نکاتی از 43 دوره جشنواره فیلم فجر؛
از اولینهای فجر تا ثبات تصمیمات
جشنواره فیلم فجر از زمان تأسیس از بهمن 1361 تا امروز، همواره محل برخی از مهمترین تصمیمات در سینمای ایران بوده است. از تولد سیمرغ به عنوان نماد مهمترین جشن سینمای ایران در دوره هفتم تا رفتوبرگشتهای سیمرغ مردمی و ادغام و جداسازی بخش بینالملل و ملی جشنواره، بخشی از مهمترین اتفاقات ادوار جشنواره فیلم فجر بوده است.
جشنواره فیلم فجر از زمان تأسیس از بهمن 1361 تا امروز، همواره محل برخی از مهمترین تصمیمات در سینمای ایران بوده است. از تولد سیمرغ به عنوان نماد مهمترین جشن سینمای ایران در دوره هفتم تا رفتوبرگشتهای سیمرغ مردمی و ادغام و جداسازی بخش بینالملل و ملی جشنواره، بخشی از مهمترین اتفاقات ادوار جشنواره فیلم فجر بوده است.
دوره اول: نخستین جشنواره فیلم فجر به دبیری حسین وخشوری در سال 1361 برگزار شد. پوستر اولین دوره این جشنواره توسط صادق بریرانی، از هنرمندان پیشکسوت ایرانی، طراحی شد. او در طراحی این پوستر از موضوع ارتباط سینما و انقلاب اسلامی بهره برد. فقط در این دوره بود که فیلمهای هشتمیلیمتری و 16میلیمتری نمایش داده شد. در این دوره دو شماره گاهنامه ویژه بخش فیلمهای هشتمیلیمتری و 16میلیمتری و پنج شماره نشریه به زبانهای فارسی و انگلیسی منتشر شد. جمشید الوندی و مهرداد فخیمی به عنوان فیلمبردار، فرهنگ معیری به عنوان چهرهپرداز، روبیک منصوری به عنوان صدابردار و جلال پیشوائیان و جلال علیفکری به عنوان بازیگر از پرکارهای نخستین دوره و جشنواره فیلم فجر بودند. در این دوره هیچ فیلم بلندی برگزیده نشد و برگزیدگان از فیلمهای آماتور، هشتمیلیمتری و 16میلیمتری بودند.
دوره دوم: دبیری این دوره از جشنواره فیلم فجر به صورت گروهی انجام شد و این دوره هیئت انتخاب نداشت. این دوره به دلیل توجه به سینمای ایران، به صورت داخلی برگزار شد. فیلم «گفت به زیر سلطه من آیید»، ساخته داریوش ارجمند، اولین فیلمی بود که در جشنواره فیلم فجر نمایش آن با اعتراض تماشاگران همراه شد. برای نخستین بار به دنبال قطعشدن برق سالن سینما، اسامی برگزیدگان لو رفت. همچنین فیلمی به عنوان برگزیده از سمت هیئت داوران انتخاب نشد.
دوره سوم: این دوره از جشنواره به دبیری سیدمحمد بهشتی (مدیرعامل وقت بنیاد سینمایی فارابی) برگزار شد. در این دوره برای اولین بار بخش مسابقه فیلمهای اول به جشنواره اضافه شد. برای اولین بار در سینما صحرا، جایگاهی ویژه به خبرنگاران اختصاص داده شد. همچنین برای اولین بار در تلویزیون ویژهبرنامهای به نام «جنگ هنر» به پوشش اخبار جشنواره فیلم فجر پرداخت. سینما «مرکزی» واقع در میدان انقلاب، از پرمخاطبترین سینماهای جشنواره بود که بسیاری از مخاطبان حین نمایش آثار، ایستاده فیلمها را تماشا میکردند. فیلم سینمایی «کمالالملک» نیز از پرمخاطبترین فیلمهای جشنواره بود و برای همین تقاضای سانس اضافه شد ولی از سوی حسین غفوری، تهیهکننده فیلم، با مخالفت روبهرو شد. اولین بار در این دوره بود که نشریه روزانه جشنواره منتشر نشد. همچنین فیلم «صاعقه» ساخته سیدضیاءالدین دری به دلیل اشکالات فنی از جشنواره خارج شد و بهجای آن «همه فرزندان من» ساخته زاون قوکاسیان در بخش مسابقه جایگزین شد. برای نخستین بار کاتالوگ جشنواره فیلم فجر به سردبیری غلامرضا موسوی به اطلاعات مربوط به فیلمهای جشنواره پرداخت و چند روز بعد از جشنواره
منتشر شد.
