درباره سنت‌های دانشگاهی

بیژن جهانگیری-استاد دانشگاه تهران:‌ مولانا می‌فرماید: نیکوان رفتند و سنت‌ها بماند. در پایان جنگ جهانی دوم و هم‌زمان با جنبش‌های استقلال‌طلبانه و تغییر جغرافیای خاورمیانه تعدادی کشور جدید در این منطقه ایجاد و متولد شدند. هرچند تاریخ تولد غالب این کشورها نیمه دوم قرن بیستم است؛ اما با استفاده بهینه از ثروت‌های خدادادی و اجرای سیاست‌های مناسب به مراتبِ چشمگیری از پیشرفت دست یافته و به نواختن کوس نودولتی پرداخته‌اند؛ اما تاریخ تولد کشور ما به چند هزار سال پیش برمی‌گردد. کشور ما نوزادی تازه متولدشده نیست. ویل دورانت در کتاب تاریخ تمدن فصل مستقل و مبسوطی را به ایران اختصاص داده و به‌درستی می‌نویسد که ایران از پایه‌گذاران متقدم تمدن بوده و از‌جمله با تأسیس دانشگاه جندی شاپور به‌عنوان یکی از اولین دانشگاه‌های جهان، نقش مهمی در سیر تمدن و پیشرفت علمی جهان داشته است؛ زهی افتخار. امروزه در حدود پنج هزار دانشگاه معتبر در دنیا وجود دارد. ضابطه‌های اعتبار دانشگاه‌ها هم متعدد هستند و کم‌و‌بیش شناخته‌شده و مدون. یکی از این ضوابط دارا‌ بودن سنت‌های اصیل دانشگاهی است همراه مراقبت دائمی از آن. سنت‌های دانشگاهی را می‌توان به دو دسته عام و خاص تقسیم کرد. طرفه اینکه هر دو دسته، بسته به دانشگاه و سابقه تاریخی آن و کشور مربوط دارای موارد اشتراک هستند و موارد خاص هر کشور. علامه دهخدا «سنت» را معادل آیین/ رسم/ نماد ذکر فرموده و لغتنامه‌ها آن را معادل لغت انگلیسی (ترادیشن) دانسته‌اند. در اهمیت سنت‌ها و حفظ و مراقبت از آن فراوان گفته و نوشته شده است. اعتقاد بر این است که حفظ سنن از عوامل اصلی جلوگیری‌کننده «تهی‌میانی» بوده و باعث خودباوری و داشتن هویت ارزشمند و نیز رشد و تکامل شخصیت در جوانان است. به‌عنوان مثال و به‌ طور سنتی، نام دانشگاه می‌تواند سهم درخور‌توجهی در معرفی مثبت شخص در جامعه داشته باشد. می‌گویند ایشان فارغ‌التحصیل دانشگاه صنعتی شریف است! متقابلا، ناباوری به سنت‌ها و انکار و بی‌توجهی به آنها را از علل احساس بی‌هویتی دانسته‌اند و عوارض نامطلوب متعاقب آن.

