وکلای سیاست‌مدار‌

امسال سال انتخابات است. در چهار ماه اول امسال، دور دوم انتخابات مجلس شورای اسلامی و انتخابات زودهنگام چهاردهمین دوره ریاست‌جمهوری در دو مرحله برگزار شد. این فرایند در دنیا نیز ادامه داشت و دارد و گفته شده در سال 2024 میلادی مردم بیش از 70 کشور پای صندوق‌های رأی خواهند رفت؛ مانند‌ انتخابات زودهنگام پارلمانی فرانسه، انتخابات‌ سراسری بریتانیا، چند روز قبل انتخابات پرچالش ریاست‌جمهوری در ونزوئلا و چند ماه دیگر انتخابات مهم ریاست‌جمهوری در آمریکا. نکته جالب، تلاش برای به‌قدرت‌رسیدن وکلای دادگستری به‌ویژه در دنیای غرب است؛ کی‌یر استارمر در بریتانیا نخست‌وزیر شد، با  کنار‌ رفتن جو بایدن، کامالا هریس نامزد حزب دموکرات شد‌ و جی. دی. ونس، نامزد معاونت اول در انتخابات پیش‌روی ایالات‌ متحده آمریکا خواهد بود. در تاریخ مدرن ایران نیز دو وکیل دادگستری به ریاست دولت رسیده‌اند؛ محمد مصدق پیش از انقلاب اسلامی و حسن روحانی در سال‌های اخیر. در ادامه مروری داریم بر پیشینه این افراد. نخست، کی‌یر استارمر: استارمر 62‌ساله دارای تحصیلات کارشناسی حقوق در دانشگاه لیدز و دانش‌آموخته گرایش ارشد حقوق مدنی از دانشگاه آکسفورد است. او علاوه‌بر وکالت دادگستری، به شغل دادستانی نیز اشتعال داشته است. استارمر در کابینه سایه‌ی (مفهومی متفاوت از دولت سایه در کشور ما)‌ جرمی کوربین در حزب کارگر، وزیر «برگزیت» (فرایند خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا که در همه‌پرسی 2016 میلادی توسط اکثریت مردم بریتانیا خواسته شد)، بوده است.

دوم، کامالا هریس: معاون اول رئیس‌جمهور و نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا در سال 2024 در دو دانشگاه معتبر کالیفرنیا و هاروارد حقوق خوانده است. هریس ابتدا عضو کانون وکلای دادگستری کالیفرنیا، سپس دادستان ناحیه‌ای سانفرانسیسکو و دادستان کل کالیفرنیا بود. او در زندگی سیاسی-اجتماعی خود، پیشینه فعالیت‌های چشمگیری در زمینه حقوق شهروندی سیاهپوستان دارد.

سوم، جی. دی. ونس: اگرچه در دوران کارشناسی در دانشگاه اوهایو علوم سیاسی و فلسفه خوانده، اما دکترای حقوق خود را از دانشکده حقوق دانشگاه ییل دریافت کرد و وکیل دادگستری شد. جالب اینکه ونس سابقه سردبیری مجله حقوقی دانشگاه ییل را نیز در کارنامه دارد.

چهارم، محمد مصدق: ابتدا از مدرسه علوم سیاسی پاریس با لیسانس علوم مالیه دانش‌آموخته شد، سپس به سوئیس رفت و کارشناسی و دکترای حقوق گرفت. پایان‌نامه کارشناسی مصدق درباره مسئولیت دولت برای اعمال خلاف قانون مستخدمین و رساله دکترای او درباره وصیت در اسلام است. مصدق علاوه‌بر عضویت در کانون وکلای دادگستری مرکز، سال‌ها در دانشگاه تهران نیز تدریس می‌کرد. یکی از نخستین کتاب‌های فارسی در زمینه آیین دادرسی مدنی با عنوان «دستور در محاکم حقوقی» که به‌تازگی توسط شرکت سهامی انتشار بازنشر شده، به قلم محمد مصدق است. همچنین کتاب ارزشمند «اصول و قواعد و قوانین مالیه در ممالک خارج و ایران» همچنان منبع درس محقوق مالیه به شمار می‌رود. دو اقدام مهم حقوقی وی، یکی ارائه لایحه استقلال کانون وکلای دادگستری به مجلس شورای ملی در سال 1331 و دوم تلاش برای ملی‌کردن صنعت نفت به‌عنوان نماینده مجلس شورای ملی است که در روز تاریخی 29 اسفند 1329 به تصویب رسید. دانش حقوق و آگاهی از شرایط روز دنیا، یکی از ابزارهای مصدق برای پیشبرد روند ملی‌کردن صنعت نفت و نیز دفاع از ایران در دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه بود.

