اهمیت پیش‌بینی زلزله در دولت چهاردهم

برای پیش‌بینی زلزله چه کاری کرده‌ایم و در زمان دولت بعد چه کارهایی باید انجام شود؟ از شروع فعالیت سازمانی برای پیش‌بینی زلزله در ایران 20 سال می‌گذرد. از سال ۱۳۸۳ و پس‌از زلزله ۱۳۸۲ بم و در زمان دولت آقای خاتمی بود که با توجه به پیش‌لرزه‌های زلزله بم و مطالبات مردمی بازماندگان زلزله بم (که چرا هشدار پیش‌هنگام لازم قبل از زمین‌لرزه بم داده نشد و حتی با وقوع پیش‌لرزه‌ها وضعیت غیرعادی شناخته نشد) از سوی دولت اقداماتی انجام شد. این سازمان برپایه پیگیری دکتر رضا منصوری، معاون پژوهشی وقت وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مرکز ملی پیش‌بینی زلزله در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و مرکز مطالعه پیش‌نشانگر‌های زلزله در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران تأسیس شد. بررسی آنچه به‌عنوان کارهای بنیادی و علمی پیش‌بینی زلزله طی 20ساله گذشته در ایران انجام شده، نیازمند تشکیل پنل تخصصی با حضور متخصصان این حوزه است که امید است در ماه‌های پیش‌رو به چنین کاری اقدام کنیم.

براساس آنچه در همین مدت بر پایه روش‌های علمی در کشورمان انجام شده و با توجه به لرزه‌خیزی، تلاش برای یافتن احتمال رخداد زلزله هم‌اکنون پایش لرزه‌نگاری، به‌همراه بررسی‌های زمین‌شناختی در پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله و در مرکز پیش‌بینی زلزله این پژوهشگاه انجام می‌شود. در چهارساله اخیر بیشترین میزان لرزه‌خیزی در شمال غرب ایران و ناحیه دریاچه ارومیه و خوی و لرزه‌خیزی در پیرامون ناحیه ساحلی دریای کاسپین، جنوب البرز و پهنه مشهد و همچنین منطقه تنگه هرمز و جزایر هرمزگان در خلیج فارس مشاهده شده است. بر پایه تلفیق اطلاعات زلزله‌شناختی و زمین‌شناختی با داده‌های ژئودزی و میکروژئودزی خوشه‌های لرزه‌زا اکنون در مناطق غربی و شرقی شهر تهران و در جنوب البرز مورد پایش هستند. قطعات گسلی در پهنه تهران که امکان رخداد زمین‌لرزه‌ای با بزرگای 7 یا بیشتر در آنها وجود دارد، از این نظر به‌طور ویژه پایش می‌شوند. نکته جالب آن است که چند گسل در منطقه مرکزی و جنوبی شهر تهران که در برخی مطالعات زمین‌شناسی جمع‌بندی شده بود که گسل با گسلش سطحی نیستند، ولی در پایش‌های لرزه‌خیزی بر روی همان روندها رخداد زلزله‌های کوچک قابل‌مشاهده است. نکته‌ای دیگر در پژوهش‌های اخیر مشخص شده و آن اثر پارامتر‌های محیط‌زیستی مانند تخلیه آب‌های زیرزمینی و فرونشست زمین بر لرزه‌خیزی پهنه‌های جنوب تهران و حتی شمال اصفهان است.