به دنبال مقدمه فوق مثال‌ها و نمونه‌هایی آورده می‌شود از سنت‌های دانشگاهی در بعضی کشور‌های جهان و ایران با تأکید بر حفظ سنن موجود. یکی از سنت‌های مشترک دانشگاه‌ها برگزاری جشن‌های فارغ‌التحصیلی است، به‌ صورت‌های کم‌و‌بیش یکسان. مثال دیگر جشن‌ها و سنت‌های مراسم شروع سال تحصیلی است. در کشور ما، دانشگاه تهران به‌عنوان دانشگاه مادر شناخته می‌شود. سال‌های طولانی رسم و سنت چنین بود که این مراسم در هفته اول مهرماه و در دانشگاه تهران با حضور بالاترین مقامات عالی‌رتبه کشور و جمعی از استادان و دانشجویان نخبه برگزار می‌شد. هرچند بدون دلیلی واضح بعضی جزئیات این مراسم (به‌عنوان مثال تاریخ و محل اجرا) نادیده گرفته شده؛ ولی خوشبختانه اجرای مراسم مورد توجه است. مثال دیگر سنت انتخاب مقامات ارشد کشور از میان فارغ‌التحصیلان معتبرترین دانشگاه‌هاست. انگلستان تا اکتبر 2022 تعداد 57 نخست‌وزیر داشته که 30 نفر از ایشان فارغ‌التحصیل دانشگاه آکسفورد بوده‌اند. در آمریکا تعداد هشت رئیس‌جمهور درس‌خوانده دانشگاه هاروارد بوده‌اند. امروزه در ایران هم غالب مشاغل رده‌بالای کشور در اختیار فارغ‌التحصیل‌های دانشگاه امام جعفر صادق (ع) است. مثال دیگر سنت پسندیده انتخاب و تقدیم دکترای افتخاری به افراد شاخص جامعه و بعضی اکابر کشورهای دیگر است. کمتر دانشگاه معتبر خارجی را می‌شناسیم که در اجرای مداوم و مکرر این سنت کوتاهی کرده باشد. درواقع دانشگاهی که در 10 یا 20 سال گذشته به هیچ‌کس دکترای افتخاری نداده باشد، انجام قسمتی از وظایف و سنت‌های دانشگاهی را نادیده گرفته است. گفته می‌شود که دانشمندان شهروندانی هستند متعلق به تمام جهان. ایشان فرزندان برجسته زمان خود هستند، فارغ از محل تولد. جزئی از زندگی دانشمندان بازدید و اقامت کوتاه‌مدت یا بلند‌مدت در دیگر دانشگاه‌ها به‌عنوان استاد مدعو است. پذیرایی شایسته از این بزرگان امری است پسندیده. از سنت‌های دانشگاهی داشتن میهمان‌سراهای استادان مدعو است؛ بناهایی شایسته و فاخر، مزین به تصاویر یادگار بازدید میهمانان عالی‌قدر در گذشته‌های دور و نزدیک. از دیگر سنت‌های پسندیده مشترک بین دانشگاه‌های جهان عنایت خاص افراد متمکن است به این مؤسسات. تقریبا در تمام دانشگاه‌ها افراد متمکن به ساختن خوابگاه و غذاخوری و کتابخانه‌های مجلل اقدام کرده‌اند. نمونه زنده این اقدام در مجموعه خوابگاه‌های دانشگاه تهران در معرض دید عموم قرار دارد.

نکته دیگری که در ساختمان تعدادی از دانشگاه‌های معتبر دیده می‌شود، منزل مسکونی (سازمانی) رئیس دانشگاه است؛ بنایی که معرف اهمیت و اعتبار دانشگاه است. رئیس دانشگاه به‌عنوان سرپرست خانواده، در تالار پذیرایی منزل سازمانی خود به مناسب‌ترین وجه ممکن به میهمانان دانشگاه اعم از بزرگان و اکابر شهر و کشور و میهمانان کشورهای خارجی خوشامد می‌گوید، همراه پذیرایی شایسته؛ سفره‌ای همیشه گشوده.

از بناهای دیگری که به‌ طور سنتی معرف دانشگاه است، کتابخانه مرکزی است. تالار بزرگ این کتابخانه و طبیعتا مخزن آن و تعداد کتاب‌ها و به‌ویژه برگزاری مراسم عام، یکی از بارزترین معرف‌های این مؤسسات است. معروف است که در آمریکا غالب مناظره‌های نهایی انتخابات رئیس‌جمهوری در بزرگ‌ترین تالارهای دانشگاه‌ها برگزار می‌شود.

از دیگر سنت‌های دانشگاهی گردهمایی‌هایی است که به‌ مناسبت‌های خاص برگزار می‌شود، از قبیل مراسم کسب مرتبه استادی یا مراسم جشن‌های بازنشستگی و برگزاری میزگردهایی با اهمیت اجتماعی و مراسم خاص کشوری. مواردی وجود دارد که نشانه تداخل مطلوب سنت است با تشریفات. جوانان قدیمی پایتخت به یاد دارند که در گذشته نه‌چندان دور، اتومبیل رئیس دانشگاه تهران خاص بود با شماره پلاک خاص و راننده برازنده؛ سنتی تأمل‌برانگیز. در ادامه به ذکر چند سنت خاص در بعضی دانشگاه‌های جهان می‌پردازیم. رسم است که دانشجویان در دانشگاه‌های ممالک اسکاندیناوی (مثلا نروژ) استادان را به اسم کوچک خطاب می‌کنند. رسم است که در خاتمه غالب کلاس‌های درس اگر استاد به‌خوبی از عهده تدریس برآمده باشد، دانشجویان با کف‌زدن از مدرس تقدیر می‌کنند.

