رباط فخرآباد
یادگار دوران رونق دروازه جنوبی خراسان
بجستان در سال‌های بعد از حمله مغول به منزله یک قطب اقتصادی مهم بوده زیرا واسطه استان خراسان با استان‌های کرمان، یزد، اصفهان، فارس و هرمزگان، به مثابه دروازه خراسان بوده است. رباط فخرآباد یکی از یادگارهای این دوران است.
رجبعلی لباف‌خانیکی: بجستان در سال‌های بعد از حمله مغول به منزله یک قطب اقتصادی مهم بوده زیرا واسطه استان خراسان با استان‌های کرمان، یزد، اصفهان، فارس و هرمزگان، به مثابه دروازه خراسان بوده است. رباط فخرآباد یکی از یادگارهای این دوران است.
رباط فخرآباد در تاریخ ۱۴ مهر ۱۳۵۴ به شماره ۱۱۸۵ در فهرست آثار ملی و در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲ بر اساس مصوبه چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی در فهرست یونسکو ثبت شده است. رباط فخرآباد در مجاورت روستای فخرآباد در ۲۰ کیلومتری غرب روستای مرندیز از توابع بخش یونسی شهرستان بجستان واقع شده و فاصله آن تا شهر بجستان ۴۳ کیلومتر و تا مشهد ۳۱۰ کیلومتر است. رباط آجری فخرآباد از‌جمله رباط‌ها یا کاروانسراهای متعددی است که بعد از یورش مغول‌ها به خراسان در مسیر میان تربت‌حیدریه و فردوس از طریق بجستان ساخته شده است. در سال ۶۱۷ ه.ق صفحات شرقی ایران مورد تهاجم بی‌‌‌رحمانه مغول‌ها قرار گرفت و طی دو سال شهرها و آبادی‌های فراوانی ویران و انبوهی از اهالی به خاک و خون کشیده شدند. با ویران‌شدن شهرهای بزرگی چون طراز، خوارزم، سمرقند، بخارا، مرو، هرات و نیشابور، «شاهراه بزرگ شرق» یا «راه ابریشم» از حیز انتفاع خارج شد و خیل کاروانسراها و کاخ‌رباط‌هایی مانند «رباط ملک»، «رباط آبگینه» (رباط شرف) و «رباط ماهی» متروک و به بیغوله و آغل گوسفند تبدیل شدند.
اما یک فرمان عجیب و رویدادهای امیدبخش بعد از چنگیزخان مغول موجب شد که مشهد و هرات جایگزین نیشابور و مرو شوند و راه‌های تجاری در صفحات شرق و جنوب خراسان گسترش و رونق یابند.
فرمان عجیب، دستوری بود که چنگیز به فاتحین شهر توس صادر کرد و آنها را از یورش به مشهد که مدفن «فرزند پیامبر» (امام رضا ع) بود بر حذر داشت.
آن فرمان سرنوشت‌ساز را «روزبهان خنجی» این گونه نقل کرده است:
رای عالی خان چنگیزی
چون در آمد بعزم خونریزی
آنکه را بهر قتل تعیین کرد
وقت رفتن چنینش تلقین کرد
که ز نسل محمد آقا
هست آسوده سیدی آنجا
حرمت قبر او نکو دارید
اهل آن مقبره میازارید
تو نگه کن بزرگ چنگیز خان
مشهدِ شاه ساخت دارِ امان
رویدادهای امیدبخش احیای شهرهای هرات و توس در عصر «اوگتای» فرزند و جانشین چنگیز بود. مشهد علاوه بر پناه‌دادن به بازماندگان و آوارگان ناشی از تاخت و تاز مغولان، از دوران ایلخانی به یک قطب زیارتی و تجاری تبدیل و راه‌های منتهی به مشهد پررفت‌وآمد شد و از قِبَل آن تأسیسات راه و از آن جمله کاروانسراهای زیادی ساخته شدند. یکی از راه‌هایی که خیلی مورد توجه و استفاده تجار و زائران بود، راه مشهد - تربت‌حیدریه - بجستان بود که بعد از یورش مغولان کاروانسراهای متعددی در آن مسیر ساخته شدند، مانند رباط‌های طرق، سنگ‌بست، سفید، زمان‌آباد، میاندشت، شورحصار، رباط‌سنگ، کامه، تروسک، گسکک، اسحق‌خانی، طبسی، لاری، زرمهر، زرنوخ، کمائی، فیض‌آباد، ظهیرآباد، میاندهی، یونسی، مرندیز، قاسم‌آباد و فخرآباد بجستان.
به نظر می‌رسد که بجستان در آن دوران به منزله یک قطب اقتصادی مهم بوده است زیرا واسطه استان خراسان با استان‌های کرمان، یزد، اصفهان، فارس و هرمزگان، به مثابه دروازه خراسان بوده و بارانداز کالاهایی که از طریق دریا به ایران وارد می‌شده، محسوب می‌شده است.
یکی از مجهزترین و زیباترین کاروانسراهای این مسیر «رباط فخرآباد» بازمانده از دوران قاجار است. این بنای مستطیل‌شکل از نوع رباط‌های چهار‌ایوانی با میانسرای نسبتا وسیع و برخوردار از فضاهای کاربردی متعدد از قبیل هشتی ورودی، دو اتاق در دو سمت هشتی، پلکان منتهی به بام، غرفه‌ها، حجره‌ها، مالبندها، و باراندازها است.
ساختار بنا به گونه‌ای است که می‌توانسته تعداد زیادی مسافر را در خود جای دهد. به گونه‌ای که علاوه بر غرفه‌ها، حجره‌ها و رواق‌های داخل بنا، بر دیوارهای دو طرف ایوان ورودی در سمت غرب نیز غرفه‌هایی تعبیه شده تا مسافران مازاد بر گنجایش داخل رباط بتوانند در آنها استقرار یابند.
ویژگی مهم رباط فخرآباد تزیینات آجری آن بر روی سرپایه‌ها و لچکی‌های دو طرف طاق‌ها و پیشانی ایوان‌ها و ایوانچه است که به صورت برجسته یا خفته‌راسته با آجرهایی که برحسب درجه پخت قرمز یا نخودی شده‌اند، به گونه رنگارنگ اجرا شده‌اند.
یکی از زیباترین جلوه‌های هنری آجرکاری رباط فخرآباد، سقف هشتی ورودی در جبهه غربی آن کاروانسراست. در آن موضع با آجرچینی‌های رنگارنگِ خفته‌راسته نقش ستاره‌های متحدالمرکز نقش بسته است.
در کاروانسرای فخرآباد امکانات رفاهی برای مسافران در نظر گرفته شده است. ایجاد سکوهایی برای اقامت خرکچی‌ها در کنار مالبندها، تعبیه اخیه بر دیوارها برای بستن احشام، تعبیه بخاری دیواری در غرفه‌ها و حجره‌ها، احداث بارانداز برای نگهداری بار مسافر و دیگر امکانات رفاهی از آن جمله است. رباط فخرآباد در تاریخ ۱۴ مهر ۱۳۵۴ به شماره ۱۱۸۵ در فهرست آثارملی و در ۱۶ شهریور ۱۴۰۲ بر اساس مصوبه چهل‌وپنجمین اجلاس کمیته میراث جهانی در فهرست یونسکو ثبتشده است.