پلتفرم‌های تعاملی در کمین مزاحمان

شرق: آزارگران در سراسر دنیا از هر فرصت و موقعیتی برای آزارگری و مزاحمت استفاده می‌کنند. آزارهای‌شان هم تقریبا در هر جای دنیا از چند فرم واحد پیروی می‌کند؛ گاهی در شهر، در خیابان‌‌ها و پیاده‌روها و به شکل حقیقی، گاهی هم در شبکه‌های اجتماعی یا پلتفرم‌های تعاملی، از پشت صفحات نمایشگر گوشی. شهلا اعزازی، مدیر گروه مطالعات زنان انجمن جامعه‌شناسی ایران، پیش ‌از این گفته بود 75 تا 98 درصد از زنان مورد آزار قرار گرفته‌اند. با گسترش اینترنت و توسعه شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های تعاملی خریدوفروش، آزار در دنیای مجازی بیش از جهان حقیقی به چشم می‌آید؛ اما برای جلوگیری از آزارگری در فضای مجازی چه باید کرد؟

مزاحمت یکی از شایع‌ترینِ این آسیب‌هاست و کارشناسان برای این آسیب‌ها تعریف هم دارند. در واقع هر رفتاری که در فضای مجازی باعث تعدی به آسایش و استقرار بدنی، روحی و عاطفی یک فرد یا گروه شود،‌ «خشونت» نامیده می‌شود. اگر بخواهیم این تعریف ساده را بسط دهیم، باید بگوییم خشونت مجازی یعنی رفتارها و اعمال عمدی که درباره دیگران از طریق کامپیوتر و لپ‌تاپ و موبایل و... به اشکال مختلفی مانند آزار و اذیت، تهدید، فحاشی، تحقیر، جعل هویت، فاش‌کردن اطلاعات با هدف آبروریزی، ارسال متن و عکس غیراخلاقی و هر محتوای آزاردهنده انجام شود.

خشونت  سفید  چیست؟

هرگونه ایجاد مزاحمت و به طور کلی سوءاستفاده از پلتفرم‌های تعاملی آنلاین در آسیب‌رساندن به دیگران که به آن «خشونت سفید» گفته می‌شود، به یک تجربه بسیار رایج تبدیل شده است؛ تجربه‌ای که عموما در دنیا و البته در کشور ما بیشتر زنان استفاده‌کننده از شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های تعاملی را هدف قرار داده است. نظرسنجی‌ها نشان داده که ۲۳ درصد از زنان در هشت کشور، آزار و اذیت آنلاین را در پلتفرم‌های اجتماعی تجربه کرده‌اند.

هر فردی با خشونت و سوءاستفاده آنلاین متفاوت برخورد خواهد کرد؛ اما صرف‌نظر از اینکه در مراحل ثانویه چه رویکردی در مواجهه با آزارگر خواهیم داشت، نخستین قدم در مواجهه با آزارگر، گزارش‌کردن اوست. چه این سوءاستفاده به سمت شما باشد یا به شخص دیگری، اولین قدمی که می‌توانید بردارید، این است که تخلف را به پلتفرم گزارش دهید.

گزارش‌کردن و بررسی گزارش کاربر صرفا یک نمایش نیست. پلتفرم‌ها بر خود فرض می‌دانند گزارش‌های کاربران را بررسی کنند تا محیط ایمن‌تری برای تعامل دیگر کاربران خود داشته باشند. این امکان امروز محدود به پلتفرم‌های بین‌المللی نیست و در پلتفرم‌های نشر آگهی در داخل کشور هم وجود دارد. به‌عنوان مثال کاربران در پلتفرم دیوار، در مواجهه با هر شکلی از رفتار مخرب می‌توانند کاربر متخلف را نه‌تنها مسدود کرده؛ بلکه او را به این پلتفرم‌ها گزارش کنند. بیشتر پلتفرم‌های اجتماعی به کاربران خود این امکان را می‌دهند که حساب‌های متخلف را مسدود کنید تا کاربر متخلف دیگر نتواند با کاربران تعامل داشته باشد یا نتواند محتوای آنها را ببیند.

با همه این ملاحظات، در نهایت  چه  باید  کنیم؟

اما با همه این مراقبت‌ها اگر با آزار و خشونت در فضای مجازی روبه‌رو شدیم، چه باید بکنیم؟ پیگیری حقوقی جواب می‌دهد؟ شیما قوشه، وکیل پایه یک دادگستری، درباره چالش‌های پیگیری حقوقی خشونت آنلاین می‌گوید: «مشکل عمده و بزرگ‌ترین چالش ما در زمینه جرائم رایانه‌ای، مسئله اثبات است و این در حالی است که در برخی اپلیکیشن‌ها این امکان وجود دارد که گفت‌وگو و تصاویر رد‌و‌بدل‌شده را برای هر دو طرفِ چت پاک کرد. دومین مسئله، نپذیرفتن یا رد اتهام است؛ اینکه اگر شخص مرتکب، مالکیت آن اکانت (حساب مجازی که مزاحمت با آن انجام شده) را انکار کند یا نپذیرد و ادعا کند که این شماره و حساب متعلق به او نیست، کار یا بسیار دشوار می‌شود یا تقریبا ناممکن».

