جمهوری آذربایجان دوباره بر احداث کریدور جنجالی زنگه‌زور پافشاری کرد
بلندپروازی در باکو
بازی پیچیده جمهوری آذربایجان و ترکیه برای کریدور جنجالی زنگه‌زور دوباره خبرساز شده است. این روزها که روسیه درگیر جنگ نظامی با اوکراین است، جمهوری آذربایجان دوباره اعلام کرده که به دنبال تصرف جنوب ارمنستان و از‌بین‌بردن مرز ایران و ارمنستان است تا کریدور بلندپروازانه خود یعنی زنگه‌زور را افتتاح کند. کریدوری که می‌تواند مزیتهای بزرگ ترانزیتی و اقتصادی ایران را برای همیشه از بین ببرد و شاهرگ حمل‌ونقل منطقه را در اختیار جمهوری آذربایجان و ترکیه قرار دهد.
مهفام سلیمان‌بیگی: بازی پیچیده جمهوری آذربایجان و ترکیه برای کریدور جنجالی زنگه‌زور دوباره خبرساز شده است. این روزها که روسیه درگیر جنگ نظامی با اوکراین است، جمهوری آذربایجان دوباره اعلام کرده که به دنبال تصرف جنوب ارمنستان و از‌بین‌بردن مرز ایران و ارمنستان است تا کریدور بلندپروازانه خود یعنی زنگه‌زور را افتتاح کند. کریدوری که می‌تواند مزیتهای بزرگ ترانزیتی و اقتصادی ایران را برای همیشه از بین ببرد و شاهرگ حمل‌ونقل منطقه را در اختیار جمهوری آذربایجان و ترکیه قرار دهد.
کریدور جنجالی زنگه‌زور
به گفته مقامات باکو، در جریان توافق آتش‌بس (۲۰۲۰مسکو) بر سر مسیری برای اتصال نخجوان به جمهوری آذربایجان نیز توافق شده است. ظاهرا در بند ۹ این قرارداد مقرر شده که ارمنستان برای عبور‌و‌مرور شهروندان جمهوری آذربایجان و محموله‌های تجاری از منطقه نخجوان به جمهوری آذربایجان، گذرگاه‌های امنی را در اختیار جمهوری آذربایجان قرار دهد. حالا باکو ادعا می‌کند این بند مجوز ایجاد کریدور زنگه‌زور است ولی مقامات ارمنستان معتقدند توافق مسکو الزامی به ایجاد کریدور را مشخص نمی‌کند؛ چراکه هیچ‌کجای این قرارداد از ایجاد یک کریدور در امتداد مرز ارمنستان با ایران حرفی زده نشده است. از این اختلاف دو سال گذشته است و حالا جمهوری آذربایجان بازی پیچیده‌ای را در پیش گرفته است و درحالیکه اعلام کرده این کشور مسیر جایگزینی برای متصل‌ساختن نخجوان به سرزمین اصلی جمهوری آذربایجان در نظر گرفته، همچنان به‌صراحت اعلام می‌کند که کریدور زنگه‌زور حتما احداث می‌شود و جزء برنامه‌هایی است که جمهوری آذربایجان از آن کوتاه نمی‌آید.
راه جایگزین جمهوری آذربایجان اشاره به توافق اخیر این کشور با ایران دارد که بر مبنای آن اولین پل روی رود ارس ساخته شود تا جمهوری آذربایجان از طریق آن ارمنستان را دور بزند. حالا اما ظاهرا آذربایجان تأکید کرده که تاریخ انقضای این مسیر جایگزین فقط تا پایان جنگ اوکراین است. بنابراین احتمالا آذربایجان دیر یا زود بر مواضع خود برای ایجاد این کریدور باز خواهد گشت آن هم درحالیکه کارشناسان معتقد هستند راه‌اندازی کریدور زنگه‌زور عاملی برای از‌بین‌بردن مزیتهای بزرگ ترانزیتی و اقتصادی ایران در راه‌اندازی کریدور شمال به جنوب و کریدور شرق به غرب از مسیر ایران است؛ چراکه با راه‌اندازی کریدور زنگه‌زور به موازات مرزهای ایران، ژئوپلیتیک قفقاز به هم خورده و این مسیر بر سر راه کریدور راهبردی شمال جنوب قرار گرفته و مانع دسترسی ایران به اورآسیا و بازار اروپا خواهد شد.