دوره چهارم: در این دوره برای نخستین بار سیدمحمد بهشتی بود که چند سال پیاپی دبیری جشنواره را بر عهده داشت. همچنین برای نخستین بار در این دوره بود که بخش آماتور از بخش حرفهای جدا شد و در قالب جشنواره مستقل سینمای جوان برگزار شد. اضافهشدن بخش کودکان و نوجوانان نیز آزمونی برای برگزاری جشنواره مستقلی به همین نام بود. از این دوره برای جشنواره آنونس ساخته شد که ساخت آن را صمد تواضعی برعهده داشت. در این دوره برخی از فیلمها پیش از جشنواره نیز به نمایش درآمده بودند که نمایش آنها در جشنواره با اعتراض مخاطبان در سینما کریستال روبهرو شد. فیلمهای بخش ویژه نیز برای نخستین بار با زبان اصلی به نمایش درآمد.
دوره پنجم: در این دوره برای نخستین بار اعضای هیئت انتخاب جشنواره فیلم فجر به صورت رسمی اعلام شدند و اولین بار بخش پوستر و هیئت انتخاب و داوری آن به جشنواره اضافه شد و در نهایت 20 پوستر برای نمایش در بخش جنبی جشنواره انتخاب شدند. حضور دو نسل از کارگردانان در کنار هم از نکات درخور توجه این دوره از جشنواره بود. در شرایطی که برخی از استانها زیر حملات شدید هوایی در دوران دفاع مقدس قرار داشتند، جشنواره فیلم فجر به صورت سراسری در 23 مرکز استان برگزار شد. برای اولین بار ماهنامه «فیلم»، ویژهنامه جشنواره فیلم فجر را منتشر کرد. برای اولین بار اسامی نامزدهای دریافت جوایز اعلام شدند. در این دوره، دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم و معاونت فرهنگی بنیاد مستضعفان و ستاد امور جنگ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دفتر مرکزی جهاد سازندگی برگزیدگان خود را اعلام کردند.
دوره ششم: در این دوره، آنونس و نمونه فیلم نیز به بخش تبلیغات جشنواره اضافه شد. بخش جدید امید، ایثار و دنیای آندری تارکوفسکی با استقبال علاقهمندان سینما روبهرو شد. اختلاف بین بنیاد سینمایی فارابی و حوزه هنری باعث شد هیچ فیلمی از حوزه هنری به جشنواره راه پیدا نکند. طی 11 روز، بیش از 270 نفر از جشنواره فیلم فجر بازدید کردند.
دوره هفتم: از این دوره سیمرغ با طرحی از ابراهیم حقیقی به عنوان نماد جشنواره فیلم فجر انتخاب شد و به تبع آن، جایزه اصلی نیز سیمرغ بلورین نام گرفت. در بخش بینالمللی، سینمای کودک و نوجوان به صورت رقابتی برگزار شد و شش پروانه زرین اهدا شد. نمایشگاه اعلان دیواری نیز در این دوره از جشنواره در محل مجتمع فرهنگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزار شد. همچنین برای نخستین بار بخش بزرگداشت سینماگران معتبر خارجی به جشنواره اضافه شد. برای اولین و آخرین بار، سینما نادر، واقع در لالهزار، به نمایش آثار جشنواره اختصاص پیدا کرد. بولتن روزانه که پیش از این فقط در دوره نخست جشنواره منتشر شده بود، از این دوره به صورت مداوم منتشر شد. برای اولین بار یک سینمایی غیرفیلمساز در جمع هیئت داوران حضور پیدا کرد.