امید سلیمی‌بنی، حقوق‌دان نیز با تأیید این موضوع می‌گوید: «واقعیت این است که ابزارهای مختلفی در فضای مجازی وجود دارد که مجرم می‌تواند ردپای خود را به‌راحتی پاک کند و از بین ببرد. فرضا فرد آزارگر، وارد دایرکت شخص دیگری شده و انواع جرم‌های پیش‌گفته را مرتکب می‌شود و به روح و روان مخاطب آسیب می‌رساند و بعد با زدن چند دکمه، کل چت را پاک می‌کند یا از اساس، اکانت خود را از بین برده و تعقیب جرم را ناممکن می‌کند. در این شرایط درصورتی‌که ادله اثبات جرم به تأیید کارشناسانی مانند پلیس فتا نرسیده و از بین رفته باشد، باید گفت واقعا دست شاکی به جایی بند نیست و نمی‌توان جرم را متوجه متهم دانست».

او ادامه می‌دهد: «ولی فرضا درصورتی‌که متهم، ادله جرم خود را از بین نبرد، شاکی می‌تواند با مراجعه آنلاین به سایت پلیس فتا، اعلام جرم کرده یا با حضور در مراجع قضائی یا انتظامی، شکایت خود را مطرح کند. رویه این‌چنین است که شناسایی دلایل قانونی برای توجه اتهام به متهم، از طریق کارشناسی و اظهارنظر پلیس به‌ویژه پلیس فضای تبادل اطلاعات ممکن است».

انواع جرائم  مربوط به خشونت  سفید  چیست؟

سلیمی می‌گوید: «باید در نظر داشت که اصولا ما دو نوع جرم را در این زمینه می‌توانیم در نظر بگیریم؛ یکی جرمی است که در ماده 608 کتاب پنجم (تعزیرات) قانون مجازات اسلامی با عنوان جرم «توهین و استعمال الفاظ رکیک» از آن یاد شده است. این جرم قابل گذشت است و در صورت گذشت شاکی، مجرم مجازات نمی‌شود. مجازات این جرم جریمه (جزای نقدی) درجه 6 بیش از 60 میلیون ریال تا 240 میلیون ریال است».

به گفته این حقوق‌دان در‌صورتی‌که آزار و اذیت کلامی در فضای مجازی رخ دهد، با شرایطی می‌توان گفت جرم خاصی است که عنوان مجزایی برای آن در نظر گرفته شده است. به نظر می‌رسد قانون‌گذار در موارد آزار و اذیت کلامی در فضای مجازی، سخت‌گیری بیشتری از جرم «توهین» داشته و انجام این قبیل اعمال در فضای مجازی را جرم خاص شدیدی می‌داند و برای آن مجازات تعیین کرده است.

این قبیل اعمال مجرمانه در فصل چهارم قانون جرائم رایانه‌ای، احصا شده است. طبق بند ب ماده 15 این قانون، برخی از این اعمال، با عنوان جرائمی مانند «تهدید به ارتکاب جرائم منافی عفت» یا «دعوت یا ترغیب یا تحریک به انحرافات جنسی» را جرم‌انگاری کرده و برای آنها مجازات‌هایی ازجمله حبس از 91 روز تا یک سال یا جزای نقدی از پنج میلیون ریال تا 20 میلیون ریال یا هر دو مجازات تعیین کرده است.

نکته اینجاست که برخلاف جرم توهین، جرائم مزبور «غیرقابل گذشت» تلقی شده و درصورتی‌که شاکی خصوصی رضایت بدهد، باز هم قاضی می‌تواند از بابت مجازات عمومی، متهم را به مجازات محکوم کند.

بسیاری از پلتفرم‌ها پیش‌ازاین، هر شکلی از آزار را به صورت کنشگرانه و با استفاده از ابزارهای نظارتی خود پایش می‌کنند. بااین‌همه و علاوه‌براین پلتفرم‌ها همواره کاربران خود را دعوت می‌کنند تا در مواجهه با هر شکلی از آزار و مزاحمت از سوی دیگران، آنها را به پلتفرم معرفی کنند. به‌ویژه در پلتفرم‌های انتشار آگهی که بسیاری از کاربران آن را به‌عنوان محل کسب‌وکار خود می‌دانند، برخورد با کاربران آزارگر ضروری‌تر است؛ چه برای کاربر مورد آزار قرارگرفته با گزارش‌کردن تخلف، چه برای پلتفرم با تنبیه کاربر متخلف.