بازخوانی عاشورا از منظر خطبه منا

محمدرضا جوادی‌یگانه: اگر فقط نامی از امام حسین (ع) در تاریخ مانده بود؛ اما هیچ اطلاعی از جزئیات قیام او در دسترس نبود، مگر خطبه‌ای که دو سال قبل عاشورا در مراسم حج در منا ایراد کرده بود، آن‌گاه می‌شد همه علل و روندهای کلی حادثه کربلا را بازسازی کرد. خطبه منا، توضیح کربلا از زبان امام حسین است. و تأسف‌بار اینکه درباره عاشورا همه چیز گفته می‌شود؛ الا اصل ماجرا؛ چون تکلیف را دشوار می‌کند. خلاصه خطبه (با اندکی جابه‌جایی در فصول) چنین است که امام حسین وضعیت عالم اسلام را این‌گونه توصیف می‌کند: سنت رسول خدا خوار شده و ناتوانان و فقرا (کورها و کرها و زمین‌گیرها) در بلاد اسلامی به حال خود رها شده‌اند. مقصر کیست؟ مشخص است که معاویه است؛ اما چرا سلطان جور هنوز بر سریر قدرت است؟ چون آنها که سرشناس و محترم هستند و نفوذ اجتماعی دارند (صحابه و تابعین در آن زمان) به خاطر ترس یا حفظ منافع خود سکوت کرده‌اند. امام به آنها خطاب می‌کند که شما در برابر نادیده گرفته‌شدن حدود الهی یا تضییع حقوق مردم ضعیف سکوت کردید؛ اما از حق خودتان نگذشتید. مزد سکوت خود را هم گرفتید. به دلیل همین سکوت هم هست که ملعونید همان‌گونه که علمای بنی‌اسرائیل مورد غضب الهی واقع شدند. و من که حسینم و بالاترین شخصیت عالم اسلام هستم (و این بالاترین‌بودن را با شواهد متعدد در ابتدای خطبه نشان می‌دهد)، بیشترین وظیفه را هم دارم. و به پا خواهم خاست، نه برای منفعت و قدرت. هدف من، تنها، بازگرداندن جامعه به سنت پیامبر (ص) است. شما هم به تکلیف خود عمل کنید. اصلی‌ترین پیام عاشورا، همین بعد سیاسی آن است: یعنی آنها مصاحب و همنشین سلاطین جور هستند، شرکای اصلی ظلم حکام جور هستند، به خاطر آنکه از حقوق الهی و حقوق مردم درمانده و گرفتار یادی نمی‌کنند تا از این همنشینی منفعتی ببرند. طرفه آنکه همین خطبا و وعاظ که مخاطبان اصلی هشدار حسین هستند، از قضا همان‌ها هم هستند که با بیان حماسی و تراژیک حادثه عاشورا و با نقد و لعن کوفیان، ناخواسته و ناخودآگاه، خود را هم نقد کرده‌اند و با این نقد و خودزنی، تشفی خاطری هم پیدا کرده‌اند. اما شیعه در همه این قرون تلاش کرده تا عاشورا فراموش نشود، همه هیئات و مواکب و مراثی و مناسک و مراسم برای آن است که پیام اصلی عاشورا با صدای بلند بیان شود، همان که اتفاقا، بیشتر اوقات، نادیده گرفته شده است؛ بنابراین مقدمات و وسایل، همه در خدمت اصل هستند و نباید مقدمات را به جای اصل پیام گرفت. مسئله امام حسین، مسئله همیشه تاریخ است؛ اما نه آن‌چنان که روایت می‌شود. براساس خطبه منا و رفتار امام حسین در قیام کربلا، الف) مخاطب حسین (ع)، سرشناسان و متنفذان هستند، نه مردم عادی؛ بلکه کسانی که به درگاه قدرت راه دارند؛ ب) مسئله اصلی حسین (ع) هم تعطیلی حدود الهی و فقر محرومان است، از طرف حاکمان، یعنی مسئله مشخصا سیاسی است؛ و ج) رفتار مطلوب حسینی هم نقد سلطان است، نه نقد مردم کوچه و بازار؛ اما شیعه صفوی، از پیش از صفویه، هر سه را تغییر داد، تا «تنها» به مناسک عزا بپردازد و بنابراین بر قیام حسینی، پوستین وارونه پوشانده‌ شده، که داخلش گرم نمی‌کند و بیرونش اسباب تمسخر است (لبس الاسلام لبس الفرو مقلوبا). البته همه می‌توانند از خوان عاشورا بهره بگیرند که دریاست و کم نخواهد شد. مردم کوچه و بازار هم می‌توانند؛ اما آنها که عامل فاجعه کربلا بودند و آنها مخاطب اصلی حسین بوده، مردم کوچه و بازار نبودند، مردم که دسترسی به حکام جور ندارند، کسی برای‌شان صف باز نمی‌کند و آنها را جلوی مجلس نمی‌نشانند. مخاطب اصلی، از طرف خود مخاطب اصلی حذف شده! یعنی آنها که می‌نویسند و می‌گریانند و خطبه می‌خوانند، همان‌ها باید در کنار بیان حماسه کربلا، به آنچه حسین گفته، عمل کنند و رفتار حکام جور را تقبیح کنند یا دست‌کم با آن همراهی نکنند؛ اما همان‌ها، آن‌قدر بلند روضه می‌خواندند که صدای خطبه منا شنیده نشود. مداح صفوی‌مآب در حضور حکام جور، مردم را برای حسین می‌گریاند و هم‌زمان برای طول عمر پادشاه دعا می‌کرد! و باب تفسیرهای عرفانی و غیرسیاسی و انواع مراثی از حادثه کربلا باب شد تا مسئله اقتصاد سیاسی حکومت معاویه فراموش شود، که چه بر سر مردم ناتوان و زمین‌گیر آورده است. (من بخشی از این مطلب را در مقاله «تغییرات ساختاری در آثار ادبی عاشورا، از حماسه تا تراژدی و تا مصیبت» نشان داده‌ام).

