آموزش و پرورش دیجیتال

رحیم عبادی-عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان: در یکی از جلسات کارگروه انتخاب وزیر برای آموزش و پرورش، حکیمی پرسشی بیان کرد و آن اینکه وزیر واجد شرایط برای آموزش و پرورش متعلق به حال و گذشته آموزش و پرورش است ‌یا وزیری برای تعلیم و تربیت آینده است؟ به دیگر سخن، برنامه‌های وزیر آموزش و پرورش، رویکردی است با نگاه به آینده ‌یا معطوف به گذشته؟ در مقدمه باید گفت عصر ما، عصر دیجیتال است. عصر دیجیتال یعنی روش‌ها و ابزارهای کسب قدرت و ثروت و سبک زندگی در جامعه جدید تغییر اساسی کرده است. در عصر صنعتی، ابزار نیروی کار و سرمایه بوده است، اما در عصر دیجیتال با فناوری تحول‌آفرین روبه‌رو هستیم. فناوری‌های نوظهور، همه عرصه‌ها ازجمله عرصه آموزش و پرورش را متأثر کرده‌اند. مهم‌تر از فناوری‌های تحول‌آفرین، نسل‌های فعلی و آینده رشد‌یافته در دنیای دیجیتال یعنی نسل Z و نسل Y و نسل آلفا هستند. کافی است نگاهی کوتاه به نسل آلفا (متولدین 1390 به بعد‌) داشته باشیم که سبک زندگی آنان چگونه است. لذت آنها از زندگی فقط با بهره‌مندی از فناوری‌های نوظهور است. این تازه شروع ماجراست؛ پیش‌بینی‌ها گویای آن است که با توسعه فناوری‌های تحول‌آفرینی همچون هوش مصنوعی، اینترنت اشیا، دنیای سه‌بعدی، متاورس و...، زندگی نوع دوم آغاز خواهد شد. در نتیجه لازم است مدرسه و آموزش و پرورش متناسب با عصر دیجیتال داشته باشیم و در انجام مأموریت آموزش و پرورش همه ساختارها، برنامه‌ها و محتوا را در یک فرایند تدریجی با رعایت موارد زیر روزآمد و مبتنی بر فناوری‌های نوظهور کنیم.

1- در‌حال‌حاضر نیازمند چشم‌انداز و استراتژی مناسب به‌کارگیری فناوری‌های نوظهور برای رفع کاستی‌های فعلی آموزش و پرورش در همه زمینه‌ها هستیم. با تهیه چشم‌انداز و استراتژی‌های مناسب، وزارت آموزش و پرورش می‌تواند یک سیستم آموزشی سازگار، فراگیر و آماده برای آینده را با بهره‌مندی از هوش مصنوعی و فناوری‌های نوظهور ایجاد کند تا دانش‌آموزان و معلمان بر چالش‌های موجود غلبه کنند و از فرصت‌های بی‌شماری که فناوری‌های نوظهور برای توسعه عدالت آموزشی و کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی و کمک به مناطق محروم و دور‌دست به وجود آورده‌اند، بهره‌مند شوند.

2- با گسترش فناوری‌های نوظهور مانند هوش مصنوعی و متاورس، همراه با ابزارهای واقعیت مجازی و گسترده، فرصت‌های بی‌شماری در راستای جهش و تحول در نظام آموزش و پرورش از دبستان تا دبیرستان به وجود آمده است و به‌زودی شاهد مهاجرت نظام آموزش و پرورش از فضای یک‌بعدی و دو‌بعدی به دنیای سه‌بعدی متاورس خواهیم بود. پیشرفت آموزش و پرورش در کشورهای توسعه‌یافته و در‌حال‌توسعه بر بستر فناوری‌های نوظهور و به‌ویژه هوش مصنوعی و متاورس در حال انجام است و قدم‌های اساسی عملی برداشته شده ‌و با سرعت‌‌ در حال گسترش است.

3- روش‌های سنتی گسترش و حفظ وضعیت موجود در آموزش و پرورش، هم از جهت مالی و تأمین فضاهای فیزیکی و پرسنل مورد نیاز مقدور نیست و هم تحولات دنیای در حال تغییر جدید می‌طلبد که محتوای دروس آموزشی به‌ صورت پویا در‌بیاید تا بتواند پاسخ‌گوی نیازهای اشتغال در عصر هوش مصنوعی و عصر دانایی باشد. بنابراین نیازمند استراتژی به‌کارگیری فناوری‌های نوظهور در محتوا و برنامه درسی هستیم.