لرزه‌خیزی در راستای گسل‌های شمال تبریز -که در زمین‌لرزه‌های تاریخی متعددی موجب ویرانی‌های مکرر در تبریز شده‌اند- بر پایه خوشه لرزه‌ای که در شمال دریاچه ارومیه در دهه اخیر به‌تدریج شکل گرفته است، باید به‌صورت جدی و از دیدگاه پیش‌بینی زلزله مطالعه شود. بر پایه جمعیت حدود دو‌میلیون‌نفری طی روز در شهر تبریز و یک‌میلیون‌نفری طی روز در ارومیه -۸۵۰‌هزار نفر برآورد ۱۴۰۳ برای جمعیت شب‌-‌ و در مجموع حدود شش میلیون نفر ساکنان پیرامون دریاچه ارومیه در دو استان آذربایجان شرقی و غربی ریسک زمین‌لرزه در این منطقه بسیار بالاست. هدف از پیش‌بینی زلزله، به‌عنوان یکی از پیش‌ران‌های مهم علم زلزله‌شناسی، پیش‌آگاهی و اطلاع‌رسانی از مکان، بزرگی و زمان (به‌صورت دقیق و یا به احتمال) رخداد زلزله در آینده همچنین پیش‌یابی احتمال رخداد خطر زلزله (شتاب، شدت، سرعت طیفی، شدت دستگاهی) در بازه‌های زمانی کوتاه‌مدت است.

از مهم‌ترین کارهای انجام‌شده تاکنون ذیل برنامه پیش‌بینی زلزله، و با تهیه مدل‌های پیش‌بینی زلزله برای ارزیابی احتمالات بلندمدت، به این نتیجه رسیده‌ایم که ناهنجاری‌های پیش‌بینی‌شده باید به‌عنوان مناطق پرخطر در نظر گرفته شوند. برآورد بیشینه بزرگی زلزله در یک بازه زمانی محدود در شش ناحیه لرزه زمین‌ساختی البرز، آذربایجان، ایران مرکزی، زاگرس، کپه‌داغ و مکران انجام شده و بیشینه بزرگای محتمل برای فواصل زمانی کوتاه معادل 30 و 50 سال با مقادیر بیشینه بزرگای به ترتیب 7.2 تا 8.2 محاسبه شده است.

بررسی‌های پیش‌بینی بر پایه تشخیص الگوی رخداد زلزله‌ها همچون روش M8 نشان از برآورد‌های بزرگای بیشینه به‌ویژه در ناحیه جنوب شرق ایران و مکران و همچنین پهنه شمال غربی ایران دارد. بر پایه برنامه پیش‌بینی زلزله در پژوهشگاه برای 10ساله پیش‌رو حرکت در سه محور ذیل طراحی شده است:

پیش‌یابی‌: در این رهیافت براساس شناخت چشمه‌های لرزه‌زا و برداشت لرزه‌ای از زلزله‌های کوچک (با شبکه‌های بسته محلی و منطقه‌ای) با برآورد احتمالی خطر (شتاب یا شدت) رخداد زلزله در یک بازه زمانی کوتاه می‌پردازند.

شبیه‌سازی کاتالوگ‌های زلزله: برای مناطق با نبود لرزه‌ای و آرامش موقتی و بهره‌گیری از مدل «نانوداده‌ها» و با بهره‌گیری از هوش مصنوعی، با داده‌های زلزله‌های ثبت‌شده کوچک، شبیه‌سازی به‌منظور پیش‌یابی خطر زلزله در دستور کار قرار دارد.

ایجاد سامانه‌های تلفیق اطلاعات: پردازش و تجزیه‌و‌تحلیل اطلاعات ژئوفیزیکی به‌منظور پیش‌بینی کوتاه‌مدت و بهره‌گیری از تمام پیش‌نشانگر‌های قابل‌پایش در دستور کار است. این موضوع البته به امکانات (نیروی انسانی) و تجهیزات (به‌ویژه قابلیت بالا در فناوری اطلاعات) و همچنین ارتباط گسترده و تنگاتنگ با مؤسسات مختلف پژوهشی داخلی و بین‌المللی مرتبط با موضوع در جهت ساماندهی برداشت داده‌ها دارد.

پیش‌بینی‌های قابل‌اعتماد باید شامل تجزیه‌و‌تحلیل و سیگنال‌هایی باشد که وقوع یک زمین‌لرزه قابل‌توجه را با مشخص‌کردن زمان، مکان و انداره یک زمین‌لرزه شدید (بزرگای شش یا بیشتر) در کوتاه‌مدت نشان می‌دهد.