زورآزمایی حول قفقاز
با شنیدن نام کریدور «زنگه‌زور»، علی حسینی، رئیس کمیسیون حمل‌ونقل اتاق بازرگانی ایران، پیش از هر چیز بر تأثیر کریدور زنگه‌زور بر حمل‌ونقل در شمال ایران تأکید می‌کند. او به «شرق» می‌گوید: در پی تفاهم‌نامه‌ای که بین آذربایجان و ارمنستان امضا شد، به‌نوعی معین شد که در خاک ارمنستان مسیری به آذربایجان داده شود تا این گذرگاه شکل گرفته و از طریق نخجوان به ترکیه وصل شود. این در شرایطی است که درحالحاضر ترانزیت ترکیه به آذربایجان از طریق خاک ایران است، همچنین ترانزیتی که از طریق آذربایجان به نخجوان می‌رسد نیز از راه ایران انجام می‌شود. در‌واقع ما از این طریق درآمدهای ترانزیتی داریم پس اگر این کریدور ایجاد شود طبیعتا هم برای آذربایجان و هم برای ترکیه شرایط بهتری ایجاد می‌شود؛ چون مسیر جایگزین دارند ولی برای ما با تأثیر منفی همراه خواهد بود. حسینی ادامه می‌دهد: هرچند فعلا ایجاد این کریدور در مرحله حرف است و هنوز عملیاتی نشده است و همین‌طور ایران هم درحال ساخت جاده جدید و گسترش ارتباط حمل‌ونقلی با ارمنستان است ولی ما باید وارد همکاری بیشتر با جمهوری آذربایجان شویم؛ چون اکثر ترانزیت آذربایجان از طریق خاک ایران است و مرز آستارای ایران هم در زمینه صادرات روسیه و هم صادرات آذربایجان بسیار فعال است. ضمنا کریدور شمال جنوب هم قاعدتا باید از طریق مرز آستارا به راه‌آهن رشت وصل شود. علاوه بر این نخجوان هم درحالحاضر ترانزیت خود را از طریق مرز ایران انجام می‌دهد و این ارتباط ممکن است از دست برود. مسلما در این شرایط دیپلماسی اقتصادی بسیار مؤثر خواهد بود. به باور رئیس کمیسیون حمل‌ونقل اتاق بازرگانی ایران، اکنون میان این چند کشور نوعی زورآزمایی ایجاد شده است و نتیجه این زورآزمایی بستگی به اتفاقی دارد که در قره‌باغ خواهد افتاد. او اعتقاد دارد که درنهایت ارمنستان و آذربایجان هستند که نتیجه را مشخص می‌کنند و خواه‌ناخواه ایران و ترکیه فقط تأثیر خواهند پذیرفت. حسینی در پاسخ به این سؤال که روسیه چه واکنشی به ایجاد این کریدور خواهد داشت، می‌گوید: برای من هنوز روشن نیست که نقش روسیه در این میان چه می‌تواند باشد؟ چون روسیه در معاهده صلح بین ارمنستان و آذربایجان حکم دیدبان صلح را داشته و بعید می‌دانم در سرنوشت این کریدور نقشی داشته باشد.
