ناترازی آب و راهبرد‌های برون‌رفت

ناترازی آب به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن، تقاضای آب از منابع قابل دسترس بیشتر باشد، یا منابع آب به‌طور ناپایدار و غیرمتعادل استفاده شوند. کشور ایران به‌دلیل شرایط جغرافیایی و اقلیمی، یکی از کشور‌هایی است که با چالش‌های جدی ناترازی آب مواجه است. در ادامه به بررسی عوامل و پیامد‌های این ناترازی و راهبرد‌های پیشنهادی پرداخته می‌شود. این یادداشت در پنج بخش به پنج پرسش کلیدی در این حوزه پاسخ می‌دهد:

نخست؛ منابع آب قابل دسترس در کشور کدام است؟

منابع آب قابل دسترس در کشور، به چند دسته تقسیم می‌شود:

۱- منابع آب سطحی: منابع آب سطحی شامل رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، تالاب‌ها و رواناب‌هاست. میزان این منابع در ایران به شرح زیر است: کل آب‌های سطحی تجدیدپذیر، حدود ۸۸ میلیارد مترمکعب در سال.

۲- منابع آب زیرزمینی: منابع آب زیرزمینی شامل آب‌های موجود در سفره‌های آب زیرزمینی و چاه‌هاست. آمار منابع آب زیرزمینی بدین صورت است: کل آب‌های زیرزمینی قابل برداشت، حدود ۴۹ میلیارد مترمکعب در سال.

۳- منابع آب غیرمتعارف: منابع آب غیرمتعارف شامل آب‌شیرین‌کن‌ها، تصفیه و بازیافت آب‌های مصرفی و آب‌های شور و لب‌شور است. آمار مربوط به این منابع بدین شکل قابل اشاره است: آب‌شیرین‌کن‌ها که ظرفیت نصب‌شده آن، حدود ۵۰۰ میلیون مترمکعب در سال (بیشتر در مناطق جنوبی) است. همچنین تصفیه و بازیافت آب که ظرفیت آن حدود ۱.۵ میلیارد مترمکعب در سال (در‌حال‌ افزایش) است.

۴- منابع آب تجدیدپذیر: منابع آب تجدیدپذیر شامل مجموع آب‌های سطحی و زیرزمینی است که به‌طور طبیعی توسط بارش‌ها تجدید می‌شوند. آمار منابع آب تجدیدپذیر در کشور بدین شکل قابل اشاره است: کل منابع آب تجدیدپذیر، حدود ۱۳۰ میلیارد مترمکعب در سال؛ آب‌های سطحی، حدود ۸۸ میلیارد مترمکعب در سال و آب‌های زیرزمینی حدود ۴۲ میلیارد مترمکعب در سال.

دوم؛ مصرف آب در بخش‌های مختلف چگونه توزیع شده است؟

تقاضای آب در ایران به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود: کشاورزی، شرب (خانگی) و صنعت. بر‌اساس گزارش‌های مختلف، توزیع مصرف آب در این بخش‌ها بدین شکل است:

1- بخش کشاورزی: سهم از مصرف کل، حدود ۹۰ درصد بوده و مصرف سالانه، بیش از ۹۰ میلیارد مترمکعب است. دلایل مصرف بالا در این بخش، استفاده از روش‌های آبیاری سنتی و ناکارآمد، کشت محصولات آب‌بر و عدم‌بهره‌وری مناسب است.

2- بخش شرب (خانگی): سهم از مصرف کل، حدود هفت درصد و مصرف سالانه، حدود هفت میلیارد مترمکعب است. دلایل این حجم مصرف، افزایش جمعیت شهری، رشد مصرف سرانه و کاهش منابع آب تجدیدپذیر است.

3- بخش صنعت: سهم از مصرف کل، حدود سه درصد و مصرف سالانه، حدود سه میلیارد مترمکعب است. دلایل حجم مصرف این بخش، توسعه صنایع و افزایش نیاز به آب در فرایند‌های تولیدی است.

