سایه و روشن ‌‌تفاهم الکاظمی و اردوغان بر سر آب

‌سفر مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق، به ترکیه و دیدار او با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور، از رویدادهای دیپلماتیک مهم در روابط آنکارا - بغداد بود. ‌‌در این دوران، شیوع کرونا سفرهای دیپلماتیک و دیدارهای حضوری را دشوار کرده و بسیاری از مقامات جهان، از‌جمله رئیس‌جمهور کشورمان، حتی دیدارهای داخلی را محدود کرده و سخت به حفظ فاصله، اهمیت می‌دهند. با‌این‌حال، اردوغان و الکاظمی هنوز هم دیدار حضوری را بر ارتباط از راه دور ترجیح می‌دهند. الکاظمی با وجود مشکلات داخلی عراق و ابهام درباره برگزاری انتخابات پیش از موعد، به ترکیه سفر کرد تا نشان دهد که این دو کشور همسایه، هم زمینه‌های متعددی برای همکاری دارند و هم گره‌هایی که گشودن برخی از آنها نیاز به تعامل فراوان دارد.‌درباره اهمیت دیدار اردوغان و الکاظمی، دو موضوع همکاری‌های اقتصادی و امنیتی برجسته شدند و اردوغان در کنفرانس مطبوعاتی مشترک، داعش و پ‌ک‌ک را به‌عنوان دشمنان مشترک عراق و ترکیه معرفی کرد. الکاظمی نیز به همکاری‌های امنیتی اخیر اشاره کرد و توافق اخیر بین بغداد و اربیل برای کنترل منطقه سنجار (شنگال) و ممانعت از ورود نیروهای پ‌ک‌ک از سوریه به خاک عراق را مهم دانست. اگرچه این نکات در سخنان هر دو سو برجسته شد، اما اغراق‌آمیز نیست اگر گفته شود مسئله آب برای طرفین به مراتب مهم‌تر از تمام موضوعات بود؛ چرا‌که در شرایط فعلی و با توجه به گرفتاری‌های رقیبی به نام ایران، ترکیه بخش اعظم بازار عراق را در اختیار گرفته و حجم مبادلات تجاری بین عراق و ترکیه در سال 2020 میلادی به رقم 17 میلیارد دلار نزدیک شده و بنا بر گفته اردوغان، این دو کشور برای رسیدن به رقم 20 میلیارد دلار، مانع و مشکل خاصی بر سر راه خود نمی‌بینند. در حوزه اطلاعات و امنیت نیز همکاری در جریان است، خانواده‌های ثروتمند عراقی که شاید بخشی از آنها از ثروت بادآورده و رانت‌های ساختار فاسد این کشور بهره گرفته‌اند، در خرید خانه و ویلا در ترکیه گوی سبقت را از مردمان دیگر کشورها ربوده‌اند.

می‌ماند مسئله آب که به دغدغه مهم بغداد تبدیل شده و در عین حال، برای دمشق نیز مسئله است. ‌رئیس‌جمهور ترکیه درباره همکاری‌های آنکارا - بغداد در مسئله آب، کُد چندانی به دست نداد و تنها به بیان این جملات اکتفا کرد: «درباره پرونده آب صحبت کردیم و یک برنامه کاری مشترک در این زمینه مطرح شد. آب، نه موضوعی برای تنش و درگیری بلکه ابزاری برای همکاری و همراهی خواهد بود». واضح است که برنامه اصلی درباره همکاری‌های آبی، بیان نمی‌شود و تنها باید با اتکا به شواهد جغرافیایی و سیاسی، اهمیت این موضوع را دریافت.
برای درک اهمیت عنصری به نام «آب» در روابط اکنون و آینده عراق و ترکیه، باید به دو نکته مهم جغرافیایی و سیاسی اشاره کنیم: 1. رودهای دجله و فرات که همچون دو شاهرگ حیاتی و تمدن‌ساز منطقه شناخته می‌شوند، از ترکیه وارد عراق و سوریه می‌شوند و اصلی‌ترین منابع آب‌های سطحی این دو کشور به شمار می‌آیند. 2. آب در روابط آنکارا - بغداد، چنان اهمیتی دارد که اردوغان برای پرونده رابطه با عراق، یک نماینده ویژه با اختیارات تام معرفی کرده که تخصص اصلی او، نه کار اطلاعاتی و امنیتی است و نه اقتصاد. دانش و تبحر این نماینده ویژه یعنی پروفسور وَیسل اَراوغلو، آب است. او که سال‌ها در کابینه‌های اردوغان و داوود‌اوغلو، وزیر محیط زیست و آب بوده، یک چهره دانشگاهی برجسته است که همواره اکیپ توانمندی از کارشناسان و دانشمندان حوزه مدیریت آب را دور خود جمع کرده و مدت‌ها رئیس «شورای جهانی آب» (World Water Council) بوده است. اَراوغلو در دو سال اخیر، بارها به عراق سفر کرده و در دیدار با مقامات و کارشناسان این کشور، بر این مسئله تأکید کرده که مدیریت آب در عراق، مشکلات جدی دارد و ترکیه به عراق کمک می‌کند تا از هدررفتن آب جلوگیری شود. به بیانی دیگر، نماینده ویژه اردوغان در عراق می‌خواهد عراقی‌ها را به این باور برساند که سدسازی و سیاست‌های آبی ترکیه، تهدیدی علیه منابع آبی سطحی عراق نیست و آنان باید به‌جای اظهار گلایه و نگرانی، به شکل جدی به دنبال مدیریت آب بروند و در این مسیر می‌توانند از توان و دانش فنی کارشناسان و پیمانکاران ترک نیز بهره بگیرند.