‌خطبه امام حسین در منا

حادثه کربلا ابعاد متعددی دارد که درباره هریک از ابعاد آن می‌توان مفصل سخن گفت؛ اما بُعد کمتر دیده‌شده آن، به گمانم مهم‌ترین بعد آن است. مقاتل، نوعا آغاز قیام حسین‌ بن‌ علی (ع) را از مرگ معاویه در رجب سال ۶۰ هجری می‌دانند و پایان آن را بازگشت اسرا به مدینه. اما دقیق‌تر که ببینیم، ماجرا از دو‌، سه سال پیش از مرگ معاویه آغاز شده بود، همان زمان که معاویه سالخورده بیعت‌گرفتن برای یزید را آغاز کرده بود، خلاف عهدی که با حسن‌ بن‌ علی (ع) بسته بود.

حسین (ع) در مراسم حج سال ۵۸ (یا ۵۷) هجری، همه بزرگان عالم اسلام را در منا جمع کرد، دویست نفر از صحابه که پیامبر را درک کرده بودند و پانصد نفر از تابعین. و خطبه‌ای برای آنها خواند که این خطبه کلید فهم قیام اوست. این خطبه سه بخش دارد، بخش اول برشمردن امتیازاتی است که خاندان پیامبر (ص) دارند و اصحاب حل و عقد با چشم‌پوشی از آنها، حکومت را پس از پیامبر به دیگران دادند. بخش دوم وظایفی است که مخاطبان، یعنی بزرگان عالم اسلام دارند و انجام نداده‌اند و بخش سوم، وظیفه‌ای است که حسین (ع) برعهده خود می‌بیند، پس از مرگ معاویه. در ابتدای خطبه هم دغدغه کلی خود را ذکر می‌کند که نگرانی او از این است که حق کهنه و مندرس شود: «فانی اتخوّف ان یدرُس هذا الامر و یذهب الحق و یُغلب». من در ادامه، مهم‌ترین مطالب بخش‌ دوم و سوم را به نقل از تحف العقول (ترجمه محمدباقر کمره‌ای، ۱۳۷۶: ۲۴۰-۲۴۳) می‌آورم.

در بخش دوم، ابتدا سرنوشت علمای یهود را به یاد آنها می‌آورد که طبق آیات قرآن، آنها لعن شدند؛ چون ستم حاکمان بنی‌اسرائیل را می‌دیدند؛ ولی آنها را نهی از منکر نمی‌کردند، به طمع اموالی که داشتند و از ترس اینکه در محذور واقع شوند و زیان ببینند. و توضیح می‌دهد که امر به معروف و نهی از منکری که خدا از علمای بنی‌اسرائیل و بزرگان عالم اسلام انتظار داشت و دارد، چیست:‌ «امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به اسلام است، به همراه رد مظالم،‌ و مخالفت با ظالم،‌ و قسمت‌کردن بیت‌المال و غنایم،‌ و گرفتن زکات از جای خودش و صرف آن در مورد خود» («ذلک ان الامر بالمعروف و النهی عن المنکر دعاء الی الاسلام مع ردّ المظالم و مخالفة الظالم و قسمة الفی‌ء و الغنائم، و اخذ الصدقات من مواضعها، و وضعها فی حقها»).

سپس جایگاه و اعتبار صحابه و تابعین را چنین توصیف می‌کند: «شما افراد توانمندی هستید، به علم و خیرخواهی شهرت دارید و به وسیله خدا در دل مردم مهابتی دارید. افراد بلندمرتبه از شما حساب می‌برند و افراد طبقات پایین شما را گرامی‌ می‌دارند و آنها که هم‌رده شما هستند، شما را بر خود ترجیح می‌دهند. شما در راه‌ها به هیبت پادشاهان و ارجمندی بزرگان گام برمی‌دارید». («ثم انتم ایتها العصابة، بالعلم مشهورة، و بالخیر مذکورة، و بالنصیحة معروفة، و بالله فی انفس الناس مهابة. یهابکم الشریف، و یکرمکم الضعیف، و یؤثرکم من لا فضل لکم علیه، و لا ید لکم عنده، تشفعون فی الحوائج اذا امتنعت من طلّابها، و تمشون فی الطریق بهیئة الملوک و کرامة الاکابر»). بااین‌همه اعتبار و سرشناسی، بنا بود که «برای حق خدا قیام کنید»؛ اما نکردید.

امام آنها را مورد عتاب قرار می‌دهد که مقصر وضع موجود شما هستید: «شما آنچه می‌پنداشتید حقتان است، گرفتید؛ اما حق ضعفا را نادیده گرفتید. نه مالتان را خرج کردید نه جانتان را به خطر انداختید و نه به خاطر خدا با گروه و عشیره‌ای درافتادید» («فاما حق الضعفاء فضیّعتم، و اما حقکم بزعمکم فطلبتم. فلا مالا بذلتموه، و لا نفسا خاطرتم بها للذی خلقها و لا عشیرة عادیتموها فی ذات الله»).

شما بزرگان و سرشناسان، می‌بینید که «عهدهای الهی از طرف سلاطین نقض می‌شود و هراسان نمی‌شوید؛ اما اگر حاکمان وعده‌هایی که به پدرانتان داده‌اند انجام ندهند، سروصدا می‌کنید. می‌بینید که تعهد رسول خدا خوار و بی‌مقدار شده، کورها و لال‌ها و زمین‌گیرها در همه شهرها بی‌سرپرست مانده‌اند و کسی توجهی به آنها ندارد» («و قد ترون عهود الله منقوضة فلا تفزعون، و انتم لبعض ذمم ابائکم تفزعون، و ذمة رسول الله محقورة، و العمی و البکم و الزمّن فی المدائن مهملة، لا ترحمون»).

