نقدی بر کتاب «مناقشه قره‌باغ از آغاز تا پایان» با حضور محسن پاک‌آیین و سیدعلی سقائیان
پایانی بر یک مناقشه
محسن پاک‌آیین: مناقشه قره‌باغ بهعنوان یک موضوع اختلافی پایان یافته است سیدعلی سقائیان: به دلیل تمرکز روی مذاکرات برجامی، تهران نتوانست سیاست فعالی در قبال جنگ دوم قره‌باغ داشته باشد
تحریریه «شرق» میزبان نشستی با حضور محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان و سیدعلی سقائیان، سفیر اسبق کشورمان در ارمنستان بود که به نقد و بررسی کتاب «مناقشه قره‌باغ از آغاز تا پایان» اختصاص داشت؛ اثری به قلم محسن پاک‌آیین که در مردادماه سال جاری و هم‌زمان با انتشار اخباری دال بر امضای موافقت‌نامه صلح میان جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان، روانه بازار کتاب شد.
عبدالرحمن فتح‌الهی: تحریریه «شرق» میزبان نشستی با حضور محسن پاک‌آیین، سفیر پیشین ایران در جمهوری آذربایجان و سیدعلی سقائیان، سفیر اسبق کشورمان در ارمنستان بود که به نقد و بررسی کتاب «مناقشه قره‌باغ از آغاز تا پایان» اختصاص داشت؛ اثری به قلم محسن پاک‌آیین که در مردادماه سال جاری و هم‌زمان با انتشار اخباری دال بر امضای موافقت‌نامه صلح میان جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان، روانه بازار کتاب شد. این کتاب ۱۹۶صفحه‌ای انتشارات «فرهنگ سبز»، نگاهی به یکی از پیچیده‌ترین مناقشات منطقه‌ای معاصر دارد که همچنان بهعنوان یک ترومای سیاسی، دیپلماتیک، امنیتی و ژئوپلیتیکی در منطقه قفقاز و در مجاورت مرزهای ایران فعال است. مؤلف در این اثر، پس از بررسی اهمیت ژئوپلیتیک قفقاز جنوبی، به ریشه‌های تاریخی مناقشه قره‌باغ می‌پردازد و سپس تأثیرات منطقه‌ای و بین‌المللی آن را واکاوی می‌کند. پاک‌آیین همچنین دلایل ناکامی تلاش‌های میانجیگران بین‌المللی در حل این بحران را بررسی می‌کند. کتاب حاضر نقش قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای همچون روسیه، آمریکا، فرانسه و ترکیه را نیز در طول این مناقشه تحلیل کرده و به تحرکات اسرائیل در منطقه نیز اشاره دارد. افزون بر این، کتاب با مروری بر نقش و مواضع رهبری و آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، اقدامات ایران در جنگ‌های اول و دوم قره‌باغ و کمک‌های تهران به باکو در طول این مناقشه را از منظر تاریخی بازخوانی می‌کند. از دیگر آثار محسن پاک‌آیین می‌توان به کتاب‌هایی همچون «سیاست و حکومت در آفریقا»، «شناخت نومحافظه‌کاران آمریکا»، «از اداره هفتم تا سفارت»، «پنجاه سال مناسبات ایران و تایلند»، «حیدر علی‌اف و دیدگاه دوستی دائمی با ایران» (به زبان آذری) و ترجمه کتاب «اسلام و مسلمانان جهان» اثر ماهاتیر محمد با عنوان «جهانی که در آن به سر می‌بریم» اشاره کرد. همچنین کتاب‌های سبز کشورهای میانمار، لائوس و زامبیا نیز از دیگر آثار او هستند. این نشست، فرصتی بود تا علاقه‌مندان به مسائل سیاسی و تاریخی، با نگاهی نو و تحلیلی به یکی از مهم‌ترین حوزه مناقشات منطقه‌ای بنگرند و از زاویه دید محسن پاک‌آیین و سیدعلی سقائیان، روایتی تازه از مناقشه قره‌باغ را تجربه کنند.
