سود بادآورده

محمد بهرامی‌ سیف‌آباد، نایب‌رئیس کمیسیون انرژی مجلس: قاچاق سوخت مثل هر کالای دیگری به دلیل ارزان‌بودن و فقدان سیاست‌های کنترلی و یک‌سری سیاست‌گذاری‌های اشتباه از گذشته تا اکنون اتفاق می‌افتد. روش‌های متنوعی نیز برای این کار وجود دارد. تفاوت قیمت بنزین درون کشور با خارج مرزها، سبب شده سوداگران این فرصت را غنیمت بشمارند و به روش‌های مختلفی سوخت کشور را به بیرون مرزها ببرند. بنابراین بعضا روش‌های غیرقانونی و قاچاق به دلیل سود هنگفت آن، با همراهی برخی از گروه‌ها، افراد و حتی احتمالا برخی از متولیان دولت‌ها همراه است. تقریبا در تمام مرزهای کشور شاهد خروج سوخت قاچاق به روش‌های گاهی خلاقانه هستیم. چندی‌پیش در رسانه‌ها خبر از کشف تونلی در روستایی در هرمزگان داده شد که انواع سوخت را قاچاق می‌کرد. پیش‌تر نیز در برخی از مناطق کشور لوله‌کشی قاچاق سوخت کشف شد و بسیاری از این روش‌ها اساسا مشاهده و کشف نمی‌شوند و در همه جای ایران وجود دارند. حتی گاهی با الاغ و قاطر سوخت قاچاق می‌شود. همه این موارد و شیوه‌ها، به دلیل نوعی ولنگاری در مدیریت سوخت و البته فقدان برنامه‌ معیشتی جایگزین برای مناطق مرزی در کشور است. به هر روی وقتی کشور هنوز انسداد کاملی در مرزهای پرریسک ایجاد نکرده، هر نوع قاچاقی ممکن است.

رئیس‌جمهور اخیرا به نقل از متولیان صنعت نفت کشور گفته که برای تولید هر لیتر بنزین حدود هشت هزار تومان هزینه می‌شود ولی با یارانه به قیمت دیگری فروخته می‌شود. آیا وسوسه‌برانگیز نیست که این سوخت را با هر حیله‌ای به سمت مبادی غیرکنترلی قاچاق کرد؟ البته باید این نکته را تذکر داد که مجلس با افزایش قیمت بنزین موافق نیست اگرچه تصور نمی‌کنم در دولت نگرش به سمت افزایش قیمت بنزین باشد. اما در کنار مخالفت با افزایش قیمت باید تأکید کرد که سیاست‌های کنترلی سوخت راهکار مدیریت وضعیت سوخت و انرژی در ایران است. شاید بتوان سهمیه‌بندی بنزین با محور قراردادن خانواده به جای خودرو را راهی برای اصلاح وضعیت موجود بدون ایجاد فشار به عموم مردم به‌عنوان یکی از راهکارها دانست. البته راهکار بهتر روندهای قانون‌گذاری و گام به گام با هماهنگی و همراهی مردم است؛ اتفاقی که در گذشته رخ نداد و تبعات سنگینی برای جامعه و نظام داشت.

افزایش قیمت سوخت برای کاهش قاچاق آن چالش‌های اجتماعی و اقتصادی گسترده‌ای به همراه دارد، اما با ایده‌های جدید و راهکارهای تجربه‌شده می‌توان بدون نیاز به افزایش قیمت، مصرف سوخت و قاچاق را کنترل کرد.

سیستم تخصیص هوشمند سوخت از مهم‌ترین این تصمیمات است. با استفاده از داده‌ها و تحلیل‌های موجود، می‌توان الگوهای مصرف سوخت را در نقاط مختلف کشور شناسایی کرد. سپس با سهمیه‌بندی و تخصیص هوشمند سوخت برای هر منطقه به‌گونه‌ای تنظیم و عمل کرد که میزان مصرف غیرعادی کاهش یابد. به این ترتیب، مصرف‌کنندگان سوخت در مناطق مرزی که قاچاق انجام می‌شود، سهمیه محدودتری خواهند داشت.