مقصر کیست؟ مقصر اصلی شما هستید، شما که «به اندازه مقام خود و درخور مسئولیت خود کاری نمی‌کنید. و به کسی که امر و نهی می‌کند و وظیفه خود را انجام می‌دهد هم، خضوع ندارید. شما با مسامحه و سازش با ظالمان،‌ خود را آسوده می‌دارید. خدا به شما فرمان داده بود که هم به‌تنهایی و هم در معیت دیگر سرشناسان، نهی از منکر کنید؛ ولی شما از آن غفلت ورزیدید. مصیبت شما از همه مردم بیشتر است؛ زیرا نتوانستید منزلت علما را حفظ کنید. ای کاش تلاش می‌کردید» («و لا فی منزلتکم تعملون، و لا من عمل فیها تعنون، و بالادهان و المصانعة عند الظلمة تأمنون. کل ذلک ممّا امرکم الله به من النهی و التناهی و انتم عنه غافلون، و انتم اعظم الناس مصیبة لما غلبتم علیه من منازل العلماء، لو کنتم تسعون»).

و در فراز آخر بخش دوم، امام می‌گوید این وضعیت به این دلیل است که شما دانشمندان و علما باید مجاری امور می‌بودید؛ ولی به خاطر تفرقه میان شما،‌ این مقام از شما گرفته شده است. شما خودتان، ظلمه را مسلط کردید و حکومت را به آنها واگذار کردید. و نتیجه این کار شما این شده که: «ناتوانان را زیردست آنها کرده‌اید و اکنون... ناتوانان محتاج یک لقمه نان و مغلوب هستند ...و در هر شهری خطیبی سخنور بر منبر منصوب است و همه کشور اسلامی زیر پای آنهاست و دستشان در همه جا باز است و مردم همه در اختیار آنهایند... و زمین در تصرف مردی دغل و ستمکار است، یا زکات‌بگیر نابکار، یا حاکم بر مؤمنان که با آنها مهربان نیست و ترحمی ندارد».

امام حسین در بخش سوم خطبه، هدف خود را از قیام آتی ذکر می‌کند که «خدایا تو می‌دانی که عمل و گفتار ما،‌ برای کسب قدرت نیست، ‌و به طمع متاع دنیا هم نیست؛ بلکه برای این است که دین تو را برپا ببینیم (برگردانیم) و در بلادت اصلاح کنیم. و بنده‌های ستم‌رسیده‌ات را آسوده‌خاطر کنیم و به واجب و سنت و احکام تو عمل شود» («اللهم انک تعلم انه لم یکن ما کان منّا تنافسا فی سلطان، و لا التماسا من فضول الحطام، ولکن لنری (لنردّ) المعالم من دینک و نظهر الاصلاح فی بلادک، و یأمن المظلومون من عبادک، و یعمل بفرائضک و سننک و احکامک»).

‌مسئله خواص

شناخت مخاطبان حسین (ع) در این خطبه، منظور او را روشن می‌کند. آن 700 نفر، مردم معمولی و عوام نبودند، خواص بودند. در زمانی که نیم‌قرن از رحلت پیامبر (ص) می‌گذشت، تعداد صحابی‌، یعنی آنها که محضر پیامبر را درک کرده بودند و حدیث از او نقل کرده بودند، زیاد نبود و نزد مردم شرافت داشتند. اما تابعین چطور؟ به تعبیری نسل پس از صحابه، تابعین بودند که در زمان امام حسین می‌شدند تمام مردم آن دوران. اما منظور از تابعین، لااقل تابعینی که مورد خطاب امام حسین قرار گرفتند، آنها بودند که هم‌نشین صحابه بودند و از آنها حدیث و معارف دینی نقل می‌کردند و به این طریق، حامل علوم صحابه و مبلغ دین بودند. یعنی آنها که عالم دینی بودند و به علم و خیرخواهی مشهور بودند.

اما آنها، عالم دینی صرف نبودند،‌ بلکه به سبب درک صحبت پیامبر (ص) یا هم‌نشینی با صحابه او، از حسن شهرت هم برخوردار بودند و نزد مردم مورد احترام بودند. خواص، متنفذ و سرشناس هستند و به دلیل همین شهرت است که به مجلس سلاطین راه دارند و در جلوی مجلس هم می‌نشانندشان. همراهی سرآمدان و نخبگان و سرشناسان با حکومت‌ها و حضورشان در مراسم آنان، به افزایش مشروعیت و مقبولیت حکومت‌ها می‌انجامد. متنفذین جامعه، هم سرمایه نمادین دارند و هم سرمایه اجتماعی و از طریق همین شهرت و اعتبار است که می‌توانند به سرمایه اقتصادی و سیاسی دست یابند.