البته این فقط عراق و سوریه نیستند که از وضعیت برداشت آب دجله و فرات در ترکیه و ذخیره‌شدن آن پشت دیوار سدها نگران شده‌اند. ایران نیز در این میانه با مشکلاتی روبه‌رو است و کاهش حجم آب وارد‌شده به بصره و اروند، برای ایران هم نگران‌کننده است.
درباره سیاست‌های آبی ترکیه، می‌توان مواضع و رویکردهای متنوعی را به نمایش گذاشت؛ می‌توان کمپین جهانی رسانه‌ای به راه انداخت و ترکیه را به زورگویی آبی متهم کرد، می‌توان خواستار مداخله سازمان ملل شد یا تلاش کرد تا گونه‌ای از تعامل علمی و فنی برای بررسی واقعیت‌های مواجهه چهار کشور مزبور با مفهوم مهم مدیریت آب، مورد بررسی قرار بگیرد.
ترک‌ها می‌گویند: «دیگران منابع نفتی‌شان را به درستی مدیریت نکردند، ما منابع آبی‌مان را به درستی مدیریت خواهیم کرد»؛ این سخن تا چه اندازه واقعیت دارد؟ آیا برای مثال، در عراق، سوریه و ایران، معضلات بزرگی همچون توجه به اهمیت الگوی کشت و جلوگیری از حفر چاه‌های غیرقانونی و جلوگیری از برداشت و پمپاژ آب رودخانه‌ها، دوری مراکز جمع‌آوری زباله از سفره‌های آب، مورد توجه قرار گرفته است؟ این ما نیستیم که برای تولید یک هندوانه پنج‌کیلویی، بیش از یک‌هزار لیتر آب مصرف می‌کنیم و آن را به بهای یکی، دو دلار به همسایه‌ها می‌فروشیم؟ بنابراین توجه به موضوع مدیریت آب، هم در داخل مهم است و هم در ارزیابی چند‌و‌چون روابط سیاسی در منطقه.
در شرایطی که عراق و سوریه به عنوان دو کشور حوزه محور مقاومت شناخته می‌شوند، آنها در برابر هر‌چه و هر‌کس مقاوت کنند، در برابر آب تسلیم خواهند شد! شاید بقایی که با خطر حمله دشمن به خطر بیفتد، خطرناک‌تر از بی‌آبی نباشد و به بیانی اجمالی، آب، رنگ و قبیله نمی‌شناسد و اساسا نقش پررنگ آب در بقای کشورها و امنیت غذایی جوامع بشری، خیلی مهم‌‌تر از آن است که بتوان در شرایط زمانی کوتاه‌مدت آن را تحلیل کرد. اگر امروز، عراق در کنار ترکیه قرار گرفته و روابط حسنه در همه حوزه‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی در جریان بوده و قرار است مشکلات آبی را هم با تعامل کنند، دور نیست درباره سوریه هم چنین اتفاقی بیفتد و دور از واقع‌بینی است اگر چنین بیندیشیم که تا سال‌های دور و متمادی آسمان روابط آنکارا - دمشق، ابری خواهد ماند. تابلوی امروز و فردای روابط ترکیه با دو کشور عراق و سوریه، گویای این واقعیت است که «آب» چنان فاکتور حیاتی و استراتژیکی است که می‌تواند همچون یک اسپری رنگ سفید بسیار قدرتمند، همه شعارها و لکه‌ها و حرف‌و‌حدیث‌های امنیتی و سیاسی را بپوشاند و ثابت کند که «آب»، نه در آینده، بلکه همین حالا اصلی‌ترین عنصر نیاز عراق و سوریه به تعامل و سازش با ترکیه است و نه به گواه رویدادهای سیاسی و اجتماعی، بلکه به گواه دانش جغرافیا و طبیعت، این وضعیت، هیچ‌گاه تغییر نخواهد کرد.

