جایابی ادهوکراسی در خط‌مشی دولت پزشکیان

فرید شاهمرادی-دانشجوی دکترای خط‌مشی‌گذاری: اگر بخواهیم بر انعطاف‌پذیری، آزادی عمل و سازگاری با شرایط پویا و متغیر در ساختارها و فرایندهای تصمیم‌گیری و اجرای سیاست‌های دولتی تأکید کنیم، الگویی تحت عنوان ادهوکراسی (Adhocracy) به عنوان یک شکل متمایز از سازمان‌دهی و خط‌مشی‌گذاری در مقابل بوروکراسی سنتی‌ پیشنهاد خواهد شد. در ادهوکراسی، تصمیمات و خط‌مشی‌ها بر پایه هماهنگی و همکاری افراد متخصص و آگاه به موضوع در شرایط خاص شکل می‌گیرد، نه بر ‌اساس سلسله‌مراتب قدرت و قوانین‌ و‌ مقررات از پیش‌ تعیین‌شده. این رویکرد به جای تمرکز صرف بر کارایی و اثربخشی، بر نوآوری، خلاقیت و پاسخ‌گویی به نیازهای متغیر جامعه تأکید دارد. ابعاد کلیدی ادهوکراسی مانند انعطاف‌پذیری، تصمیم‌گیری مشارکتی و تأکید بر تخصص و نوآوری می‌‌تواند مبنای مناسبی برای تحلیل نقش و جایگاه آن در فرایند سیاست‌گذاری دولتی در ایران باشد.

ادهوکراسی ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد که می‌تواند در طراحی و اجرای خط‌مشی‌های عمومی دولتی نقش بسزایی ایفا کند. در این رویکرد به سیاست‌گذاری عمومی، تصمیم‌گیری و اجرای خط‌مشی‌ها بر ‌اساس هماهنگی و همکاری افراد متخصص و آگاه به موضوع در شرایط خاص شکل می‌گیرد، نه صرفا بر ‌مبنای قوانین‌ و‌ مقررات از پیش ‌تعیین‌شده. این امر باعث می‌شود خط‌مشی‌ها بتوانند انعطاف‌پذیرتر و متناسب‌تر با نیازهای متغیر جامعه طراحی و اجرا شوند. همچنین، نقش بخش‌های دولتی، خصوصی و مدنی در فرایند سیاست‌گذاری پررنگ‌تر است و امکان مشارکت و همکاری بین این بخش‌ها فراهم می‌شود. این ویژگی می‌تواند به افزایش قابلیت پاسخ‌گویی و مشروعیت خط‌مشی‌های عمومی کمک کند. در مقابل، اگر می‌خواهیم همچنان بر ساختارهای متمرکز و سلسله‌مراتبی بوروکراتیک تأکید کنیم، در‌می‌یابیم که معمولا کمتر توانایی انطباق با شرایط متغیر و ایجاد نوآوری در خط‌مشی‌گذاری را دارند. این موضوع نقاط ضعف بوروکراسی دولتی سنتی را در پاسخ‌گویی به نیازهای جامعه آشکار می‌کند.

اما چرا تاکنون به پیاده‌سازی ادهوکراسی در خط‌مشی‌گذاری دولتی در ایران به صورت جدی پرداخته نشده است؟ چند محدودیت برای اجرای این رویکرد شناسایی شده است. یکی از محدودیت‌ها به این موضوع اشاره دارد که نظام اداری و سیاسی ایران به‌طور سنتی بر ‌اساس الگوهای متمرکز و سلسله‌مراتبی بوروکراتیک شکل‌ گرفته است. این ساختارها و فرهنگ اداری حاکم، ممکن است با پذیرش و استقرار الگوهای ادهوکراتیک که بر انعطاف‌پذیری و خود‌سازماندهی تأکید دار‌ند، مقاومت کنند. در جای دیگر نیز پیاده‌سازی موفق ادهوکراسی مستلزم وجود زیرساخت‌هایی همچون ارتباطات کارآمد، سیستم‌های اطلاعاتی و تکنولوژی مناسب، منابع مالی و انسانی کافی و... است. همچنین به ضعف در مهارت‌هایی همچون توانایی کار تیمی، حل ‌مسئله خلاقانه، تحمل ابهام و عدم قطعیت و... می‌توان اشاره کرد.