سرمایه نمادین و شهرت،‌ از طریق استفاده بیشتر خواهد شد. یعنی حضور هرچه بیشتر در مجالس رسمی حاکمان، بر شهرت فرد می‌افزاید، خاصه به این دلیل که افراد سرشناس، بیشتر در بالای مجلس و صفوف اول جماعت می‌نشینند، و هم حاکم آنها را می‌بیند و هم مردم آنها را می‌بینند. حضورشان به حاکم مشروعیت می‌دهد و حکومت را نزد مردم مقبول‌تر می‌کند. و آنها می‌توانند به سرعت، نتیجه این حضور را تبدیل به سرمایه اقتصادی و سیاسی کنند، یعنی سریع‌تر از دیگران، به خواسته‌های خود برسند. این موضوع همان است که امام حسین در خطبه منا بیان کرده‌ است. یعنی اگر وعده‌هایی که به خواص داده شده محقق نشود، صدایشان به اعتراض بلند می‌شود و حق خود را مطالبه می‌کنند. تا اینجایش مشکلی نیست، هر کسی در جست‌وجوی نفع خود است. مشکل آنجاست که برای کسب منفعت بیشتر یا ازدست‌ندادن جایگاه و منفعت خود، در زمانه حکومت جور، ناچار هستند که چشم خود را بر تضییع احکام الهی و پایمال‌شدن حق مردم ناتوان، ‌ببندند و ساکت شوند. در مقابل این ظلم آشکار، نه جانشان را به خطر می‌اندازند نه مالشان را و نه با دیگران درگیر می‌شوند.

سکوت و همراهی خواص بود که به حکومت معاویه در تبدیل خلافت به سلطنت و نقض علنی احکام علنی و تبعیض طبقاتی پشتگرمی داد. مهم نیست که خواص خودشان، چقدر از این وضعیت ناراضی بودند یا در جمع کوچک خودشان تا چه حد آن را خطرناک می‌دیدند و حتی از آن انتقاد می‌کردند، مهم این بود که جلوی معاویه، نه‌تنها سکوت کردند، بلکه همراهی هم کردند.

البته نیازی نبود که جان خود را به خطر بیندازند و حق را در مجلس معاویه بگویند، می‌توانستند فقط در آن مجالس شرکت نکنند. در آن صورت چه می‌شد؟ منافع ناشی از شهرت، قطع می‌شد. امام حسین در منا بر همین منافع و تأثیر آن بر سکوت و همراهی آنها در مظالم معاویه انگشت گذاشت و نشانشان داد که چرا مانند علمای بنی‌اسرائیل مورد لعن الهی هستند، چون شکم‌هایشان از چنین مالی پر شده بود، مال حرامی که باعث می‌شد تا سخن حق را نشوند. مطلب آخری را صبح عاشورا گفت.

حسین (ع) می‌دانست نتیجه این مداهنه و مصانعه، سازش‌کاری است و سست‌شدن پا هنگام دیدن خطا، آن وقت که باید برخیزد و لااقل مجلس را ترک کند. در مجلس ظلم، سکوت می‌کند و سری هم به نشانه تأیید تکان می‌دهد، اما بیرون مجلس و در خلوت، منتقد است. معاویه همان حضور و همراهی را می‌خواست و می‌دانست که غرغرهای بیرونی، پشیزی ارزش ندارد و به اعتراضی منجر نخواهد شد.

‌آنان که سکوت کردند و آنان‌ که ساکت نماندند

در قیام حسینی، نمونه‌هایی که حقانیت گفته امام حسین و پیش‌بینی دقیق او درباره تأثیر همراهی سرآمدان با حکومت اموی را نشان می‌دهد، بسیار است که به برخی از آنها اشاره می‌شود.

ابن‌زیاد که وارد کوفه شد، با ارعاب و تطمیعِ اشراف و بزرگان کوفه و همراه‌کردن آنها با خود بود که توانست مردم را از کنار مسلم دور کند. سلیمان بن صرد خزاعی می‌گوید حسین را اشراف کوفه و شجاعان عرب کشتند. اشراف کوفه بودند که در هنگام قیام مسلم، از برج‌های چهار طرف دارالاماره، مردم را از لشکر شام که در راه است (و نبود)، و از قطع مقرری حکومت و از فرستادن جنگجویان خاطی کوفی به مناطق جنگی شام و از کیفر سخت امیر ترساندند.

تنها کوفه پیش از شهادت حسین نبود که بزرگان شریک خون حسین شوند، بلکه حضور بزرگان عالم اسلام که احتمالا خطبه منای حسین را هم شنیده بودند، در مجالس یزید و ابن‌زیاد پس از شهادت حسین ابن علی و اعتراض خفیف آنها باعث شد که بزرگ‌ترین فاجعه جهان اسلام، به سقوط حکومت اموی منجر نشود. البته همان اعتراض‌های خفیف هم شجاعت می‌خواست و ازاین‌رو است که تعداد اعتراض‌ها آنچنان اندک است که در تاریخ ثبت شده است.

تک‌اعتراض‌ها بود، ولی در مقابل وسعت فاجعه هیچ می‌نماید. یحیی بن حکم (برادر مروان حکم) در مجلس یزید به او اعتراض می‌کند که آنها که در کربلا کشته شدند بیشتر با بنی‌امیه قرابت داشتند تا ابن زیاد که نسبی پست و فرومایه دارد. یزید بر سینه او کوفت که «ساکت شو، مادرت بمیرد».

اعتراض شدیدتر هم بود؛ ابو برزه اسلمی. آیا در مجلس یزید از صحابه و تابعین، کسی به جز ابو بَرَزَه اسلمی، صحابی رسول خدا، نبود که وقتی یزید به سر مقدس امام حسین جسارت کرد، به یاد او بیاورد که چرا جسارت می‌کنی و من خودم شاهد بودم که پیامبر ثنایای حسنین را می‌بوسید، و یزید خشمناک دستور بدهد که او را از مجلس بیرون کنند؟

یا آنگاه که یزید شادمان و کفرآلود، اشعار ابن زَبَعری را می‌خواند که انتقام بدر را گرفتیم و «لعبت هاشم بالملک، فلا/ خبر جاء و لا وحی نزل» گفت، کسی نبود که عربی بفهمد و بداند که اینها رسما اعلام کفر است و خروج از دین؟ می‌فهمیدند ولی می‌دانستند که کمترین سرنوشتشان، خشمی است که بر ابو برزه رفت. و این فقط خشم ناگهانی نیست که فروکش کند و از یاد برود، ازدست‌دادن همه امتیازات متصل به «نزدیک‌ترین جا به منبر و محراب‌نشینی» است. ساکت شدند، همان‌گونه که حسین پیش‌بینی کرده بود و تنها زینب کبری و امام سجاد (ع) بودند که خطبه خواندند و پاسخ یزید را دادند در مجلس و در مسجد.