محسن پاک‌آیین: مناقشه قره‌باغ به عنوان یک موضوع اختلافی پایان یافته است
نشست بررسی کتاب «مناقشه قره‌باغ از آغاز تا پایان» با آسیب‌شناسی از محتوا و نیز نقد عنوان اثر شروع شد که برخلاف تیتر، کماکان این مناقشه قره‌باغ ادامه‌دار به نظر می‌رسد. با این حال، محسن پاک‌آیین در مقام نویسنده، اگرچه «به وجود برخی اختلافات زبانی، قومی، امنیتی، ژئوپلیتیک و همچنین نقش‌آفرینی بازیگران منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در تداوم بحران کلی در مقیاس منطقه قفقاز» اذعان دارد، اما هم‌زمان و در تأیید عنوان کتاب خود به‌طور مشخص تأکید می‌کند: «مناقشه قره‌باغ و نه کل بحران قفقاز بهعنوان یک محور اختلافی بین آذربایجان و ارمنستان پایان پیدا کرده است» و در تبیین و تشریح بیشتر نکته‌اش اعتقاد دارد که «اکنون، نه باکو و نه ایروان دیگر به ایجاد جنگ تازه و تداوم اختلافات در موضوع مشخص قره‌باغ تمایلی ندارند». چراکه از منظر سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان، «تداوم اختلافات و وقوع جنگ‌ها، توسعه هر دو کشور درگیر (آذربایجان و ارمنستان) را به تعویق انداخته است». هرچند پاک‌آیین «قائل به پایان مناقشه قره‌باغ بین باکو و ایروان است»، اما هم‌زمان، «بروز اختلافات مرزی قابل حل یا قابل چشم‌پوشی بین دو طرف را هم گوشزد می‌کند».
سیدعلی سقائیان: منطقه دیگر پذیرای جنگ جدیدی بین آذربایجان و ارمنستان نیست
سیدعلی سقائیان هم در ادامه نشست و تأیید گفته‌های پاک‌آیین و عنوان کتاب معتقد است «اکنون مناقشه قره‌باغ به شکل مشخص بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان پایان یافته است» و در پیوست نکته خود با ارجاعی تاریخی یادآور می‌شود که «این جنگ به صرف هزینه و همچنین فساد و توسعه گسترش فقر در ارمنستان منجر شد» و در چنین شرایطی بود که وی باور دارد که «چهره‌ای مانند نیکول پاشینیان بهعنوان فردی بدون سابقه سیاسی و دیپلماتیک و صرفا با یک عقبه روزنامه‌نگاری و ذیل انتقاد از وضعیت جاری و مانور روی موضوعاتی همچون مبارزه با فساد و خلاص‌شدن از جنگ با آذربایجان توانست به قدرت برسد». لذا سفیر اسبق ایران در ارمنستان، «پتانسیلی بین ایروان و باکو برای جنگ مجدد در قره‌باغ نمی‌بیند» و چنین برآورد می‌کند که «تا زمان بقای دولت نیکول پاشینیان، سیاست‌های ارمنستان در راستای برقراری صلح و آرامش خواهد بود» تا جایی که از منظر این تحلیلگر ارشد مسائل قفقاز، «حتی اگر دولتی بعد از نیکول پاشینیان در ارمنستان روی کار بیاید، آن دولت نیز به دنبال درگیری مجدد نخواهد بود؛ چراکه مردم این کشور (ارمنستان) دیگر پذیرای جنگ جدیدی نیستند». ضمن آنکه سقائیان به نقش کشورهای پیرامونی قفقاز جنوبی و مشخصا جمهوری اسلامی ایران هم اشاره دارد و متذکر می‌شود: «تهران همواره بر برقراری صلح، ثبات، آرامش و پرهیز از جنگ بین آذربایجان و ارمنستان تأکید داشته است».
محسن پاک‌آیین: سعی کردم یک ناظر بی‌طرف باشم
در ادامه نشست نقد و بررسی کتاب، موضوع دیگری که مورد انتقاد قرار گرفت، ناظر بر ادبیات و شیوه نگارش اثر بود و در این راستا محسن پاک‌آیین بهعنوان مؤلف، تأکید دارد: که «سعی کرده بهعنوان یک ناظر بیرونی و کارشناس و پژوهشگر مسائل قفقاز به مسئله ورود کند». کمااینکه در همین راستا یادآور می‌شود «در بخش‌هایی از کتاب که موضوع اشغال قره‌باغ و مناطق دیگر آذربایجان به دست ارمنستان مطرح می‌شود، از باکو حمایت کرده و در بخش‌های دیگری که موضوع تحمیل دالان زنگزور به میان می‌آید و باکو سعی دارد از یک کشور اشغال‌شده به یک بازیگر اشغالگر تبدیل شود، انتقادات خود را متوجه آذربایجان می‌کند». از این‌رو و به باور سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان، «متن کتاب فراتر از یک متن بی‌طرفانه بهعنوان یک نگاه اصولی اتخاذ شده است». با چنین برداشتی است که پاک‌آیین ادامه می‌دهد «اگرچه بهعنوان یک سفیر و چهره دیپلماتیک این کتاب را به رشته تحریر درآورده، ولی سعی کرده است متن و محتوای اثر مطابق با اصول و حقوق بین‌الملل، موازین انسانی و در چارچوب سیاست‌های جمهوری اسلامی ایران باشد».