بازی پیچیده ترکیه و جمهوری آذربایجان
علی ضیایی، مدیر اندیشکده حمل‌ونقل ایران، دومین کسی است که در گفت‌وگو با «شرق» سرنوشت احتمالی زنگه‌زور را تصویر می‌کند. به اعتقاد او اکنون اوضاع در این منطقه پیچیده است. آذربایجان هم‌زمان که تلاش دارد کریدور را در خاک ارمنستان ایجاد کند، با ایران توافقی را دنبال می‌کند که کریدوری تازه با همراهی ایران ایجاد کند که همان پل‌زدن روی رود ارس است. بنابراین باید دقت و رصد کرد که هدف جمهوری آذربایجان از این کار چیست؟ این کارشناس تأکید می‌کند که جمهوری آذربایجان این سابقه را دارد که تفاهمی را با ایران امضا کند و عکس بگیرد و از آن صرفا بهره‌برداری رسانه‌ای کند! ضیایی خاطرنشان می‌کند که پیش از این درباره راه‌آهن رشت- آستارا هم این اتفاق افتاده بود. ضیایی در این زمینه توضیح می‌دهد: «قرار بود 500 میلیون دلار سرمایه‌گذاری کنند اما تفاهم‌نامه را امضا کردند و دیگر پیدایشان نشد و نامه و پیگیری‌‌های متعدد ایران هم فایده‌ای نداشت». این کارشناس ادامه می‌دهد: علاوه‌بر‌این، سال گذشته هم در بحبوحه درگیری جمهوری آذربایجان و ارمنستان، درست زمانی که جمهوری آذربایجان مسیر کامیون‌های ایرانی به ایروان را مسدود کرده بود، از کریدور ایران- آذربایجان و گرجستان به دریای سیاه رونمایی شد و در پس آن یک اقدام نمایشی با سه کامیون از این کریدور عبور کردند اما این سه کامیون اصلا به مقصد نرسیدند و صرفا خبر آن یک چماق رسانه‌ای شد بر سر ارمنی‌ها که بدانید ایران پشت جمهوری آذربایجان است و ظاهرا این دست اخبار هم در رسانه‌های ارمنستان بازخورد زیادی دارد.
مواضع عجیب روسیه
این تحلیلگر با بیان اینکه ترکیه و آذربایجان بازی‌های مرموزی را آغاز کرده‌اند، تأکید می‌کند که ایران نباید در تله این بازی‌ها بیفتد. ضیایی تأثیر روسیه بر کریدور زنگه‌زور را این‌گونه شرح می‌دهد: فشار شورای ترک خصوصا آذربایجان و ترکیه زیاد است تا جایی که ارمنستان را تا حدودی مجبور به عقب‌نشینی کرد و پالس‌های مثبتی داد اما هنوز عملیاتی نشده است اما با فشار ایران حالا وضعیت پیچیده شده و ماجرا دقیقا طبق خواسته ترکیه پیش نمی‌رود. در این میان روس‌ها هم بازی عجیبی را در آن منطقه راه انداخته‌اند و اصلا شفاف عمل نمی‌کنند. ضیایی ادامه می‌دهد: ظواهر امر نشان می‌دهد کریدور به زیان روس‌هاست و عملا کریدور ترانس‌کاسپین را تقویت می‌کند، ضمن اینکه نفوذ ترکیه را هم در قفقاز بالا می‌برد اما روسیه برخلاف انتظارها عمل می‌کند و حتی بعضا مخالف ایران است! البته بعد از جنگ اوکراین و عمیق‌ترشدن مرزبندی‌های ترکیه و روسیه، میان ایران و روسیه همسویی بیشتری در مسئله قفقاز ایجاد شد مخصوصا درباره عدم تغییر ژئوپلیتیکی منطقه ولی خب در جزئیات همچنان ناهمسویی وجود دارد.
با احداث کریدور زنگه‌زور آیندگان ما را نخواهند بخشید!