دوره هشتم: برای اولین بار در این دوره هیئت داوران مستقل برای بخش فیلمهای اول تشکیل شد و جوایز این بخش توسط مرکز گسترش سینمای تجربی و نیمهحرفهای تأمین شد. در این دوره نیز بخش جشنواره جشنوارهها اضافه شد و آثار حاضر در جشنوارههای معتبر جهانی در این بخش به نمایش درآمد. همچنین برای اولین بار در ایران، آثار کودکان و نوجوانان در دو سینمای «شهر قصه» و «قیام» توسط منوچهر نوذری، شهلا ناظریان، جلال مقامی و رفعت هاشمپور، به صورت همزمان دوبله شد. فیلم سینمایی «غفلت» نیز به کارگردانی ستواندوم کامران ملکی به عنوان اولین فیلم بلند داستانی ارتش جمهوری اسلامی ایران در جشنواره به نمایش درآمد. در این دوره، نشست «عناصر زیباشناسی و زبان سینما» توسط استفن شارف، استاد دانشکده سینمای کلمبیا، برگزار شد. 12 فیلم در این دوره از جشنواره به صورت سانس ویژه به نمایش درآمد. نشریه روزانه نیز به صورت مشترک با جشنواره کودک زیر نظر بهزاد رحیمیان منتشر شد. فیلم سینمایی «ای ایران» ساخته ناصر تقوایی نیز به دلیل اینکه تا آخرین لحظه به دست داوران نرسید، مورد ارزیابی قرار نگرفت.
دوره نهم: در این دوره هزاروسه سانس در جشنواره فیلم فجر به نمایش درآمد. فیلمهای کودکان و نوجوانان و فیلمهای مستند و کوتاه برای اولین بار از جشنواره جدا شدند و در جشنوارههای مستقلی به نمایش درآمدند. در این دوره، نمایش دو فیلم «نوبت عاشقی» و «شبهای زایندهرود» با حواشی زیادی همراه بود؛ به طوری که اعتراضات به نماز جمعه و صحن مجلس نیز کشیده شد. نیمی از 42 فیلم حاضر در جشنواره توسط کارگردانهای فیلماولی و فیلمدومی ساخته شده بود. «پرده آخر»، نخستین ساخته واروژ کریممسیحی، نیز با دریافت 9 جایزه از شگفتیهای جشنواره نهم بود.
دوره دهم: در این دوره، به دلیل اینکه تعداد پوسترها و عکسهای ارسالشده به جشنواه به حد نصاب نرسیده بود، مسابقه این دو بخش برگزار نشد. با حذف بخش مرور کارنامه یکساله، آثار در دو بخش مسابقه اصلی و مسابقه فیلمهای اول و دوم تقسیم شدند. همچنین بخش بینالمللی جشنواره نیز بهصورت رقابتی برگزار نشد. در این دوره بود که در بخشی با عنوان «سینمای ایران در یک سکانس»، 128 سکانس به انتخاب کارگردانها از فیلمهای 9 دوره گذشته جشنواره به نمایش درآمد و کتابی با عنوان مرور بر 9 دوره گذشته جشنواره منتشر شد. همچنین رخشان بنیاعتماد با دریافت سیمرغ کارگردانی به عنوان نخستین فیلمساز زن در جشنواره فیلم فجر شناخته شد.
دوره یازدهم: از این دوره شیوه انتخاب آثار جشنواره تغییر کرد و سینما «شهر قصه» به رسانههای جمعی اختصاص پیدا کرد و نشستهای خبری با حضور نویسندگان سینمایی و مطبوعات برگزار شد. در این دوره 27 میهمان خارجی از کشورهای مختلف حضور داشتند. ویژهبرنامه «جنگ هنر» نیز که با اجرای زندهیاد علی معلم از دوره هفتم آغاز شده بود، تا این دوره ادامه پیدا کرده بود. در این دوره برای اولین بار یک بازیگر (عزتالله انتظامی) به جمع هیئت داوران اضافه شد.
دوره دوازدهم: در این دوره همزمان با برگزاری جشنواره فیلم فجر، نخستین کنگره فیلمسازان مسلمان از 15 تا 22 بهمن با شرکت 80 میهمان خارجی در خانه سینما برگزار شد. همچنین در این دوره هیئت داوران در بیانیه خود، توجه کارگردانان را به موسیقی فیلم و نقش تعیینکننده آن جلب کرد. این دوره آخرین دوره دبیری پیاپی محمد بهشتی در جشنواره فیلم فجر بود.
