جلوی ویرانی محیط زیست ایران را بگیرید

اگرچه زمان طولانی انتقال از دولت سیزدهم به دولت رئیس‌جمهور منتخب جناب آقای دکتر پزشکیان به‌عنوان زمانه تعلیق تصمیمات کلان در سطح کشور است، ولی در همین هفته‌ها مسائل گوناگون، از ناترازی انرژی و کمبود برق در گرمای تابستان‌ تا ریزگرد و سیلاب و آسیب‌هایی که به سلامت مردم و اقتصاد وارد می‌شود، بی‌وقفه ادامه دارد. مسئله آن است که بحران‌های محیط‌زیستی در دراز‌مدت اثر می‌گذارند و مشکلاتی چند‌وجهی و پیچیده ایجاد می‌کنند. عامل تمام این مشکلات هم انسان‌ها هستند. در شش د‌هه اخیر، میلیون‌ها هکتار از سطح جنگل‌های کشور حذف شد‌ه است. مساحت جنگل‌های ایران از سال ‌ 1369 ‌تا سال 1394 از 19 میلیون هکتار به 10.7 میلیون هکتار کاهش یافت. اگر با همین روند‌ پیش برویم، تا ۷۵ سال دیگر اثری از جنگل‌های امروزی ایران باقی نمی‌ماند‌. ساخت‌وساز، قطع‌ غیرقانونی درختان، چرای بیش‌از‌حد مراتع و آتش‌سوزی‌های جنگلی ناشی از تغییرات اقلیمی و بی‌مبالاتی برخی افراد، از عوامل مهم جنگل‌زدایی است. منطقه وسیعی از کشور مستعد سیلاب است و گسترش بی‌رویه شهر‌ها و از‌بین‌بردن جنگل‌ها مزید‌بر‌علت شده و گرم‌شدن زمین و تغییر روند بارندگی منجر به خشک‌سالی و آتش‌سوزی در جنگل‌ها شده است. تغییر اقلیم موجب تشدید و تکرار سوانح طبیعی مانند خشک‌سالی و سیلاب شده است. بعضی تخمین‌ها نشان می‌دهد‌ ایران در سده بیست‌و‌یکم با افزایش بیش از دو درجه سانتی‌گراد میانگین دما و کاهش 35‌درصدی بارندگی مواجه خواهد شد. میانگین دمای هوا از سال 1300 تا 1402حدود دو درجه در نواحی مختلف ایران گرم‌تر شده است. تمام تابستان‌های سال‌های اخیر، نسبت به ۲۰ سال گذشته، به‌طور غیرمعمولی گرم و خشک بود و دما‌های بسیار بالا و رطوبت کم در ماه‌های مرداد و شهریور بیشتر از خشک‌سالی طولانی‌مدت منطقه بود. اگر خاورمیانه در درازمدت به‌دلیل تغییرات اقلیمی خشک‌تر شود، توفان‌های گردوغبار شدیدتر می‌شود.

ایران در سال 1394 هشتمین تولیدکننده گازهای گلخانه‌ای در جهان بود. با تشدید تنش‌ها با آمریکا و خروج آمریکا از برجام در سال 1397، ایران به‌صراحت اعلام کرده است هرگونه اقدام اقلیمی را به لغو تحریم‌ها و به همکاری و کمک جامعه بین‌المللی موکول می‌کند. دولت مجبور شده است از نفت داخلی و مازوت استفاده کند تا گاز بیشتری برای صادرات باقی بماند. این موضوع افزایش مهمی را در انتشار گازهای گلخانه‌ای ایران موجب شده است. طبق آمار شرکت پالایش و پخش فراورده‌های نفتی ایران، صادرات مازوت 79 درصد از کل صادرات محصولات پالایشگاهی ایران را تشکیل می‌دهد.

ایران سالانه دو میلیارد تن خاک از دست می‌دهد که به این معناست که به‌طور متوسط هفت تا 10 تن در هر هکتار از خاک ایران فرسایش می‌یابد. نیمی از این مقدار به‌دلیل فرسایش آبی و نیمی دیگر ناشی از فرسایش بادی است. با توجه به اینکه کل فرسایش خاک در جهان 24 میلیارد تن است، در‌واقع یک‌دوازدهم کل فرسایش خاک جهان در ایران رخ می‌دهد. با توجه به اینکه ایران یک درصد از خشکی‌های جهان را به خود اختصاص داده است، نرخ فرسایش نسبت به سطح آن هشت برابر میانگین جهانی -یکی از بالاترین ارقام و روندها در جهان- و بسیار نگران‌کننده است. تشکیل یک سانتی‌متر‌مکعب خاک در ایران 500 سال طول می‌کشد. برای ایجاد هر سانتی‌متر خاک به‌طور متوسط در شرایط اقلیمی متفاوت بین 300 تا هزار سال طول می‌کشد.