سهل بن سعد ساعدی، آخرین صحابی رسول خدا، که هنگام سفر به بیت‌المقدس، به شام رسیده بود و برایش غریب بود که مردم شام جشن گرفته‌اند، آن اندازه معرفت داشت که به نزد سکینه دختر امام حسین رفت و از او پرسید چه کاری می‌تواند برایش بکند و به درخواست سکینه، چهارصد دینار طلا به حامل رأس امام داد تا مردم با تماشای سر بریده امام حسین از مشاهده اهل بیتش،‌ غافل شوند. اما خواسته حسین بالاتر بود. حسین، صبح عاشورا نام او را برده بود به همراه جابر‌ بن عبدالله انصاری و ابوسعید خدری و زید بن ارقم و انس بن مالک و آنها را به شهادت طلبیده بود، و از سپاه کوفه خواسته بود که از این صحابه رسول خدا بپرسند آیا جمله «من و برادرم سید جوانان اهل بهشتیم» را پیامبر در حق ما گفته است یا خیر. آنها این شهادت را کجا باید می‌دادند؟ در مجلس یزید در شام، نه کنار کاروان اسرا و به خود آنها؛ یعنی سهل بن سعد ساعدی همان کاری را باید می‌کرد که چند روز بعد امام سجاد کرد، آنگاه که خطیب منصوب یزید از علی و آل علی بد گفت، بالای منبر رفت و آن‌قدر «انا انا» گفت و مناقب اهل بیت را یادآوری کرد که صدای گریه مردم بلند شد و یزید از وقوع فتنه و انقلاب مردم ترسید (خشی یزید ان تکون فتنه، فامر الموذن بالاذان). اما جز همان یک لحظه کوتاه، خبری از سهل بن سعد نیست، آیا کاروان اسرا را همانجا رها کرد و به سفر خود ادامه داد؟ یا در مجلس یزید بود ولی سکوت کرده بود؟ در هر دو حالت، آنجا که باید شهادت می‌داد،‌ نبود و نداد.

اما انس بن مالک و زید بن ارقم آنجا که باید شهادت می‌دادند، دادند. وقتی که ابن ‌زیاد مجلس فتح گذاشت و به سر بریده حسین بن علی توهین کرد، انس بن مالک گریست و گفت که حسین شبیه‌ترین فرد به پیامبر است. و زید بن ارقم که کنار ابن ‌زیاد نشسته بود، گریه‌کنان به ابن زیاد گفت که شلاق را از این دو لب بردار که من بارها دیده‌ بودم که پیامبر بر این لبان بوسه می‌زد. ابن زیاد به او تشر زد که «آیا اکنون که فتح الهی نصیب ما شده، گریه می‌کنی؟ اگر پیر و خرفت نبودی و عقلت زایل نشده بود، گردنت را می‌زدم». اما زید بن ارقم، از پیش او برخاست و به مردم گفت که از این پس، بنده اشرار شدید، چون به ذلت و خواری رضایت دادید. و سپس شهادتی را که باید می‌داد، کامل کرد و حدیث دیگری هم از پیامبر خواند که حسنین را بر شانه‌های خود می‌نشاند و می‌گفت که خدایا این دو ودیعه را به تو می‌سپارم. و خطاب به ابن زیاد گفت که تو با امانت رسول خدا چه کردی؟‌

انس و زید شهادت دادند، اما دیگران چه؟ از آن هفتصد نفر هیچ خبری نیست. و اگر اعتراض می‌کردند یا در مجلس ابن‌زیاد و یزید حاضر نمی‌شدند، وضعیت این‌گونه نمی‌شد. اعتراضی در حد انس بن مالک و زید بن ارقم هم شجاعت زیادی می‌خواست در ارعاب تامی که ابن زیاد ایجاد کرده بود. کلمه‌ای بالاتر از آن به مرگ منتهی می‌شد، همان که عبدالله بن عفیف ازدی در مجلس ابن زیاد گفت و فرستاده قیصر روم در مجلس یزید و هر دو به شهادت رسیدند.

عبدالله‌ بن عفیف ازدی، از بزرگان شیعه بود که یک چشمش در جنگ جمل و چشم دیگرش در جنگ صفین نابینا شده بود. وقتی ابن زیاد در مسجد کوفه، در حضور مردمان، به منبر رفت و حسین و پدرش را کذاب خواند و خدا را بر این فتح شکر کرد، عبدالله نگذاشت ابن زیاد کلام دیگری بگوید و برخاست و گفت که «کذاب، تو هستی و پدرت و آنکه تو را منصوب کرده و پدرش. این چه حرفی است که بر منبر مسلمانان می‌گویی ای دشمن خدا؟!» (ان الکذّاب انت و ابوک، و من استعملک و ابوه) این سخن شجاعانه البته با سکوت دیگران همراه شد، و بزرگان قبیله ازد،‌ تنها کاری که کردند، او را از دست مأموران ابن زیاد رهانیدند و به خانه‌اش رساندند، و در نهایت هم مأموران ابن زیاد او را دستگیر کردند در حالی که تنها دخترش به او کمک می‌کرد و ابن زیاد دستور قتلش را داد.