در آلمان این حرکت مرسوم و حتی پسندیده نیست و به عوض آن دانشجویان با کوبیدن دست و طبل‌زدن روی پیشدستی‌های نیمکت‌های کلاس از استاد تقدیر می‌کنند. در همین کشور و برعکس انگلستان، دانشجویان به‌ندرت با استادان تماس دارند. دانشگاهیان آلمان معتقدند دانشجو باید خودش و به‌ طور مستقل راه و چاه را پیدا کند. به‌ طور سنتی در این کشور امتیازات درخورتوجهی به دانشجویان داده می‌شود. به منظور بهره‌بردن از تعطیلات تابستانی به دانشجویان کارت‌هایی داده می‌شود که با نشان‌دادن آن می‌توانند از تمام خطوط قطارهای مسافرتی به‌ طور رایگان استفاده کنند. پرورش ذهن جست‌وجوگر مستقل، از سنت‌های دانشگاه‌های آلمان است. در این کشور و نیز در ژاپن غیبت در کلاس‌های درس بسیار ناپسند است و از آن ناپسندتر ورود با تأخیر دانشجو به کلاس است، بعد از شروع درس. در ژاپن نوشیدن چای با مراعات دقیق تمام ظرافت‌های آن از سنن درخورتوجه است. همین‌طور است پوشیدن لباس کیمونو در جشن‌ها و فستیوال‌های دانشجویی.

طولانی‌بودن ساعات تدریس و ساعات مطالعه و سخت‌گیری بدون گذشت در امتحانات از دیگر سنن دانشگاهی ژاپن است. در آمریکا، در دانشگاه کرنل، دانشجویان سال اول دانشکده معماری یک اژدهای عظیم می‌سازند و در شروع فصل بهار آن را طی مراسمی دیدنی در دانشگاه می‌گردانند. در کالج کارلتون و رأس ساعت 11 شب روز اول سال تحصیلی در سالن ورزش گرد هم می‌آیند و به‌ مدت طولانی به رقص می‌پردازند. سنت بر این است که این رقص در سکوت کامل و بدون موسیقی اجرا می‌شود.

عده کثیری از دانشگاه‌ها، به‌ طور سنتی، از نشانه‌هایی خاص استفاده می‌کنند از قبیل پیراهن و تی‌شرت و شال‌گردن و کلاه و کراوات و مدال و حتی لیوان آب‌خوری نشان‌دار. تاکنون تی‌شرتی را که روی سینه آن تصویر سر‌درِ دانشگاه تهران نقش شده و با خط خوش نستعلیق نام دانشگاه تهران نوشته شده باشد، ندیده‌ام.

در‌این‌میان سنت‌های وابسته به ورزش هم جایگاه خاص خود را دارند. مسابقه سالانه قایق‌رانی بین دانشجویان دو دانشگاه آکسفورد و کمبریج مثالی از این موارد است؛ اما در ایران هنوز مسابقه سالانه کشتی تیم منتخب دانشگاه‌های پایتخت با تیم منتخب کشتی‌گیران دانشگاه‌های مازندران و گیلان برگزار نشده و به صورت اجرای سنتی هیجان‌انگیز درنیامده است. و همین‌طور است سنت تشکیل گروه‌های رشته‌های دیگر ورزشی و تئاتر و موسیقی و... و ایجاد رقابت بین این گروه‌ها. آخر مگر نه این است که برای ساعات فراغت جوانان دانشجو هم باید تمهیداتی اندیشید، با درایت و سعه صدر. و مگر نه این است که شرح سیاهه سنت‌های دانشگاه صفحاتی است از شناسنامه این مؤسسات؟ وسعت «لغت‌ شمار» این سیاهه ستونی است استوار در پایه‌گذاری هویت دانشجوی جوان و دانشگاه و کشور.