در تابستان 1400 حدود 350 هزار چاه غیرمجاز و حدود 550 هزار چاه مجاز در کشور گزارش شد. تعداد چاه‌های غیرمجاز و مجاز ایران در سال ۵۷، حدود 60 هزار حلقه بود. از کل بارندگـی حدود 72 درصد صرف تبخیر و تعرق شده و از بقیه که حجم تجدیدپذیـر منابع آب کشـور است، حدود 110 میلیارد مترمکعـب و حدود 28 درصد از کل بارندگی حدود 400 میلیارد مترمکعب است. در دو دهه اخیر به‌طور متوسط بـرای مصارف مختلف از منابع آب‌های سـطحی و زیرزمینی کشـور سالانه حدود 100 میلیارد متر‌مکعب برداشت شده است که اثرهای منفی زیادی دارد. کاهش عملکرد چاه، افزایش نفوذ آب شور به سفره‌های زیرزمینی، افزایش فرونشست زمین‌ و تخریب آب‌های زیرزمینی از پیامدهای نگران‌کننده این روند است.

از مجموع 400 میلیارد مترمکعب بارش سالانه،290 کیلومتر‌مکعب تبخیر و تعرق از دست می‌رود 110 کیلومترمکعب در دسترس است که حدود 94 درصد آن برای آبیاری حدود هشت میلیون هکتار زمین استفاده می‌شود. افزون بر این میزان، متوسط حجم آب ورودی از رودخانه‌های مرزی حدود هشت کیلومتر‌مکعب ‌و حجم خروجی 33 کیلومتر‌مکعب است. دبی چشمه 11 کیلومتر‌مکعب و آب سطحی رودخانه‌ها حدود 100 کیلومترمکعب و میزان نفوذ سالانه به سفره‌های زیرزمینی 51 کیلومترمکعب برآورد شده است. آب زیرزمینی حدود 60 درصد مصرف ملی را در سال‌ها با بارش «عادی» تأمین می‌کند و بدون‌شک درصد بیشتری در خشک‌سالی طولانی‌مدت، مانند خشک‌سالی که اکنون با آن مواجه هستیم، از آب‌های زیرزمینی تأمین می‌شود. تنش آبی ناشی از بهره‌برداری غیر‌‌اصولی از منابع آب، به‌ویژه منابع آب زیرزمینی، در بخش کشاورزی است. با بهره‌وری بسیار پایین و تلفات 30درصدی محصولات کشاورزی و نبود قیمت مناسب آب و انرژی، چالش بزرگ در همه بخش‌ها و به‌ویژه در کشاورزی است. تغییر اقلیم، خشک‌سالی، پروژه‌های انتقال آب نامناسب و عدم‌رعایت اصول و مبانی آمایش سرزمین در مکان‌یابی جمعیتی و صنعتی موجب تخلیه سفره‌های آب زیرزمینی، خشک‌شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها، فرونشست زمین در خیلی از دشت‌ها و انتشار ریزگردها شده است. استفاده نامتعادل از منابع آب، آمایش غلط سرزمین ایران به‌ویژه از سال 1340 به بعد، باعث تمرکز نامتناسب جمعیت به‌ویژه به سوی مراکز استان‌ها و به‌طور خاص به سوی تهران شده است‌. از آنجا که قرار است وزارت راه و شهرسازی در نقاطی که زمین در اختیار دارد شامل شهرهای جدید، محدوده تحت مسئولیت بنیاد مسکن، شهرهای زیر ۵۰۰ هزار نفر جمعیت و به‌طور کلی زمین‌هایی که در بانک زمین به ثبت رسیده، اراضی خود را به متقاضیان ساخت‌ و سازندگان مسکن واگذار کند، مناطق با بیشترین تنش و بحران آب‌ باید با بیشترین اولویت مورد توجه واقع شوند تا چنین طرح‌هایی در مناطق دارای تنش بالای آب اجرا نشود. مناطق مهمی مانند استان‌های تهران، البرز، کرمان، سمنان، یزد، اصفهان و خراسان جنوبی‌ از جاهایی هستند که شهرک‌سازی‌های جدید باعث تنش بیشتر آبی در آنها می‌شود.

آقای رئیس‌جمهور منتخب! اینها به‌صورت فهرست‌وار برخی از مهم‌ترین اولویت‌های محیط‌زیست ایران است. اتفاقا کنترل کلان این مسائل جز با اقدام رئیس دولت و تشکیل کمیته‌های مرتبط و ارتقای توان کارشناسی و اجرائی دولت در این زمینه‌ها ممکن نیست. آقای دکتر پزشکیان، از روز اول تشکیل دولت خود لطفا این موارد اصلی را در دستور کار هیئت دولت قرار دهید.