4- آینده به سمت ما می‌آید، بیش از اینکه ما به سمت آینده برویم. اگر قرار است موفق باشیم، باید دورتر، سریع‌تر و بیشتر ببینیم. اینها را فرهنگ‌سازی کرده و در قالب ظرفیت‌های نوین آموزشی و فناوری‌های نوین گفتمان‌سازی کنیم تا موضوع در سطح مدرسه، خانواده‌ و جامعه و بالاتر از آن طرح شده و در یک درک مشترک به خواست همگانی مبدل شود.

5- مجمع جهانی اقتصاد در نشست اخیر، تأثیر فناوری‌های نوظهور را بر امر آموزش و یادگیری بررسی کرده است. این گزارش پتانسیل تحول‌آفرین این فناوری‌ها را در بهبود تجربیات یادگیری، توسعه مهارت‌های مورد نیاز آینده، تضمین دسترسی برابر، توانمندسازی معلمان و رسیدگی به چالش‌های کلیدی برجسته کرده و چند موضوع را توصیه می‌کند:

الف- ادغام فناوری با آموزش که محصول آن آموزش و پرورش دیجیتال خواهد بود، دستاوردهای مهمی را به همراه خواهد داشت؛ ازجمله:

- یادگیری تعاملی: ابزارهای دیجیتال با ارائه تجربیات یادگیری تعاملی و جذاب، روش‌های آموزشی سنتی را متحول می‌کنند. این ابزارها شامل پلتفرم‌های یادگیری الکترونیکی، برنامه‌های آموزشی و منابع دیجیتالی هستند که یادگیری را پویاتر و در‌دسترس‌تر می‌کنند.

- یادگیری شخصی‌سازی‌شده: فناوری‌های یادگیری تطبیقی از تحلیل داده‌ها برای شخصی‌سازی محتوای آموزشی بر اساس نیازها، ترجیحات و پیشرفت‌های یادگیرندگان استفاده می‌کنند. این شخصی‌سازی نتایج یادگیری را بهبود می‌بخشد و دانش‌آموزان را درگیر نگه می‌دارد.

- هوش مصنوعی و یادگیری ماشین: پلتفرم‌های مبتنی بر هوش مصنوعی می‌توانند عملکرد و سبک‌های یادگیری دانش‌آموزان را تحلیل کرده و توصیه‌ها و منابع شخصی‌سازی‌شده ارائه دهند.

- بازخورد فوری: هوش مصنوعی امکان بازخورد فوری در مورد تکالیف و ارزیابی‌ها را فراهم می‌کند و به دانش‌آموزان در درک اشتباهات و یادگیری مؤثرتر کمک می‌کند.

- واقعیت مجازی و واقعیت افزوده و محیط‌های یادگیری فراگیر: فناوری‌های VR و AR تجربیات آموزشی فراگیری ایجاد می‌کنند که به دانش‌آموزان اجازه می‌دهد مفاهیم و محیط‌های پیچیده را در یک محیط مجازی کاوش کنند. برای مثال، بازدیدهای مجازی و مدل‌های سه‌بعدی تعاملی می‌توانند موضوعاتی مانند تاریخ و علوم را ملموس‌تر و جذاب‌تر کنند.

ب- توسعه مهارت‌های آینده

- تفکر انتقادی و حل مسئله: نیروی کار آینده به مهارت‌های قوی تفکر انتقادی و حل مسئله نیاز دارد. فناوری‌های آموزشی توسعه این مهارت‌ها را از طریق شبیه‌سازی، یادگیری مبتنی بر مسئله و مطالعات موردی تعاملی تسهیل می‌کنند.

- خلاقیت و نوآوری: ابزارهای دیجیتال خلاقیت و نوآوری را تشویق می‌کنند. پلتفرم‌های برنامه‌نویسی، طراحی دیجیتال و تولید چند‌رسانه‌ای به دانش‌آموزان امکان ایجاد و اشتراک‌گذاری محتوای اصلی را می‌دهند.

- توسعه مداوم مهارت‌ها: در بازار کار در حال تغییر سریع، یادگیری مادام‌العمر ضروری است. دوره‌های آنلاین، میکرو‌ اعتبارنامه‌ها و سیستم‌های مدیریت یادگیری فرصت‌های یادگیری انعطاف‌پذیری را برای افراد برای به‌روزرسانی مداوم مهارت‌های خود فراهم می‌کنند.

