تأملی بر دکترین دریایی روسیه

احمد وخشیته-استاد دانشگاه دوستی ملل روسیه: کمیته مرکزی حزب کمونیست بلشویک‌ها در سال ۱۹۳۹ فرمانی صادر کرد که ۲۴ جولای به عنوان روز نیروی دریایی در شوروی شناخته شود، سنتی که از آن زمان یعنی دوران حکمرانی استالین تا امروز در روسیه پابرجا باقی مانده است. اما ایده شکل‌گیری این روز به بیش از 300 سال پیش باز می‌گردد یعنی زمانی که پتر کبیر در ۲۷ جولای ۱۷۱۴ بر سوئدی‌ها در کانگوت پیروز شد. این نخستین دستاورد روس‌ها در جریان جنگ‌های شمالی [میان سال‌های ۱۷۰۰ تا ۱۷۲۱] بود و پتر به افتخار این رویداد دستور جشن و آتش‌بازی در پترزبورگ را صادر کرد.

در واقع تشکیل ناوگان دریایی و یک نیروی دریایی منظم در روسیه به اواخر سده پانزدهم میلادی بازمی‌گردد که پتر کبیر پیشنهاد آن را مطرح کرد تا در سال ۱۷۰۰ نخستین کشتی جنگی روسیه به آب انداخته شود. 17 سال بعد روسیه تزاری هیئت دریاسالاری را تأسیس کرد که وظیفه ریاست این ناوگان را عهده‌دار شد و تقریبا یک قرن بعد یعنی در سال ۱۸۰۲ وزارت نیروی دریایی روسیه تشکیل شد.

روسیه اما امروز شامل پنج ناوگان دریایی عملیاتی – استراتژیک است: ناوگان بالتیک که خاستگاه تشکیل نیروی دریایی روسیه به همین منطقه بازمی‌گردد؛ یعنی هنگامی که پتر کبیر به موجب جنگ‌های شمالی، نیروی دریایی روسیه را در بندر مرزی کرانشدات در نزدیکی پترزبوگ که در خلیج فنلاند قرار دارد، تأسیس کرد و از همین رو همه‌ساله رژه نیروهای دریایی روسیه در این روز در رود نوا در پترزبورگ برگزار می‌شود که به خلیج فنلاند منتهی می‌شود.

اما روسیه اکنون چهار یگان دریایی دیگر نیز دارد: ناوگان شمال، ناوگان اقیانوس آرام، ناوگان دریای سیاه و ناوگان دریای خزر. گفته می‌شود که نیروی دریایی این کشور بیش از ۲۰۰ کشتی و قایق سطحی از جمله رزم‌ناو هواپیمابر سنگین دریاسالار کوزنتسوف و همین‌طور رزم‌ناو موشکی-هسته‌ای پیوتر ولیکی دارد و البته در کنار آن ۷۰ زیردریایی و چندصد کشتی کمکی قرار دارند.

• دکترین دریایی روسیه

آخرین دکترین دریایی روسیه به دو سال پیش یعنی ۳۱ جولای ۲۰۲۲ بازمی‌گردد که پوتین با امضای این سند، استراتژی و دیدگاه‌های رسمی در مورد سیاست ملی دریایی، فعالیت‌های دریایی، منافع ملی روسیه در اقیانوس‌ جهانی، خطرات تهدید امنیت ملی دریایی، چالش‌های امنیت ملی در اقیانوس جهانی، تهدیدات علیه روسیه در اقیانوس جهانی و پتانسیل دریایی روسیه را مشخص می‌کند.

در بند هفتم از بخش دوم این سند صراحتا اعلام می‌کند که توسعه فعالیت‌ها و پتانسیل‌های دریایی یکی از شرایط تعیین‌کننده برای توسعه پایدار اجتماعی – اقتصادی فدراسیون روسیه در قرن ۲۱ است و در بند بعدی تأکید می‌کند که منافع ملی روسیه به عنوان یک قدرت بزرگ دریایی در سراسر اقیانوس جهانی و دریای خزر گسترش می‌یابد.

در بخش سوم این سند آورده شده است که منافع ملی فدراسیون روسیه در اقیانوس جهانی تعیین‌کننده اهداف استراتژیک و اصول سیاست ملی دریایی است. بند ۳۲ این بخش که به اصول سیاست ملی دریایی روسیه پرداخته شده، تأکیدی است بر پاسخ متناسب و به موقع به چالش‌ها و تهدیدات امنیت ملی فدراسیون روسیه، ترکیبی مؤثر از اقدامات غیرنظامی و نظامی، اولویت روش‌های سیاسی، دیپلماتیک، حقوقی، اقتصادی، اطلاعاتی و سایر روش‌ها و ابزارهای غیرنظامی به منظور تضمین و حفاظت از منافع ملی فدراسیون روسیه در اقیانوس جهانی.

آنچه مشخص است، دکترین جدید روسیه که دو سال پیش در روز نیروی دریایی این کشور در نخستین سال از آغاز منازعه اوکراین از سوی ولادیمیر پوتین امضا شد، به طرز چشمگیری با نسخه پیشین در سال ۲۰۱۵ متفاوت است. دنیای توصیف‌شده در آن بسیار نگران‌کننده‌تر و خطرناک‌تر به نظر می‌رسد و پتانسیل درگیری در آن به طور قابل توجهی افزایش یافته است.

به نظر می‌رسد که به‌روزرسانی دکترین دریایی روسیه به دلیل تعدادی از تغییرات قابل توجه در وضعیت منطقه‌ای و بین‌المللی از جمله انجام عملیات در سوریه (پایگاه دریایی روسیه در طرطوس) و امضای کنوانسیون وضعیت حقوقی دریای خزر، مدت‌ها به تعویق افتاده است. اکنون روسیه با الحالق مناطق دونتسک و زاپاروژیا تمام دریای آزوف را نیز به آب‌های سرزمینی خود افزوده و در منطقه خرسون نیز به سواحلی علاوه بر کریمه در دریای سیاه رسیده است. شاید این موارد بی‌ارتباط نباشد که روسیه به طور قابل توجهی تعداد منافع ملی خود در اقیانوس جهانی را از هشت به 14 افزایش داده است.

کشتی‌هایی از چین، هند و الجزایر در رژه روز نیروی دریایی روسیه حضور داشتند و کتیبه‌ای که بر کشتی جنگی چین نصب شده بود، با توجه به تنش‌های روسیه و غرب در اوکراین و افزایش تنش‌های چین و آمریکا در آسیاپاسفیک معنادار است: «دوستی چین و روسیه، هر روز قوی‌تر می‌شود». پوتین که با قایق به همراه وزیر دفاع و فرمانده نیروی دریایی روسیه در حال سان‌دیدن از رژه بود، در پایین همین کتیبه توقف کرد تا پذیرای احترام نظامی ملوان‌های چینی باشد.