سوم؛ عوامل ناترازی آب در کشور کدام‌اند؟

به‌طور‌عمده، عوامل ناترازی آب در کشور، عبارت است از:

۱- کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی

کاهش میانگین بارندگی: میانگین بارندگی سالانه در ایران حدود ۲۵۰ میلی‌متر است که بسیار کمتر از میانگین جهانی است.

تغییرات اقلیمی: تغییرات اقلیمی جهانی باعث تغییر الگو‌های بارندگی و افزایش دما در نقاط مختلف ازجمله ایران شده است که به کاهش منابع آب تجدیدپذیر منجر می‌شود.

۲- عدم‌مدیریت تقاضا

عدم‌مدیریت مصرف متناسب با رشد جمعیت: افزایش جمعیت به افزایش تقاضای آب برای مصرف خانگی، کشاورزی و صنعتی منجر شده است. اما باید توجه داشت که افزایش جمعیت نباید به‌عنوان ریشه مسئله تلقی شود، بلکه این نحوه مدیریت ناکارآمد تقاضاست که زاینده مشکل و بحران است.

افزایش مصرف سرانه: تغییر سبک و استاندارد‌های زندگی، سرانه مصرف آب را افزایش داده است.

۳- مدیریت ناکارآمد منابع آب

برنامه‌ریزی نامناسب: ضعف در برنامه‌ریزی جامع و هماهنگ برای مدیریت منابع آب و توسعه نامتوازن بخش‌های مختلف اقتصادی.

بهره‌برداری بیش‌از‌حد: استفاده بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی و عدم‌کنترل مصرف آب در بخش‌های کشاورزی، صنعتی و شهری.

۴- روش‌ها و الگو‌های به‌کاررفته در کشاورزی

روش‌های آبیاری قدیمی: استفاده از روش‌های سنتی و ناکارآمد آبیاری که منجر به هدررفت آب می‌شود.

الگوی کشت نامناسب: کشت محصولات آب‌بر در مناطق خشک و نیمه‌خشک که به کاهش منابع آب می‌انجامد.

۵- زیرساخت‌های نامناسب

فرسودگی شبکه‌های توزیع آب: شبکه‌های آبرسانی و توزیع آب فرسوده و ناکارآمد که هدررفت آب را در پی دارد.

زیرساخت‌های ناکافی مدیریت و ذخیره: مخازن و سد‌های مناسب که از جمله زیرساخت‌های اساسی در مدیریت و ذخیره منابع آبی است، پاسخگوی نیاز نیست.

چهارم؛ ناترازی آب چه پیامد‌هایی دارد؟

ناترازی آب، پیامد‌هایی را در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی به همراه دارد:

۱- کاهش منابع آب زیرزمینی

افت سطح آب‌های زیرزمینی: برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی منجر به افت سطح آب و کاهش کیفیت منابع آب خواهد شد.

۲- کاهش تولید کشاورزی

کاهش عملکرد محصولات: کمبود آب باعث کاهش عملکرد و تولید محصولات کشاورزی خواهد شد که به‌دنبال خود، امنیت غذایی کشور را به خطر می‌اندازد.

۳- بحران‌های اجتماعی و اقتصادی

مهاجرت‌های داخلی: کمبود آب، مهاجرت‌های داخلی از مناطق روستایی به شهری به‌ویژه شهر‌های بزرگ را به‌دنبال خواهد داشت که متعاقبا، زایش مشکلات اجتماعی و اقتصادی، هم در مبدأ (روستاها) و هم در مقصد (شهرها) را در پی دارد.

افزایش هزینه‌ها: کمبود آب، هزینه‌های تأمین و توزیع آب را افزایش می‌دهد.

۴- تأثیرات زیست‌محیطی

خشک‌شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها: خشک‌شدن تالاب‌ها، دریاچه‌ها و رودخانه‌ها و تأثیرات منفی بر اکوسیستم‌های طبیعی، از پیامد‌های کمبود آب است.

فرسایش خاک: از جمله پیامد‌های کمبود آب و کاهش پوشش گیاهی، آن است که فرسایش خاک و کاهش کیفیت اراضی را به دنبال دارد.