لذا به ادعای سفیر اسبق ایران در آذربایجان، «محتوای اثر مطابق با حقیقت‌ها و واقعیت‌های موجود در مناقشه قره‌باغ بود که در فرازهایی از کتاب می‌تواند به سیاست‌های باکو نزدیک شود و در برهه‌ای هم اثر به حمایت از ایروان می‌پردازد» و به همین واسطه است که پاک‌آیین در تأکیدی دوباره به «قضاوت بی‌طرفانه محتوای کتاب و متن اثر» اشاره دارد. به بیان دیگر، این دیپلمات کشورمان معتقد است «متن کتاب به یک صلح عادلانه نزدیک است که در آن جنگ، اشغال، تجاوز و دخالت در امور کشورها مطرح نباشد». نویسنده اثر، نقد دیگری مبنی بر «لحن و ادبیات محافظه‌کارانه» کتاب را هم رد می‌کند و معتقد است «فصل اول این اثر در باب تحلیل وضعیت ژئوپلیتیک منطقه قفقاز و لحن هشداردهنده به کشورهای این حوزه گواهی بر آن است که این اثر محافظه‌کارانه نیست و اتفاقا به همه بازیگران هشدارهای لازم را می‌دهد؛ از روسیه و گرجستان تا ترکیه، ارمنستان و جمهوری آذربایجان». البته سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان موافق نقدی درباره فقدان و خلأ جنبه بصری کتاب است و اذعان دارد که جای عکس‌های جغرافیایی، وضعیت ژئوپلیتیکی و توپوگرافی منطقه قفقاز و قره‌باغ، عکس‌های دو جنگ، مراحل میانجیگری ایران، اسناد مربوطه و دیدارهای صورت‌گرفته بسیار خالی است.
اما هم‌زمان به موازات پذیرش این نقد، مؤلف نکته مهمی را پیش می‌کشد. به گفته او «دلیل اصلی نگارش این کتاب آن بود که در میانه روایت‌های مختلف و غیرصحیح، چه از سوی ارمنستان و چه از سوی آذربایجان، سعی شد در کمترین زمان ممکن یک تحلیل درست، واقع‌بینانه و بی‌طرفانه درخصوص مناقشه قره‌باغ و تحولات قفقاز به مخاطب عرضه شود». لذا به اعترافش، «سرعت در انتشار کتاب، دقت لازم برای استفاده از جنبه‌های بصری را تحت‌الشعاع قرار داده است». هرچند به گفته پاک‌آیین می‌توان «در چاپ‌های بعدی این نواقص را هم برطرف کرد».
سیدعلی سقائیان: سفیر نمی‌تواند ارتباط عاطفی خود را با محل مأموریتش قطع کند
در ادامه نشست، سیدعلی سقائیان هم پیرو تحلیل متن و محتوای کتاب، هرچند قائل به ادبیات و نگاه بی‌طرفانه است، ولی در عین حال خاطرنشان می‌کند: «سفرا و نمایندگان سیاسی هر کشور نمی‌توانند ارتباط عاطفی خود را با کشور میزبان قطع کنند». با این حال سفیر اسبق ایران در ارمنستان به نوع اثر هم ورود کرده و متذکر می‌شود: «باید دید نوشته سفرا در چه قالبی است؛ آیا خاطرات شخصی است که قطعا دیگر موضوع متن بی‌طرفی مطرح نیست و صرفا بازگوکردن احوالات فردی است». اما به باور او، «در موضوعاتی که حالت تحقیقی و پژوهشی دارند و پای قضاوت و برخورد با سوژه‌ها به میان می‌آید، دیپلمات زمان دست به قلم شدن باید بی‌طرفی را رعایت کند». لذا از منظر سقائیان «در متن کتاب کمتر قضاوت یا طرفداری از یکی از دو طرف مناقشه قره‌باغ صورت گرفته و سعی شده است محتوا و درون‌مایه اثر بدون طرفداری باشد». البته سفیر اسبق ایران در ارمنستان با اشاره به نکته دیگری ناظر بر اینکه اگر «سوژه به یک کشور ثالث ارتباط داشته باشد که دیپلمات‌ها و سفرا در آن مأموریت و حضور نداشته باشند، قطعا متن و محتوا اثر بی‌طرفانه‌تر و از زاویه یک ناظر بیرونی خواهد بود»، معترف است: «اگر سفرا بخواهند موضوع حساسی درباره محل مأموریت خود را به رشته تحریر درآورند، کار بسیار سختی است که ارتباط عاطفی و تجربه زیسته خود را از کشور میزبان در نوشته دخیل نکنند».