دوره سیزدهم: در سیزدهمین دوره از جشنواره، پس از 11 سال معاون سینمایی و دبیر جشنواره تغییر کرد.
دوره چهاردهم: در این دوره از جشنواره در بخش مستندهای دفاع مقدس، بزرگداشت شهید سیدمرتضی آوینی برگزار شد. اداره جلسات پرسشوپاسخ اهالی رسانه نیز با اجرای محمود گبرلو برگزار شد و همه فیلمهای تولیدشده به تعداد 41 فیلم در بخش سینمای ایران حضور پیدا کردند.
دوره پانزدهم: برای نخستین بار سایت اینترنتی جشنواره فیلم فجر راهاندازی شد. در این دوره بود که شبکه رادیویی جوان افتتاح شد و به بررسی آثار جشنواره میپرداخت. مراسم اختتامیه این دوره نیز به صورت زنده از تلویزیون (شبکه دو) پخش شد.
فیلمهای «لیلا» و «سلطان» از آثاری بودند که مخاطبان برای تماشای آن فیلمها در صفهای طولانی میایستادند.
دوره شانزدهم: دبیر این دوره از جشنواره سیفالله داد بود. بزرگداشت دو بازیگر ایرانی عزتالله انتظامی و ابراهیم حاتمیکیا در این دوره با مروری بر آثار این دو هنرمند برگزار شد. همچنین پیششرط نمایش در جشنواره برای اکران سال بعد حذف شد و بخش اصلی سینمای بینالملل به صورت رقابتی برگزار شد. بخش مسابقه فیلمهای اول و دوم و مواد تبلیغی حذف شد. از این دوره بود که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و معاون امور سینمایی برای جشنواره پیام دادند. انجمن منتقدان نیز اداره سینمای اصحاب رسانه را برعهده داشتند و برای نخستین بار یک زن (فرشته طائرپور) در ترکیب هیئت داوران قرار گرفت. بازار فیلم در این جشنواره راهاندازی شد و سیمرغ مردمی نیز از این دوره به جشنواره اضافه شد.
دوره هفدهم: در این دوره پنج کارگردان در هیئت داوران کنار هم قرار گرفتند. مراسمی با عنوان اهدای جوایز جنبی برگزار شد. در این دوره بخشی با عنوان سینمای آینده که به بررسی آثار کوتاه میپرداخت، به جشنواره اضافه شد.
دوره هجدهم: در این دوره برخلاف سالهای گذشته اکران عادی سینماها ادامه پیدا کرد.
دوره نوزدهم: در این دوره هیئت داوران در نشست خبری کاندیداهای دریافت سیمرغ را اعلام کردند و برای نخستین بار یک منتقد (جواد طوسی) در جمع داوران جشنواره قرار گرفت.
دوره بیستم: در این دوره بهمن فرمانآرا با دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلم، نخستین کارگردانی بود که با دو فیلم پیاپی، این عنوان را به دست آورد. حدود 80 بیلبورد به صورت پوستر فیلم در سطح شهر تهران از سه برگزیده اصلی 19 دوره قبل جشنواره فجر نصب شد. اتوبوسهای مختلف در کنار سینماهای نمایشدهنده فیلمها، محصولات سینمایی را عرضه کردند.
دوره بیستویکم: پیشفروش بلیتها در این دوره از جشنواره مکانیزه شد. سیمرغ فیلمبرداری چهرهپردازی، صدابرداری، صداگذاری و تدوین حذف شد و دو جایزه با عنوان دستاورد هنری جایگزین شد. سیمرغ مکمل نقش دوم زن و مردم حذف شد.
دوره بیستودوم: این دوره از جشنواره به دبیری علیرضا رضاداد برگزار شد. مرور آثار بزرگداشتها حذف شد و جوایز حذفشده نیز دوباره به جشنواره برگشت. بازار فیلم از معرفی محصولات به شکل خریدوفروش سینمایی و تلویزیونی نیز تغییر کرد.