از طرفی، پیاده‌سازی ادهوکراسی ممکن است با مخالفت برخی گروه‌های ذی‌نفع سنتی مواجه شود. این گروه‌ها ممکن است از منافع و قدرت خود در ساختارهای بوروکراتیک موجود دفاع کرده و در‌برابر تغییرات مقاومت کنند. اگر دولت جدید در رویکرد خط‌مشی‌گذاری خود یا حداقل در سازمان‌هایی که این رویکرد منطبق‌تر با شرایط آن همچون معاونت علمی‌فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست‌جمهوری است، به اجرای ادهوکراسی در خط‌مشی‌گذاری خود اقدام کند، می‌تواند آثار مثبت و سازنده‌ای در حوزه‌های مختلف به همراه داشته باشد. برای مثال انعطاف‌پذیری، تمرکززدایی و مشارکت ذی‌نفعان متنوع می‌تواند به طراحی و اجرای خط‌مشی‌های عمومی متناسب با نیازهای متغیر شهروندان کمک کرده و زمینه ظهور ایده‌های خلاقانه و نوآورانه در طراحی خط‌مشی‌ها را فراهم می‌کند. حضور و مشارکت ذی‌نفعان متنوع از بخش‌های دولتی، خصوصی و مدنی در فرایند سیاست‌گذاری پررنگ‌تر است. این امر می‌تواند به افزایش مشروعیت و پاسخ‌گویی خط‌مشی‌ها منجر شود و همچنین زمینه را برای هم‌افزایی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های متنوع فراهم کند.

به‌طور کلی، استفاده از رویکردهای ادهوکراتیک در نظام خط‌مشی‌گذاری دولتی در ایران محدود است و اکثر ساختارها و فرایندهای سیاست‌گذاری در کشور بر اساس الگوهای بوروکراتیک متمرکز شکل گرفته‌اند. اما در برخی از موارد محدود می‌توان آثار ادهوکراسی را در حوزه‌های خاص مشاهده کرد؛ همچون اجرای طرح‌های پژوهشی و نوآورانه در برخی سازمان‌های دولتی و پژوهشگاه‌ها که با تشکیل تیم‌های موقت و چندرشته‌ای دنبال می‌شوند، ایجاد واحدهای توسعه و تحقیق و نوآوری در بعضی دستگاه‌های اجرائی که با هدف طراحی راه‌حل‌های خلاقانه برای مسائل خاص شکل گرفته‌اند یا اعطای اختیارات و خودمختاری نسبی به برخی واحدهای محلی و استانی در فرایند تصمیم‌گیری و اجرای برخی خط‌مشی‌ها.

بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که پتانسیل و ضرورت استفاده از رویکردهای ادهوکراتیک در خط‌مشی‌گذاری دولتی در ایر‌ان وجود دارد، اما تحقق آن نیازمند برنامه‌ریزی و اقدامات هدفمند برای غلبه بر موانع موجود است. دولت دکتر پزشکیان می‌تواند از فرصت‌های موجود در معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان برای پیاده‌سازی الگوهای ادهوکراتیک در خط‌مشی‌گذاری عمومی استفاده کند. برخی از این فرصت‌ها همچون محیط نوآورانه و پویای معاونت علمی و فناوری که زمینه برای پذیرش و پیاده‌سازی رویکردهای ادهوکراتیک در این معاونت فراهم‌تر است، حضور افراد متخصص و خبره در معاونت علمی و فناوری برای شکل‌گیری تیم‌های موقت و خود‌سازمان‌یابنده و فعالیت معاونت علمی و فناوری به دلیل ماهیت پویا و نوآورانه خود، نیازمند قابلیت انطباق و پاسخ‌گویی سریع به تغییرات هستند، در حوزه‌های مرتبط با علم، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان، تعامل و همکاری بین بخش‌های دولتی، خصوصی و مدنی بسیار ضروری است. این موضوع با رویکرد ادهوکراتیک که بر مشارکت ذی‌نفعان متنوع تأکید دارد، همسویی دارد و همچنین امکان فوق‌العاده‌ای که معاونت علمی و فناوری در ایجاد واحدهای نوآورانه در همه سطوح و بخش‌ها توان فراهم‌کردن آن را دارد.

در مجموع، ماهیت و ویژگی‌های معاونت علمی و فناوری دولت دکتر پزشکیان، فرصت‌های مناسبی را برای پیاده‌سازی موفق ادهوکراسی در این حوزه فراهم می‌آورد، اما این امر نیازمند برنامه‌ریزی، ایجاد زیرساخت‌ها و ظرفیت‌سازی در این معاونت است. بااین‌حال، پیاده‌سازی موفق ادهوکراسی در نظام خط‌مشی‌گذاری ایران با چالش‌هایی همچون سلطه فرهنگ و ساختارهای بوروکراتیک، کمبود زیرساخت‌ها، نبود فرهنگ و مهارت‌های لازم، چالش‌های نظارتی و پاسخ‌گویی و مقاومت برخی گروه‌های ذی‌نفع مواجه است.

در پایان‌ می‌توان عنوان کرد‌ دولت دکتر پزشکیان به‌ویژه معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان آن می‌تواند به عنوان یک فرصت مناسب برای پیاده‌سازی الگوهای ادهوکراتیک در خط‌مشی‌گذاری عمومی شناخته شود.