انتظار این اندازه شجاعت، نه در حد عبدالله بن عفیف، بلکه در حد انس و زید هم زیاد بود، از این جماعت. اما مخاطبان حسین (ع)، علما و مشاهیر عالم اسلام، لااقل می‌توانستند در مجلس ابن زیاد نباشند وقتی که گفت «یوم به یوم بدر»، و می‌توانستند در مجلس یزید نباشند آنگاه که خواند «و عدلناه ببدر فاعتدل» و می‌توانستند در نماز جماعت یزید نباشند آنگاه که خطیب منصوب یزید، بالای منبر از علی و خاندانش بدگویی می‌کرد.

نرفتن سهل‌تر است از بلند شدن. ولی جز یکی، دو موردی که اشاره کردم جایی ندیدم کسی بلند شده باشد به اعتراض، یا اعتراضی کرده باشد که بیرونش کنند. اما خواص، ماجرا را که می‌دانستند، می‌توانستند نروند. ولی همان منفعت، هم آنها را به مجلس و مسجد کشاند و هم ساکتشان کرد. اگر نمی‌رفتند و اگر رفتنشان را به رخ حاکم و مردم نمی‌کشیدند، منافع خود را از دست می‌دادند. ولی همین طلب منافع و مال حرام برآمده از سکوت در مقابل ظلم معاویه و یزید بود که باعث شد تا نگذارند صدای حسین در روز عاشورا شنیده شود. و مگر حرام چیست؟ مالی که به‌واسطه سکوت و همراهی با ظالم به دست آمده است.

انتظار اینکه مردم عادی بتوانند آن اندازه‌ شجاعت داشته باشند که اصحاب امام حسین داشتند، انتظار زیادی است؛ اما انتظار از خواص که آن‌ اندازه طمع نداشته باشند که چشم بر حق ببندند، انتظار زیادی نیست. فقط کافی است به مجلس سلاطین جور نمی‌رفتند تا حضورشان و سکوتشان به‌مثابه تأیید نباشد. می‌شود با مردم کوفه همدلی کرد که ارعاب ابن‌زیاد آن اندازه بود که بیش از این نتوانستند در راه حق استقامت کنند،‌ ولی هیچ‌کس حق را به خواص نمی‌دهد که طلب منافع آنها را به مشارکت در خون حسین کشاند.

امام حسین به آنها که توان همراهی او را نداشتند، می‌گفت که بروید تا شاهد کشته‌شدن من نباشید. از هرثمه بن ابی‌مسلم، مجاهد جنگ صفین، نقل شده که در کربلا به دیدار امام رفت و نماز صبح را با او خواند و امام از او پرسید که «با مایی یا بر ما؟» و هرثمه گفت نه با تو و نه بر تو؛ زن و فرزندانم در کوفه هستند و نگران آنها هستم. اینجا بود که امام به او گفت لااقل اینجا نباش، برو. «به جایی برو که کشتن ما را نبینی و صدای ما را نشنوی. که اگر کسی دادخواهی ما را بشنود و به فریاد ما نرسد، خدا او را به رو در آتش جهنم خواهد انداخت» (‌فامض حیثُ لاتری لنا مقتلا و لاتسمع لنا صوتا‌). از این‌رو است که هر کس در کوفه و در شام بود و اعتراضی نکرد، شریک قتل حسین‌(ع)‌ است و آنها بودند که حسین نفرینشان کرد.

مخاطب اصلی امام حسین، چه در منا و چه در کربلا، بزرگان قوم‌ هستند. حسین‌(ع) از پیران می‌خواهد که شهادت بدهند و سکوت نکنند و به یاد بزرگان و سران سپاه کوفه می‌آورد که خودشان برایش نامه نوشتند بیا که وقت ثمر‌دادن کوفه است. چه کسانی؟ شبث بن ربعی، حجار بن ابجر، قیس بن اشعث و زید بن حارث؛‌ همان‌ها که اکنون صف اول لشکر عمر سعد ایستاده بودند که سهم بیشتری از نتیجه جنگ ببرند. و انکار کردند که خودشان به حسین نامه‌ داده‌اند. و وقتی همهمه کردند تا مردمان صدای حسین را نشنوند، به آنها خطاب کرد: «من شما را به راه راست می‌خوانم، ولی نافرمانی می‌کنید؛ چون شکم‌هایتان از حرام پر شده و بر دل‌هایتان مهر غفلت خورده است» (‌فقد مُلِئَت بُطونُکُم مِن الحَرامِ و طُبِعَ على قُلوبِکُم). حسین آنها و لشکر کوفه را نفرین کرد که: «خدایا باران را از آنها دریغ کن و بر آنها قحطی بفرست و غلام ثقیف را بر آنها مسلط کن که ما را دروغگو شمردند و دست از یاری ما برداشتند». آنگاه خود را به خدا سپرد و مهیای جنگ شد.

و انگشت‌شمار بودند آنها که نفرین حسین در آن روز، دلشان را لرزاند و سپاه ابن‌زیاد را ترک کردند. مسروق بن وائل حَضرمی شاهد بود که صبح عاشورا، امام حسین، عبدالله بن حَوزَه تمیمی را که او را بشارت به دوزخ داده بود، نفرین کرد که خدایا او را به سمت دوزخ بکشان (‌حُزهُ الی النار‌) و مسروق دید که ابن‌حوزه پایش در رکاب اسب گیر کرد و اسب او را به سمت هر سنگ و بوته‌‌ای می‌کشاند تا در خندق پر از آتش انداخت و سوخت. مسروق می‌گوید: «آمده بودم که شاید بتوانم سر حسین را ببرم و جایگاهی نزد ابن‌زیاد پیدا کنم، اما وقتی دیدم چه بر سر ابن‌حوزه آمد، متوجه شدم که این خانواده نزد خدا حرمت و منزلت دارند. لذا جنگ را ترک کردم که در آتش نباشم».