‌سفر مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق، به ترکیه و دیدار او با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور این کشور، از رویدادهای دیپلماتیک مهم در روابط آنکارا - بغداد بود. ‌‌در این دوران، شیوع کرونا سفرهای دیپلماتیک و دیدارهای حضوری را دشوار کرده و بسیاری از مقامات جهان، از‌جمله رئیس‌جمهور کشورمان، حتی دیدارهای داخلی را محدود کرده و سخت به حفظ فاصله، اهمیت می‌دهند. با‌این‌حال، اردوغان و الکاظمی هنوز هم دیدار حضوری را بر ارتباط از راه دور ترجیح می‌دهند. الکاظمی با وجود مشکلات داخلی عراق و ابهام درباره برگزاری انتخابات پیش از موعد، به ترکیه سفر کرد تا نشان دهد که این دو کشور همسایه، هم زمینه‌های متعددی برای همکاری دارند و هم گره‌هایی که گشودن برخی از آنها نیاز به تعامل فراوان دارد.‌درباره اهمیت دیدار اردوغان و الکاظمی، دو موضوع همکاری‌های اقتصادی و امنیتی برجسته شدند و اردوغان در کنفرانس مطبوعاتی مشترک، داعش و پ‌ک‌ک را به‌عنوان دشمنان مشترک عراق و ترکیه معرفی کرد. الکاظمی نیز به همکاری‌های امنیتی اخیر اشاره کرد و توافق اخیر بین بغداد و اربیل برای کنترل منطقه سنجار (شنگال) و ممانعت از ورود نیروهای پ‌ک‌ک از سوریه به خاک عراق را مهم دانست. اگرچه این نکات در سخنان هر دو سو برجسته شد، اما اغراق‌آمیز نیست اگر گفته شود مسئله آب برای طرفین به مراتب مهم‌تر از تمام موضوعات بود؛ چرا‌که در شرایط فعلی و با توجه به گرفتاری‌های رقیبی به نام ایران، ترکیه بخش اعظم بازار عراق را در اختیار گرفته و حجم مبادلات تجاری بین عراق و ترکیه در سال 2020 میلادی به رقم 17 میلیارد دلار نزدیک شده و بنا بر گفته اردوغان، این دو کشور برای رسیدن به رقم 20 میلیارد دلار، مانع و مشکل خاصی بر سر راه خود نمی‌بینند. در حوزه اطلاعات و امنیت نیز همکاری در جریان است، خانواده‌های ثروتمند عراقی که شاید بخشی از آنها از ثروت بادآورده و رانت‌های ساختار فاسد این کشور بهره گرفته‌اند، در خرید خانه و ویلا در ترکیه گوی سبقت را از مردمان دیگر کشورها ربوده‌اند.

می‌ماند مسئله آب که به دغدغه مهم بغداد تبدیل شده و در عین حال، برای دمشق نیز مسئله است. ‌رئیس‌جمهور ترکیه درباره همکاری‌های آنکارا - بغداد در مسئله آب، کُد چندانی به دست نداد و تنها به بیان این جملات اکتفا کرد: «درباره پرونده آب صحبت کردیم و یک برنامه کاری مشترک در این زمینه مطرح شد. آب، نه موضوعی برای تنش و درگیری بلکه ابزاری برای همکاری و همراهی خواهد بود». واضح است که برنامه اصلی درباره همکاری‌های آبی، بیان نمی‌شود و تنها باید با اتکا به شواهد جغرافیایی و سیاسی، اهمیت این موضوع را دریافت.
برای درک اهمیت عنصری به نام «آب» در روابط اکنون و آینده عراق و ترکیه، باید به دو نکته مهم جغرافیایی و سیاسی اشاره کنیم: 1. رودهای دجله و فرات که همچون دو شاهرگ حیاتی و تمدن‌ساز منطقه شناخته می‌شوند، از ترکیه وارد عراق و سوریه می‌شوند و اصلی‌ترین منابع آب‌های سطحی این دو کشور به شمار می‌آیند. 2. آب در روابط آنکارا - بغداد، چنان اهمیتی دارد که اردوغان برای پرونده رابطه با عراق، یک نماینده ویژه با اختیارات تام معرفی کرده که تخصص اصلی او، نه کار اطلاعاتی و امنیتی است و نه اقتصاد. دانش و تبحر این نماینده ویژه یعنی پروفسور وَیسل اَراوغلو، آب است. او که سال‌ها در کابینه‌های اردوغان و داوود‌اوغلو، وزیر محیط زیست و آب بوده، یک چهره دانشگاهی برجسته است که همواره اکیپ توانمندی از کارشناسان و دانشمندان حوزه مدیریت آب را دور خود جمع کرده و مدت‌ها رئیس «شورای جهانی آب» (World Water Council) بوده است. اَراوغلو در دو سال اخیر، بارها به عراق سفر کرده و در دیدار با مقامات و کارشناسان این کشور، بر این مسئله تأکید کرده که مدیریت آب در عراق، مشکلات جدی دارد و ترکیه به عراق کمک می‌کند تا از هدررفتن آب جلوگیری شود. به بیانی دیگر، نماینده ویژه اردوغان در عراق می‌خواهد عراقی‌ها را به این باور برساند که سدسازی و سیاست‌های آبی ترکیه، تهدیدی علیه منابع آبی سطحی عراق نیست و آنان باید به‌جای اظهار گلایه و نگرانی، به شکل جدی به دنبال مدیریت آب بروند و در این مسیر می‌توانند از توان و دانش فنی کارشناسان و پیمانکاران ترک نیز بهره بگیرند.
