چرا سطح آب دریای خزر کاهش پیدا کرده است؟

ایسنا: رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو گفت: براساس مطالعات انجام‌شده، افزایش دما و کاهش بارش مهم‌ترین عوامل کاهش سطح آب دریای خزر هستند. در سال ۲۰۰۳ (‌۱۳۸۲) پنج کشور حاشیه دریای خزر «کنوانسیون منطقه‌ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر» موسوم به «کنوانسیون تهران» را امضا کردند. این کنوانسیون در تاریخ ۱۲ آگوست ۲۰۰۶ لازم‌الاجرا شد و همه کشورها این معاهده را به عنوان یک واقعه مهم زیست‌محیطی جشن گرفتند و از آن پس این روز را «روز دریای خزر» نامیدند. خزر نام دریاچه‌ای با وسعت ۶۰۰‌هزار‌و ۳۸۴ کیلومتر مربع است که طول سواحل آن به ۷۰۰۰ کیلومتر می‌رسد. کشورهای ایران، روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری‌های ترکمنستان و قزاقستان این دریاچه را در برگرفته‌اند و همگی از مواهب آن استفاده می‌کنند.

خزر پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در مقام سوم قرار دارد و همین مسئله ارزش آن را چندین برابر می‌کند. از سوی دیگر، سطح آب این دریا در سال‌های اخیر کاهش پیدا کرده است.

مهدی رهنما درباره عوامل مؤثر در پس‌رفت آب دریای خزر طی سال‌های اخیر اظهار کرد: این وضعیت هم عامل انسانی و هم عامل طبیعی دارد. عمیق‌ترین بخش دریای خزر به سمت ایران است، بنابراین تأثیر رودخانه ولگا و سدهای آن بر ایران به‌ قدری نیست تا به عنوان یک عامل مؤثر بر کاهش سطح دریا در سمت کشورمان از آن نام ببریم. او اضافه کرد: بررسی‌ها نشان می‌دهد از دهه ۵۰ شمسی تا اواخر سال ۱۴۰۲، سطح آب دریای خزر دوره نوسانی‌ داشته است. با مقایسه آن با عوامل طبیعی می‌بینیم تغییرات اقلیمی عامل مهمی در پس‌رفت آب دریای خزر بوده است.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو ادامه داد: کمترین سطح آب دریای خزر حدود سال ۵۶ شمسی ثبت شد و تقریبا ۳۰‌ متر بود. سطح آب این پهنه آبی از سال ۵۷ افزایش یافت و بیشترین‌ میزان آن در دهه ۷۰ ثبت شد. از این زمان دوباره روند کاهشی آن آغاز شد و فقط طی دو سال افزایش یافت. الان به حدود ۲۷‌ متر کاهش سطح آب رسیده‌ایم. او درباره علل کاهش سطح آب دریای خزر گفت: میزان آب ورودی به این دریا کاهش یافته است. مستحدثاتی روی رودخانه‌هایی مانند سفیدرود و سایر رودخانه‌هایی که از رشته‌کوه البرز سرچشمه می‌گیرند و وارد دریای خزر می‌شوند، احداث شده است که جریان آب رودخانه‌ها را ذخیره می‌کنیم؛ بنابراین ورودی‌های آب دریای خزر را کاهش داده‌ایم.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو ادامه داد: میزان جمعیت ساکن در سواحل دریای خزر به دلیل رشد جمعیت و همچنین مهاجرت‌های صورت‌گرفته به این منطقه افزایش زیادی پیدا کرده که موجب افزایش مصرف آب به‌ویژه منابع آب زیرزمینی -‌که ارتباط مستقیم با آب دریا دارد- شده است.

رهنما اضافه کرد: این عوامل در کنار تغییرات اقلیمی، کاهش بارش و افزایش دما موجب کاهش سطح آب دریای خزر شده است. بر‌اساس مطالعات انجام‌شده، افزایش دما و کاهش بارش مهم‌ترین عوامل در این زمینه هستند. او درباره تبعات پس‌رفت آب دریای خزر گفت: تداوم این وضعیت موجب بی‌استفاده‌شدن بندرهای شمالی کشور می‌شود و آنها را باید به عمق بیشتر دریای خزر منتقل کنیم. علاوه‌بر‌آن منبع رطوبتی برای منطقه کاهش می‌یابد و موجب افزایش شدت تغییرات اقلیمی می‌شود. به عنوان نمونه، زمانی که دریاچه ارومیه وضعیت عادی داشت، به عنوان یک منبع رطوبتی به افزایش میزان بارش در منطقه کمک می‌کرد.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو تأکید کرد: تداوم پس‌رفت دریای خزر در برخی مناطق نظیر بخش‌های شرقی دریا مانند خلیج گرگان می‌تواند این پهنه را به کانون گرد‌و‌غبار تبدیل کند. او درباره تأثیر همکاری کشورهای حاشیه خزر بر تراز آبی مطلوب این پهنه آبی گفت: تشکل‌های بین‌المللی اگر در حد موافقنامه باشد، ‌موجب بروز اتفاق خاصی در حوزه دریای خزر نمی‌شود. سال‌هاست که سطح آب دریای خزر با نوساناتی همراه است و بیشترین تأثیر را روی روسیه گذاشته است و موجب شده بسیاری از تأسیسات کنار دریا را از دست دهد. تا موقعی که به این نتیجه نرسیم که در منفعت و ضرر این اکوسیستم آبی شریک هستیم، به بازده مناسبی دست نخواهیم یافت.

رئیس پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو تأکید کرد: یک برنامه جامع مدیریتی با ضمانت اجرائی برای دریای خزر لازم است تا همه کشورهای حاشیه خزر متعهد شوند و بر‌اساس آن عمل کنند؛ به عنوان نمونه همه کشورها حقابه زیست‌محیطی دریای خزر را پرداخت کنند. علاوه‌بر‌آن از نظر پژوهشی همکاری و بانکی از پژوهش‌های انجام‌شده درباره دریای خزر بهره‌گیری کنیم و بر‌اساس آن برای این پهنه آبی تصمیم بگیریم. رهنما در پایان گفت: می‌توانیم براساس سازوکار مشخصی که مورد قبول کشورهای حاشیه دریای خزر باشد صندوق مالی مشترک ایجاد کنیم که هزینه پژوهش‌ها را نیز تأمین کند.