همان‌ زمان در کوفه بودند بسیاری از شیعیان که از همراهی با لشکر ابن‌زیاد سرپیچی کرده‌ بودند و چهار هزار نفر آنها در زندان کوفه بودند؛ و بودند بسیاری از مردم کوفه که در مسیر کوفه تا نخیله و نخیله تا کربلا، فرار کرده بودند و پشت پا به همه امتیازات خود زده بودند. از 60 هزار مقاتلی که در آن زمان در کوفه بود، تنها 30 هزار نفر در کربلا حاضر بودند و بقیه یا در زندان بودند یا گریخته بودند.

پس راه‌هایی جز بودن در صف اول سپاه عمر سعد در کربلا و بودن در صف اول مجلس یزید و مجلس ابن‌زیاد پیش پای بزرگان عالم اسلام بود، اما خواص نه فقط سکوت کردند بلکه همراهی هم کردند و ذره‌ذره آن‌قدر در شقاوت غرق شدند که حسین را به قتل صبر کشتند و عمر سعد در حالی دستور تمام‌کردن کار حسین‌(ع) را داد که اشک از پهنای صورتش روان بود (‌دُمُوعُه تسیلُ علی لِحیَته‌).

‌آنان که همراه شدند

حسین‌(ع) شیعیان کوفه را نفرین نکرد و من در مقاله «بررسی نقش و سهم شیعیان کوفی در فاجعه کربلا» نشان داده‌ام که شیعیان کوفه در سپاه عمر سعد در کربلا حضور نداشتند؛ یا در زندان بودند یا فرار کرده بودند.

امام حسین، تنها و فرادا، قیام کرد. کسی را با دستور و اجبار،‌ وادار به ماندن نکرد. کشتی نسوزاند و راه بازگشت را خراب نکرد؛ حتی شب عاشورا هم ابتدا از اصحاب خود تقدیر کرد که: «من اصحابی بهتر و صالح‌تر از شما نمی‌شناسم، خدا به شما دعای خیر بدهد»، سپس به آنها گفت «از تاریکی شب استفاده کنید و بروید. اینها اراده‌ای جز من ندارند. بروید و هر‌کدام دست یکی از مردان اهل بیت مرا هم بگیرید و ببرید» (‌و لیَاخُذ کل رجل منکم رجل بیَد رجل من اهل بیتی، و تفرقوا فی سواد هذا الیل‌). برای هر‌کس هم عذر موجهی برای نماندن پیدا کرد؛ به فرزندان عقیل گفت مصیبت مسلم برای شما بس است، من شما را اذن دادم، هر جا که می‌خواهید بروید. به بشیر بن عمرو حضرمی هم گفت فرزندت در سرحد ری اسیر کفار شده، تو را از بیعت خود حلال کردم،‌ برو و فرزندت را از اسیری برهان. و وقتی او حاضر به تنها‌گذاشتن امام نشد، امام پنج جامه بُرد یمانی به او داد که به فرزند دیگرت بده که او به وسیله آنها برادر خود را از اسیری نجات دهد. نام پسر دیگر بشیر جزء شهدای کربلا نیست، بنابراین احتمالا کربلا را ترک کرده که برادرش را نجات دهد و کسی هم او را نفرین نمی‌کند.

مورد کمتر شنیده‌شده، داستان ضحاک بن عبدالله مشرقی است. ضحاک می‌گوید من و مالک بن نضر در کربلا به نزد حسین‌(ع) رفتیم و به او خبر دادیم که همه مردم تصمیم به جنگ با او گرفته‌اند. حسین بعد از اینکه می‌گوید من توکلم به خداست، از آن دو می‌خواهد که بمانند و یاری‌‌‌اش کنند. مالک بن نضر می‌گوید من هم عیال‌وارم و هم مقروض و رفت. اما ضحاک گفت من هم مانند مالک، هم عیال‌وارم و هم مقروض، ‌اما حاضرم تا زمانی در رکاب شما بجنگم که سربازانی داشته باشید و جنگیدن من برای شما فایده داشته باشد و حضرت تقاضای او را می‌پذیرد. عصر عاشورا وقتی کسی از یاران حسین نمانده بود جز سوید بن عمرو و بشیر بن عمر حضرمی، ضحاک به نزد امام می‌رود و شرطش را یادآور می‌شود. امام نه نفرینش می‌کند و نه از او گلایه می‌کند، تنها نگران است که چگونه می‌خواهد از مهلکه بگریزد: «درست می‌گویی، اما چگونه می‌توانی از اینجا خود را نجات بدهی؟ اگر می‌توانی بروی، از طرف من آزاد هستی» (‌صدقت و کیف لک بالنجاه. ان قدرت علی ذلک فانت فی‌ حلّ‌). ضحاک که اسب خود را میان خیمه‌ها بسته بود که سپاه عمر سعد آن را پی نکند، سوار بر اسب شد و توانست بگریزد و جان خود را نجات دهد. حسین آن روز چند بار از او تقدیر کرده بود: «دستت شل مباد، خداوند به تو جزای خیر بدهد» (‌لا تشلل، لا یقطع اللّه یدک، جزاک اللّه خیرا عن اهل بیت نبیک‌). هر‌چند ضحاک همه عمر پشیمان بود که حسین را ترک کرده، ولی حسین او را نفرین نکرد و میان این دو فرق بسیار است.