دوره بیستوسوم: در این دوره برای جلوگیری از تصویربرداری غیرمجاز، سینماهای جشنواره به دوربین مداربسته مجهز شدند. بخش بینالملل شامل بازار فیلم، سینمای بینالملل، سینمای آسیا و سینمای معناگرا مستقل و اختتامیه مجزا با حضور میهمانان خارجی برگزار شد.
دوره بیستوچهارم: زمان برگزاری این دوره از جشنواره به دلیل تقارن با ایام محرم تغییر کرد (30 دی تا 10 بهمن). همچنین سیمرغ فیلمنامه اقتباسی نیز به جشنواره اضافه شد. جایزه برگزیدگان جشنواره در این دوره خودروی پراید و سمند بود. جدول نمایش فیلمها هشت روز قبل از جشنواره منتشر شد و کاتالوگی جدا از کاتالوگ اصلی جشنواره در سینماهای نمایشدهنده مردمی عرضه شد. جایزه تحقیق و پژوهش هم در بخش مستند اضافه شد.
دوره بیستوپنجم: در این دوره سیمرغ طلایی به وزن 550 گرم طلا به بهترین فیلم از نگاه ملی تعلق گرفت. سینماهای مردمی نیز در این دوره وسعت پیدا کرد.
دوره بیستوششم: بخشهای مختلف جشنواره نامگذاری شد و جشنواره صاحب شعار شد. روزهای بخش بینالملل و ملی از هم جدا شدند. آنونس جشنواره با حضور یک بازیگر (خسرو شکیبایی) ساخته شد. کارتهای خبرنگاران دیجیتالی شد.
دوره بیستوهفتم: در این دوره فیلم بلند ویدئویی نیز به جشنواره اضافه شد. مراسم اختتامیه از سوی خبرنگاران و عکاسان به دلیل اختصاصنیافتن جای مناسب به آنها تحریم شد.
دوره بیستوهشتم: دبیر جشنواره با عنوان رئیس سازمان جشنوارهها حکم گرفت. مسابقه آثار پویانمایی به جشنواره اضافه شد. پیشفروش بلیتها، اینترنتی و برج میلاد، کاخ جشنواره شد. برترینهای رسانه انتخاب و در مراسمی جداگانه تقدیر شدند.
دوره بیستونهم: تعداد اعضای هیئت انتخاب و داوران سینمای ایران و فیلمهای اول زوج بود.
دوره سیام: دبیر جشنواره، محمد خزاعی که مسئولیت و سمتی در حوزه سینما نداشت، در رأس جشنواره قرار گرفت. قبل از پیشفروش، جدول نمایش فیلمها آماده شد. آثار سهبعدی به نمایش درآمد. بازی فوتبال استقلال و پیروزی در یکی از سانسها پخش شد. در افتتاحیه و اختتامیه میهمانان ویژه با تشریفات به جشنواره منتقل شدند و مورد استقبال دبیر قرار گرفتند. برگزیدگان بخش مواد تبلیغی در اختتامیه معرفی شدند.
دوره سیویکم: مراسم فرش قرمز فیلمها برگزار شد. کتاب مرور جامع از 30 سال جشنواره رونمایی شد. نمایش فیلمها دیجیتال شد. شکل ظاهری سیمرغ بلورین به حالت حجمی درآمد.
دوره سیودوم: علیرضا رضاداد، پس از سالها دوباره به عنوان دبیر در رأس جشنواره قرار گرفت. دو فیلم به عنوان بهترین فیلم انتخاب شدند («آذر، شهدخت، پرویز و دیگران» و «رستاخیز»). پوسترهای فیلمها در کاتالوگ منتشر شدند. دبیر دوره بعد در اختتامیه معرفی شد.
دوره سیوسوم: در مراسمی با عنوان «یک فیلم، یک سلام» قبل از جشنواره از پوسترها و تیزر فیلمها با حضور عوامل رونمایی شد. بخش بینالملل به زمان و جشنواره دیگری منتقل شد. شکل و نام تندیس نگاه نو و مستند تغییر کرد. بخش هنر و تجربه به جشنواره اضافه شد. هزینه جشنواره به صورت کامل از اسپانسر تأمین شد. بلیت میهمانها مکانیزه شد و با سینما کارت حق انتخاب پیدا کردند. همچنین بخش جوایز جنبی حذف شد. در بخشی با عنوان «سلام سینما» فیلمها در سینماهای مردمی با حضور عوامل معرفی شدند و جایزه بخش مواد تبلیغی به مدیر تبلیغات فیلم اهدا شد.
