌تبار در سال 1928 و در محله بی‌اوغلو، کمی پس از اعلام جمهوری ترکیه به دنیا آمد. او که نماینده عکاسی خلاق در ترکیه شناخته می‌شود، دوران کودکی و سال‌های ابتدای جوانی‌اش را تحت تأثیر سینما گذراند و در‌حالی‌که آرزوی کارگردانی و نمایش‌نامه‌نویسی داشت، با نخستین مجموعه عکسش، خود را به ‌عنوان مورخ بصری معرفی کرد.

هنری کارتیه برسون که بعدها از او برای همکاری در آژانس مگنوم دعوت کرد، درباره گولر می‌گوید: او چشم استانبول است که شور و شگفتی شهر و زندگی مردمانش را ثبت می‌کند. بنابراین شاید بتوان گفت او داستان‌سرایی است که تاریخ را با جهان معاصر و ساده‌ترین لحظات را با امر والا درهم می‌آمیخت. پرتره‌های او بازنمایی صرف نیستند، بلکه انعکاسی از نوستالژی عمیقی هستند که ما را ترغیب می‌کند تا داستان‌هایی را که هویت‌مان را شکل می‌دهند، به یاد بیاوریم.

یکی از نمادین‌ترین تصاویر او، سایه خیره‌کننده یک ماهیگیر در پس‌زمینه غروب نارنجی خورشید، گویای تنهایی و گذر زمان است. مجموعه Kumkapi Fishermen، داستان محله‌ای را بیان می‌کند که دیگر وجود ندارد و در لای چرخ‌دنده‌های جامعه مدرن ناپدید شده‌ است. قایق‌ها، قهوه‌خانه‌ها و مردمانی که روزگاری در محله‌ای پر‌رونق می‌زیستند. عکس‌های گولر، جوهر استانبول را نه‌تنها به‌ عنوان یک شهر‌،‌ که در قالب موجودی زنده دربر‌می‌گیرد؛ مکانی که هر گوشه و هر کوچه‌اش‌ منتظر است از دریچه نگاه کسی که نبض آن را عمیقا درک می‌کند، پرده‌برداری شود.

تصاویر فروشندگان خیابانی، این ارتباط را به زیبایی نشان می‌دهد. مردان سالخورده‌ای که در میان هیاهوی بازار ایستاده‌اند و عمق چشمان‌شان حکایتی از انعطاف‌پذیری، سخت‌کوشی و روحیه پایدار دارد؛ ویژگی‌هایی که در بافت خود شهر حک شده‌اند. آثار گولر تفاهم عمیقی بین خود و سوژه‌هایش ایجاد و لحظات زودگذر را با همه کسانی که آنها را می‌بینند، جاودانه می‌کند.

آرا گولر جهانش را از پنجره مستطیلی دوربین لایکای کوچکش می‌دید و تا آخر عمر به همین کار ادامه داد. تأثیر او از مرزها و نسل‌ها فراتر می‌رود. آثار او الهام‌بخش عکاسان و هنرمندان بی‌شماری در سراسر جهان بوده و به ‌عنوان پلی بین فرهنگ‌ها از طریق زبان جهانی روایتگری تصویری عمل می‌کند. میراث گولر با دریافت جوایز متعدد، از ‌‌جمله عنوان معتبر اولین عکاس ترکیه‌ای که از سوی فدراسیون بین‌المللی هنر عکاسی، با عنوان «استاد عکاسی» مفتخر شده است، همچنان به تأثیر بخشیدن ادامه می‌دهد. گولر که معتقد بود عکاسی باید خاطره‌ای از مردم، زندگی و به‌ویژه رنج‌هایشان ارائه دهد، آن را نه به‌مثابه هنر، بلکه ابزاری برای کشف دوباره مفاهیم انسانی می‌دانست و با همین تفکر، عنوان عکاس خبری و نه هنرمند را برای خود پذیرفت و برای مجلاتی همچون Time Life ،‌Paris Match و Stern در قالب عکاس خاور نزدیک کار کرد. در عصری که تصاویر دیجیتال و لحظات زودگذر ثبت‌شده با گوشی‌های هوشمند بر آن تسلط دارند، آثار آرا گولر، هنر عکاسی را به ما یادآوری می‌کند. صبر، نیت و ارتباطی که می‌توان بین عکاس و سوژه ایجاد کرد. او فقط ناظر زندگی نبود، او مجموعه‌ای از لحظاتی بود که آنها را به هم می‌بافت تا چیدمانی سرشار از عمق و احساسات خلق کند.

همان‌طور که به میراث آرا گولر فکر می‌کنیم، فراخوانده می‌شویم که جهان را نه‌تنها با چشمان‌مان، بلکه با قلب‌مان ببینیم و ما را ترغیب می‌کند تا از زیبایی‌های موجود در زندگی خارق‌العاده‌ای که از روزمرگی بیرون می‌آیند، قدردانی کنیم و به داستان‌هایی که در انتظار روایت‌شدن از دریچه ابدی هستند، با دقت بیشتری توجه کنیم.

او به ایران، قزاقستان، افغانستان، پاکستان، هند، کنیا، گینه نو و همچنین تمام نقاط ترکیه سفر کرد و در دهه 1970 مجموعه‌ای از چهره‌های سیاست‌مداران و هنرمندانی مانند ایندیرا گاندی، برتراند راسل، آلفرد هیچکاک، انسل آدامز،‌ مارک شاگال، سالوادور دالی و پابلو پیکاسو را در قاب تصویرش قرار داد. با‌این‌حال، فراتر از تمجیدها و آثار مشهور، آرا گولر چهره‌ای فروتن و متفکر باقی ماند. او اغلب بر مسئولیت عکاس و اهمیت مشاهده جهان با همدلی و احترام تأکید داشت و معتقد بود که یک عکس نباید لحظه‌ را ثبت کند، بلکه باید احساسی را برانگیزد و بیننده را وادار به مکث و تأمل کند. این فلسفه در آثار او نفوذ کرد و به مخاطبانش اجازه داد تا جهان را از طریق دیدگاه منحصر‌به‌فرد او تجربه کنند. در لابه‌لای کوچه‌های محله شیشلی استانبول، تابلوی درخشان موزه آرا گولر به چشم می‌خورد. بنای آجری کوچک با سقف طاق ضربی که بخشی از یک کارخانه قدیمی دوره عثمانی است و از سال 1891 به مدت صد سال پابرجا بوده و امروزه به یک مکان فرهنگی تبدیل شده است. بنابراین موزه آرا گولر نه‌تنها فضایی برای نمایش آثارش، بلکه پناهگاهی برای درک عمیق‌تر تاریخ و سال‌های دور استانبول است.

آرا گولر 90 سال در این جهان زیست کرد و آدم‌ها، محله‌‌ها و رؤیاهایی را عکاسی کرد که روزگاری نفس می‌کشیدند. رؤیاهایی که هر‌چند سیاه‌و‌سفید اما همچنان با حقیقت و زیبایی طنین‌انداز می‌شوند. او در سال 2018 درگذشت.