حسین، «تنها» قیام کرد، اما قیام کرد. او بزرگ‌ترین خطر امت اسلام را معاویه (و به تبع آن یزید)‌ می‌دانست و در پاسخ نامه‌ای به معاویه نوشت: «من هیچ فتنه‌اى را بزرگ‌تر از فرمانروایى تو بر این امت نمى‌شناسم» (‌فلا اعلم فتنه علی امه، اعظم من ولایتک علیها‌). تبدیل خلافت به سلطنت، چرخشی بود که اسلام را از اسلام تهی می‌کرد و وقتی مروان حکم از او خواست با یزید بیعت کند، استرجاع کرد و گفت که باید با اسلامی که حاکمی مانند یزید بر آن حکومت کند، خداحافظی کرد (‌و علی الاسلام السلام، اذ قَد بُلیَت الامه براع مثل یزید‌). اما کسی را مجبور به همراهی با خود نکرد. به دیگران پیشنهاد می‌داد و راه را به آنها نشان می‌داد، اما کسی را مجبور نکرد. بیعت خود را از همه برداشت، اما بیعت خدا را از هیچ‌کس برنداشت. به دیگران نشان داد که تکلیف شما هم همین کاری است که من می‌کنم. شهدای کربلا «کنار» حسین جنگیدند تا شهید شدند، نه به اجبار او. خودشان به میدان می‌رفتند نه به دستور او. بنابراین حسین خود به تنهایی ایستاد، بیعت نکرد و عوارض بیعت‌نکردن را پذیرفت. دنبال مأمنی در زمین بود؛ اگر مکه نشد، شنزارها و شکاف کوه‌ها (‌رمّال و شعوب الجبال‌). اما نکته مهم، بیعت‌نکردن او بود به هر قیمتی؛ حتی اگر هیچ ملجأ و مأوایی در زمین نداشته باشد.

در وصیت‌نامه خود به محمد حنفیه هم زمانی که قصد خروج از مدینه را داشت، صراحتا فرمود: «من تنها برای اصلاح در امت جدم خروج کردم... هر‌‌کس پذیرفت راه خدا را پذیرفته». اما اگر مردم حرف او را نپذیرفتند چه؟ اگر نپذیرفتند، «من صبر خواهم کرد» (‌و من رد علی هذا، اصبر حتی یقضی الله بینی و بین القوم بالحق‌). صبر می‌کنم، به کوه و بیابان پناه می‌برم، اما بیعت نمی‌کنم.

‌و آنان که نیامدند

مخاطب تاریخی حسین‌(ع) فقط بزرگان کوفه نبودند که دعوتش کردند و بعد به جنگ او برخاستند و تنها آنها که در مجلس یزید و ابن‌زیاد حاضر بودند هم نبودند، بلکه همه بزرگان عالم اسلام در مکه و مدینه هم بودند که ساکت ماندند و تنها به حسین هشدار دادند. و مگر حسین نمی‌دانست سرنوشت این کار چیست؟ توصیه عقلای قوم! در مدینه و مکه و در مسیر کوفه، همه یک محتوای ثابت دارد: «هر‌چند حق با توست، اما انتهای این مسیر مرگ است، به عراق نرو». البته که حسین هم کوفیان را می‌شناخت.

در مدینه، مسوّر بن مخرمه، ابوبکر بن عبدالرحمن، برادرانش محمد بن حنفیه و عمر بن علی بن ابی‌طالب، ام سلمه همسر پیامبر (ص)، جابر بن عبدالله انصاری و ام هانی عمه امام در همان یکی، دو روزی که اجبار به بیعت با یزید مطرح شده بود، به امام توصیه کردند وعده عراقیان را باور نکند. در مسیر مکه عبدالله بن مطیع عدوی و در شهر مکه هم عبدالله بن عمر، عبدالله بن عباس،‌ عمرو بن عبدالرحمان مخزومی، عمره بنت عبدالرحمن، واقدی و زراره از‌جمله کسانی بودند که به او نصیحت کردند به عراق نرود. در مسیر حرکت حسین از مکه به کوفه، فرزدق در منزل صِفاح به او گفت که قلوب مردم با تو است و شمشیرهایشان علیه تو؛ و بشر بن غالب اسدی، عبدالله بن مطیع عَدوی، ابو هِرّه اَزدی و عمرو بن لوذان از بزرگان بنی‌عکرمه هم به او توصیه کردند برگردد.

قیام حسین، در حالی که همه سکوت کرده‌اند، نادرستی کار ساکتان را بیشتر آشکار می‌کند و آنها ترجیح می‌دادند حسین هم مانند آنها ناراضی ولی ساکت باشد. عبدالله بن عباس در مکه به او گفت: «با ما به مکه برگرد و اگر نخواستی بیعت کنی، در خانه خود بنشین و بیعت نکن». اما حسین پاسخ داد که اینها مرا رها نخواهند کرد. دوگانه حسین مشخص بود؛ همان که به بنی‌هاشم در زمان خروج از مدینه نوشت: «هر‌کس از شما با من باشد، شهید خواهد شد و هر کس نباشد، به پیروزی دست نخواهد یافت، والسلام»(‌من لحق بی منکم اِستُشهد، و من تخلّف لم یبلُغ الفتح، والسلام‌).

هر‌چند هیچ‌یک از این عقلا! نقدی به حسین‌(ع) نکردند،‌ فقط دلسوزانه توصیه می‌کردند که به عراقیان اعتماد نکن،‌ اما در همان حال، هیچ‌کس هم با حسین همراه نشد. لشکر کوچک حسین تا به کربلا رسید، فقط شامل خاندانش بود. 500 نفری هم که از مکه با هوس کشور همراه او آمده بودند، وقتی در منزل زباله خبر شهادت مسلم رسید، همه پراکنده شدند. فقط کوفه پای حسین ماند و چهار نفر از اهالی بصره (یزید بن ثبیط بصری و دو پسرش و سیف بن مالک عبدی). باز هم کوفه!