«آذربایجان هر‌روز جسورانه خط‌و‌نشان می‌کشد و دولت ایران یا ساکت است یا بلاتکلیف. موضع‌گیری تند و سخت در این ماجرا برای حاکمیت ما از نان شب واجب‌تر است. اگر ترکیه دخالت می‌کند، ایران هم باید این کار را بکند وگرنه آیندگان ما را نخواهند بخشید». این جملات مجتبی بهاروند، رئیس سابق کمیسیون حمل‌ونقل اتاق بازرگانی ایران است. او ضمن یادآوری مضرات کریدور زنگه‌زور برای ایران، عنوان می‌کند که حاکمیت ایران باید سیاست سردرگمی که معمولا نسبت به شوروی سابق و مسئله آذربایجان و ارمنستان داشته، پایان دهد و باید موقعیت کشور را در نظر بگیرد و توجه کند که با این کریدور مرز ایران با ارمنستان از دست می‌رود و از نظر سیاسی و ژئوپلیتیکی کاملا به زیان ایران است. ضمن اینکه هیچ کشوری در دنیا نمی‌پذیرد که کشوری ثالث ارتباط زمینی و مرزهایش را با کشور دیگری قطع کند. او تأکید می‌کند: با احداث این کریدور ایران مزیتهای اقتصادی بسیاری را از دست می‌دهد. با این کریدور ارتباط مرزی ایران و ارمنستان قطع می‌شود و ایران از امتیاز بخش اعظمی از کالاهایی که چه به ارمنستان صادر و چه ترانزیت می‌کند، محروم می‌شود. در نتیجه درآمد ترانزیتی و درآمد صادراتی ایران به ارمنستان و گرجستان از دست می‌رود مگر اینکه از طریق آذربایجان اقدام کنیم و آذربایجان هم نشان داده که هر دم برای ما گربه‌رقصانی می‌کند و شریک ترانزیتی قابل‌اعتمادی نیست.
ایران متضرر اصلی
به باور بهاروند با احداث این کریدور، ایران هم از درآمد ترانزیت کالاهای صادراتی ترکیه به آسیای مرکزی و افغانستان محروم می‌شود و هم ترانزیت آذربایجان را از دست می‌دهد. از نگاه او حتی با احداث این کریدور نه‌تنها درحالحاضر برخی مزیتهای اقتصادی ایران از دست می‌رود بلکه در آینده نیز ایران فرصت صادرات به اروپا را باخته است. او توضیح می‌دهد: ترکیه وقتی ببیند کالاهایش دیگر از مسیر ایران ترانزیت نمی‌شوند، قطعا برای صادرات کالاهای ایران به اروپا مشکل‌آفرینی خواهد کرد؛ چراکه ترکیه بارها نشان داده که اگر موقعیت داشته باشد، شاهرگ‌های اقتصادی ایران را قطع می‌کند و با هزینه سنگینی که برای ترانزیت خواهد گرفت، صادرات به اروپا را از صرفه اقتصادی خارج می‌کند. رئیس سابق کمیسیون حمل‌ونقل اتاق ایران همچنین باور دارد که اگر روسیه درگیر اوکراین نبود، مسئله ارمنستان را اولویت قرار می‌داد ولی درحالحاضر با توجه به مشکلاتش خودش را درگیر نمی‌کند و ترکیه و آذربایجان هم درحال سوءاستفاده از همین شرایط هستند. او می‌افزاید: درحالحاضر من چشمم آب نمی‌خورد که روسیه مانعی برای این کریدور ایجاد کند. زیرا موقعیت جغرافیایی و مزیت‌هایش با ایران متفاوت است و شاید نهایتا پنج درصد از این کریدور آسیب ببیند؛ درحالیکه ما آسیبی صددرصدی خواهیم دید. ضمن اینکه روسیه همیشه نشان داده که در بزنگاه‌های تاریخی و سیاسی پشت ایران را خالی می‌کند و احتمالا دخالتی نکند تا این‌گونه حتی پشت ارمنستان را هم خالی
کرده باشد.