پنجم، حسن روحانی: گرچه سیدمحمود کاشانی، استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی (در گذشته «دانشگاه ملی ایران»)، وکیل پیشکسوت و عضو برجسته چند دوره هیئت مدیره کانون وکلای دادگستری مرکز، در سال‌های 1364 و 1380 توسط شورای نگهبان برای ریاست‌جمهوری تأیید شد، اما اولین وکیل دادگستری که به این سمت رسید، حسن روحانی با جمله معروف «من حقوق‌دانم، سرهنگ نیستم» بود که در اَمرداد سال 1392 وارد دفتر ریاست‌جمهوری ایران شد. روحانی پیش از انقلاب اسلامی در دانشکده حقوق دانشگاه تهران، حقوق قضائی خوانده بود. در دهه 70 و هم‌زمان با دوران نمایندگی مجلس شورای اسلامی از تهران، کارشناسی ارشد حقوق عمومی و دکترای حقوق اساسی را در دانشکده حقوق دانشگاه گلاسکو کالیدونیای اسکاتلند گذراند. سیدابراهیم ثابت‌قدم، هم‌کلاس و نایب‌رئیس کانون وکلای دادگستری مرکز، جریان دریافت پروانه وکالت توسط حسن روحانی را در جلد اول کتاب «تاریخ شفاهی وکالت در ایران» این‌گونه تعریف کرده است: «[حسن روحانی] گفت اگر من بخواهم پروانه وکالت بگیرم، راهش چیست؟ گفتم تو کارمند دولت هستی و نمی‌توانی پروانه وکالت بگیری. گفت نه من کارمند دولت نیستم و عضو هیئت‌علمی هستم. گفتم پروانه را می‌خواهی چه کار؟ گفت من که کار نمی‌خواهم بکنم، ولی فکر می‌کنم که داشتن آن بد نیست‌». طبق قوانین مربوط به وکالت، نمایندگان مجلس که دانشنامه کارشناسی حقوق را از قبل داشته‌اند، می‌توانند بدون هیچ تشریفاتی وکیل دادگستری شوند. گرچه روحانی در دوران هشت‌ساله اقدام مؤثری حتی در حد واردکردن هفتم اسفند، «روز وکیل‌مدافع» در تقویم رسمی کشور نکرد، اما از دانش و ارتباطات خود در زمینه حقوق برای پیشبرد مذاکرات پرونده هسته‌ای و موافقت‌نامه برجام بهره برد.

در اهمیت حقوق و حقوق‌دانان نباید زیاد اغراق کرد؛ تجربه نشان داده در عمل، ساختارهای حقیقی (اقتصاد و جامعه) بر ساختارهای حقوقی غلبه دارند. با‌این‌حال، بهره‌گیری از ظرفیت‌های قانونی و استفاده از وکلای دادگستری (به دلیل منع قضات و سردفتران اسناد رسمی به انجام مشاوره به دولت مردان و البته دولت زنان) که بسیاری از آنان چهره‌های علمی و دانشگاهی در ایران و جهان هستند، در پیشبرد برنامه‌های دولت و مهم‌تر، نوشتن برنامه‌های بعدی و اصلاح قوانین‌و‌مقررات موجود مؤثر خواهد بود. انتظار می‌رود مسعود پزشکیان نیز همراه با روندی که در جهان برای بهره‌گیری از وکلای دادگستری در اداره امور کشور شکل گرفته، از ظرفیت‌های فراوان کانون‌های وکلای دادگستری بهره ببرد.