البته این فقط عراق و سوریه نیستند که از وضعیت برداشت آب دجله و فرات در ترکیه و ذخیره‌شدن آن پشت دیوار سدها نگران شده‌اند. ایران نیز در این میانه با مشکلاتی روبه‌رو است و کاهش حجم آب وارد‌شده به بصره و اروند، برای ایران هم نگران‌کننده است.
درباره سیاست‌های آبی ترکیه، می‌توان مواضع و رویکردهای متنوعی را به نمایش گذاشت؛ می‌توان کمپین جهانی رسانه‌ای به راه انداخت و ترکیه را به زورگویی آبی متهم کرد، می‌توان خواستار مداخله سازمان ملل شد یا تلاش کرد تا گونه‌ای از تعامل علمی و فنی برای بررسی واقعیت‌های مواجهه چهار کشور مزبور با مفهوم مهم مدیریت آب، مورد بررسی قرار بگیرد.
ترک‌ها می‌گویند: «دیگران منابع نفتی‌شان را به درستی مدیریت نکردند، ما منابع آبی‌مان را به درستی مدیریت خواهیم کرد»؛ این سخن تا چه اندازه واقعیت دارد؟ آیا برای مثال، در عراق، سوریه و ایران، معضلات بزرگی همچون توجه به اهمیت الگوی کشت و جلوگیری از حفر چاه‌های غیرقانونی و جلوگیری از برداشت و پمپاژ آب رودخانه‌ها، دوری مراکز جمع‌آوری زباله از سفره‌های آب، مورد توجه قرار گرفته است؟ این ما نیستیم که برای تولید یک هندوانه پنج‌کیلویی، بیش از یک‌هزار لیتر آب مصرف می‌کنیم و آن را به بهای یکی، دو دلار به همسایه‌ها می‌فروشیم؟ بنابراین توجه به موضوع مدیریت آب، هم در داخل مهم است و هم در ارزیابی چند‌و‌چون روابط سیاسی در منطقه.
در شرایطی که عراق و سوریه به عنوان دو کشور حوزه محور مقاومت شناخته می‌شوند، آنها در برابر هر‌چه و هر‌کس مقاوت کنند، در برابر آب تسلیم خواهند شد! شاید بقایی که با خطر حمله دشمن به خطر بیفتد، خطرناک‌تر از بی‌آبی نباشد و به بیانی اجمالی، آب، رنگ و قبیله نمی‌شناسد و اساسا نقش پررنگ آب در بقای کشورها و امنیت غذایی جوامع بشری، خیلی مهم‌‌تر از آن است که بتوان در شرایط زمانی کوتاه‌مدت آن را تحلیل کرد. اگر امروز، عراق در کنار ترکیه قرار گرفته و روابط حسنه در همه حوزه‌های سیاسی، امنیتی و اقتصادی در جریان بوده و قرار است مشکلات آبی را هم با تعامل کنند، دور نیست درباره سوریه هم چنین اتفاقی بیفتد و دور از واقع‌بینی است اگر چنین بیندیشیم که تا سال‌های دور و متمادی آسمان روابط آنکارا - دمشق، ابری خواهد ماند. تابلوی امروز و فردای روابط ترکیه با دو کشور عراق و سوریه، گویای این واقعیت است که «آب» چنان فاکتور حیاتی و استراتژیکی است که می‌تواند همچون یک اسپری رنگ سفید بسیار قدرتمند، همه شعارها و لکه‌ها و حرف‌و‌حدیث‌های امنیتی و سیاسی را بپوشاند و ثابت کند که «آب»، نه در آینده، بلکه همین حالا اصلی‌ترین عنصر نیاز عراق و سوریه به تعامل و سازش با ترکیه است و نه به گواه رویدادهای سیاسی و اجتماعی، بلکه به گواه دانش جغرافیا و طبیعت، این وضعیت، هیچ‌گاه تغییر نخواهد کرد.