ردیابی و نظارت هوشمند بر وسایل نقلیه نیز راهکاری است که در برخی از کشورها انجام می‌شود. نصب سیستم‌های GPS روی کامیون‌ها و وسایل نقلیه سنگین و متصل‌کردن آنها به سامانه‌های هوشمند نظارت می‌تواند کمک کند تا هرگونه انحراف از مسیر یا مصرف مشکوک به‌سرعت شناسایی و مدیریت شود.

تشخیص تقلب‌های سهمیه‌ای با روش‌های نوین از‌جمله استفاده از دانش و هوش مصنوعی از ابتکارهای جدیدی است که می‌تواند در کنترل تقلب سوخت کمک کند. سیستم قیمت‌گذاری هوشمند بر اساس رفتار مصرفی نیز تجربه‌ای است که می‌توان آن را‌ آزمود. با تعیین سیاست‌های تشویقی برای مصرف‌کنندگان کم‌مصرف یا تخصیص تخفیف به مصرف منطقی، می‌توان بدون افزایش عمومی قیمت، مصرف سوخت را کنترل کرد. باید در نظر داشت که همیشه سوداگران و قاچاقچیان به دنبال سوءاستفاده از خلأها هستند. طبیعی است که میلیون‌ها لیتر در سال سوخت به شکل‌های مختلف قاچاق می‌شود. تازه در نظر بگیرید که متأسفانه ما نیروهای زیادی را در مرزبانی کشور و در مقابله با قاچاق در همین زمینه از دست داده‌ایم و این خسارت جبران‌ناپذیری است که کشور با آن درگیر است. آمارهای غیررسمی که توضیح می‌دهند مهم‌ترین کالای قاچاق در ایران سوخت است، صحت دارد؛ چراکه بنزین محصولی استراتژیک است. ما باید با مطالعات متنوع، قانون‌گذاری مناسب و تغییر رویه‌ها و سیاست‌گذاری‌ها به نوعی با آسیب‌شناسی سیاست‌گذاری و سازوکارهای حکمرانی بتوانیم این روند مخرب را متوقف یا لااقل کند کنیم. البته پژوهش‌های متنوعی در زمینه مبارزه مؤثر با قاچاق کالا صورت گرفته است و مراکز پژوهشی و دانشگاهی می‌توانند سیاست‌گذاران را در بهبود رویه‌ها و اصلاح رویکردهای اشتباه یاری دهند. مبارزه با قاچاق سوخت نیازمند شناخت علل و زمینه‌های بروز این پدیده است. البته بعضا این پرسش به وجود می‌آید که چرا به رغم همه تبلیغات و تصویب قوانین و برنامه‌ریزی‌ها و هزینه‌های صورت‌گرفته باز قاچاق وجود دارد؟ چنانچه قیمت هر کالایی واقعی نباشد و سیاست‌گذار به کمک یارانه و به شکل‌های مختلف قصد دارد طبقات اجتماعی راضی بمانند، سوداگران به فکر می‌افتند که چطور از این ضعف ساخت حکمرانی به نفع خود بهره‌ ببرند. قاچاقچیان سوخت، لزوما مردم فقیر و کارگرانی که از طبقات ضعیف جامعه معرفی می‌شوند، نیستند، بلکه ممکن است جریان‌های قدرتمندی پشت سر آنها باشند که از این مردم نیازمند، بهره‌کشی کرده و ثروت کشور را غارت ‌می‌کنند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد به ‌رغم بازنگری در قوانین مربوط به قاچاق، تعیین سیاست‌های مبارزه و حتی مقابله نظامی و موارد دیگر باز هم نمی‌توانیم با پدیده قاچاق به‌خصوص سوخت مقابله مؤثر کنیم. این است که به امر ریشه‌یابی قاچاق کالا برای رفع یکباره این پدیده بی‌توجهی صورت می‌گیرد. قیمت پایین سوخت عامل تعیین‌کننده است و نبود شفافیت در قوانین و... از دلایل و استدلال‌‌های وجود ابهامات و چالش‌های بین‌بخشی برای عدم موفقیت در مقابله با پدیده قاچاق سوخت است. پیش‌تر در کمیسیون‌های مرتبط به‌خصوص کمیسیون انرژی مجلس این بحث مطرح شده که یکی از راهکارهای اساسی برای مقابله با قاچاق سوخت از منظر سیاست‌گذاری و قانون‌گذاری، بازنگری در نحوه بازتوزیع یارانه بنزین و دیگر انواع سوخت است.