ج- برابری و دسترسی و پُل‌زدن شکاف دیجیتال

- دسترسی برابر به فناوری: اطمینان از دسترسی همه دانش‌آموزان به فناوری‌های لازم و اینترنت ضروری است. ابتکارات برای ارائه دستگاه‌ها و اتصال به جوامع محروم برای پل‌زدن شکاف دیجیتال حیاتی است.

- منابع دیجیتال مقرون‌به‌صرفه: مقرون‌به‌صرفه بودن و در دسترس بودن گسترده منابع یادگیری دیجیتال به اطمینان از بهره‌مندی همه دانش‌آموزان از پیشرفت‌های فناوری در آموزش کمک می‌کند.

د- آموزش فراگیر

- مواد آموزشی قابل دسترسی: فناوری می‌تواند از دانش‌آموزان دارای معلولیت با ارائه مواد آموزشی قابل دسترسی مانند متن به گفتار، زیرنویس و رابط‌های قابل تنظیم پشتیبانی کند.

- محتوای مرتبط فرهنگی: پلتفرم‌های دیجیتال می‌توانند محتوای آموزشی متنوع و مرتبط با فرهنگ را ارائه دهند و گوناگونی و نمایندگی را ترویج کنند.

ه- توانمندسازی معلمان

معلمان برای به‌روز ماندن با آخرین فناوری‌های آموزشی و استراتژی‌های آموزشی به توسعه حرفه‌ای مداوم نیاز دارند. کارگاه‌ها، وبینارها و دوره‌های آنلاین می‌توانند آموزش و پشتیبانی لازم را ارائه دهند. توانمندسازی معلمان با مهارت‌های دیجیتال به آنها امکان می‌دهد از فناوری به‌طور مؤثر در شیوه‌های تدریس خود استفاده کنند.

و- ابزارهای همکاری

- اشتراک‌گذاری منابع: پلتفرم‌های دیجیتال همکاری بین معلمان را تسهیل می‌کنند و به آنها امکان می‌دهند منابع، بهترین شیوه‌ها و روش‌های نوآورانه تدریس را به اشتراک بگذارند.

- شبکه‌‌سازی جهانی: معلمان می‌توانند با همتایان خود در سراسر جهان ارتباط برقرار کنند تا ایده‌ها را مبادله و در پروژه‌های آموزشی جهانی همکاری کنند.

ض- سواد دیجیتالی: جهت کاهش فاصله دسترسی به داده‌ها در شبکه‌های اجتماعی و سایر شبکه‌های علمی اقتصادی و فرهنگی باید سواد دیجیتالی مورد توجه قرار گیرد تا دانش‌آموزان قدرت تشخیص داده‌های خوب را با داده‌های بد و غیر‌ضرور داشته باشند. بنابراین باید به دانش‌آموزان آموزش داد که چگونه مسئولانه از فناوری‌های نوظهور و به‌ویژه هوش مصنوعی استفاده کنند، حریم خصوصی دیجیتال را درک کنند و اطلاعات معتبر را تشخیص دهند.

بزرگ‌ترین چالش امروز آموزش و پرورش، بی‌اطلاعی از مقیاس تغییر ناشی از تحولات و تأثیر فناوری‌های نوظهور در سیستم‌های آموزشی است. خطر جدی برای وزارت آموزش و پرورش آن است که از قبل پیش‌بینی تأثیر این تحول بزرگ در دبستان و دبیرستان نشود و آمادگی لازم برای برای بهره‌مندی و مواجهه با آن به وجود نیاید. خطرناک‌ترین مشکل آموزش و پرورش با آینده فناوری‌های نوظهور آن است که آن را درست نشناسد و درست و به‌موقع آن را به کار نگیرد و همواره نگران امنیت آن بوده و در بهره‌مندی از آن تأخیر ایجاد کند. بلی، امروزه با نسل دیجیتال مواجه هستیم. آنها علاقه‌ای به ادامه روش زندگی نسل قبل خود ندارند و روش‌های آموزش سنتی را هم نمی‌پذیرند. جهان در حال تغییر و تحول است. نمی‌توانیم بی‌توجه به تأثیر این فناوری‌های مؤثر در آموزش و پرورش باشیم.