دوره سیوچهارم: پوستر با شمایل یک سینماگر طراحی شد. دو چهره سینمایی به عنوان مشاور حکم گرفتند (شهاب حسینی و مهتاب کرامتی) و نشست پرسشوپاسخ فیلمها به صبح روز بعد منتقل شد. عنوان بینالملل از جشنواره حذف شد و دبیر دیگری (رضا میرکریمی) مسئولیت جشنواره بینالملل را برعهده گرفت.
دوره سیوپنجم: در این دوره اولین بار بود که از چهره یک سینماگر در پوستر استفاده میشد. از نکات این جشنواره اعتراض برخی اصحاب سینما و کاندیداها به نظرات هفت داور این جشنواره و انتخاب این داوران از طرف مدیریت سینمایی و جشنواره بود. از دیگر نکات میتوان به ازدیاد فیلمهای نمایشدادهشده در این جشنواره اشاره کرد. روز دوشنبه ۱۹ بهمنماه ساعت 22، اسامی نامزدهای بخش سودای سیمرغ اعلام شدند. لازم است ذکر شود که برخی کاندیداها در اعتراض به انگاشتن سهلانگاری داوران در اعلام نامزدها، از کاندیدا شدن خود استعفا دادند. علیرضا داوودنژاد و وحید جلیلوند، از برندگان سیمرغ، ضمن تشکر از داورها بهشدت از برنامه هفت و مجری آن، بهروز افخمی، انتقاد کردند.
دوره سیوششم: اولین بار مراسمی از آیین قرعهکشی برنامه نمایش فیلمهای سیوششمین دوره جشنواره فیلم فجر مخصوص سینمای رسانه در پردیس سینمایی ملت با حضور اهالی رسانه و سینما برگزار شد. همچنین «لاتاری» به عنوان پرمخاطبترین فیلم این جشنواره و تاریخ جشنواره فیلم فجر شد.
دوره سیوهفتم: این دوره به دبیری ابراهیم داروغهزاده، معاون نظارت و ارزشیابی وقت، برگزار شد.
دوره سیوهشتم: در این دوره ابراهیم داروغهزاده برای دومین بار جشنواره را برعهده داشت. ۲۶ دی ۱۳۹۸ قرعهکشی برای مشخصشدن ترتیب نمایش فیلمها در سینمای رسانه (پردیس ملت) انجام گرفت. در هر روز پنج فیلم در چهار سانس در این سینما نمایش داده میشود: سه فیلم بلند در سه سانس، یک فیلم مستند و یک فیلم کوتاه در یک سانس. یک سانس برای نمایش شهرآورد تهران در روز ۱۷ بهمن خالی گذاشته شد. همچنین پس از شهادت سردار قاسم سلیمانی، جایزه ویژه سردار سلیمانی به فیلم «آبادان یازده60» اهدا شد.
دوره سیونهم: در دوره 39 و آخرین دوره دولت دوازدهم، سیدمهدی طباطبایی دبیری جشنواره فجر را برعهده داشت.
دوره چهلم: اولین دوره دولت سیزدهم بود که به دبیری مسعود نقاشزاده، معاون فرهنگی وقت بنیاد سینمایی فارابی، برگزار شد. در این دوره سیمرغ مردمی از جشنواره حذف شد.
دوره چهلویکم: در این دوره به دبیری مجتبی امینی، بخش ملی و بینالملل جشنواره پس از سالها دوباره ادغام شدند و به صورت همزمان برگزار شدند؛ سیمرغ مردمی برای دومین سال حذف شد.
دوره چهلوسوم: در اولین دوره دولت چهاردهم منوچهر شاهسواری دبیری جشنواره را برعهده گرفت. در این دوره از جشنواره پس از سه سال سیمرغ مردمی به جشنواره بازگشت و بخش ملی و بینالملل نیز بار دیگر جدا شد.