محسن پاک‌آیین: عدم اشاره به روند ۳+۳ به دلیل آن است که ارتباطی به میانجیگری ایران در مناقشه قره‌باغ ندارد
در ادامه میزگرد «شرق»، به موضوع عدم ورود مستقیم به روند ۳+۳ برای حل‌وفصل تحولات قفقاز اشاره شد که محسن پاک‌آیین در جایگاه مؤلف، علت درج‌نشدن فرمول مذکور را به شکل مستقل در کتاب ناظر بر این مسئله می‌داند: «اساسا روند ۳+۳ به‌رغم آنکه تصمیم درست و قابل دفاعی است، اما ارتباطی به میانجیگری ایران در مناقشه قره‌باغ بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان ندارد». در حالی که به باور او، «فرمول ۳+۳ یک فرمول امنیتی و اقتصادی برای همه کشورهای منطقه قفقاز بعد از مناقشه و جنگ قره‌باغ و بعد از مرحله میانجیگری ایران است».
سیدعلی سقائیان: باید روند ۳+۳ تقویت شود
سیدعلی سقائیان هم در تحلیلی فرامتن کتاب و همسو با گفته‌های محسن پاک‌آیین، بر تقویت فرمول ۳+۳ تأکید دارد و معتقد است: «این روند نه برای میانجیگری و برقراری صلح بین جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان در مناقشه قره‌باغ، بلکه برای استقرار هرچه بیشتر صلح و ثبات و امنیت و از همه مهم‌تر رفع اختلافات بین کشورهای منطقه قفقاز بسیار حائز اهمیت است». به زعم او این «می‌تواند به کاهش درگیری‌ها، اختلافات و رقابت اعضا کمک شایانی بکند». کمااینکه به گفته سفیر اسبق ایران در ارمنستان، «علی‌رغم برگزاری دو نشست در سطح وزرای امور خارجه به میزبانی ایران و ترکیه و عدم حضور طرف گرجستانی، روند ۳+۳ می‌تواند محل تأثیر مثبت برای رفع اختلافات بین گرجستان و روسیه یا ترکیه و ارمنستان یا آذربایجان و ارمنستان باشد».
محسن پاک‌آیین: سعی کردم در کتاب برای صلح در قره‌باغ ارزش قائل بشوم
نشست نقد کتاب در ادامه به نگاه و لحن آرمان‌گرایانه اثر تمرکز کرد و نویسنده برخلاف این انتقاد معتقد بود: «اثر با یک ادبیات واقع‌بینانه و نگاهی فارغ از برخوردهای رادیکال با موضوع قره‌باغ سعی داشته است که به صلح ارزش بدهد». در پیوست همین نکته بود که پاک‌آیین به عکس روی کتاب اشاره دارد و یادآور می‌شود: «گذاشتن شاخه زیتون روی اسلحه به معنای آن است که باید تفنگ‌ها را کنار گذاشت و به سمت صلح رفت». لذا سفیر اسبق ایران در جمهوری آذربایجان تأکید و تصریح می‌کند: «بشخصه ادبیات و لحن محافظه‌کارانه را به برخورد رادیکال و غیرمنطقی با سوژه و موضوع حساسی مانند مناقشه قره‌باغ ترجیح می‌دهم». چراکه به باور او «یک دیپلمات نمی‌تواند با برخوردهای رادیکال و تندروی، موضوعی را تحلیل کرده و آن را بررسی کند». با چنین برداشتی است که محسن پاک‌آیین به‌رغم برخی برچسب‌ها مانند لحن محافظه‌کارانه یا تندروانه اثرش، خاطرنشان می‌کند: «در کتاب سعی شده است به موازات طرح مناقشه قره‌باغ، آرزوی مردم منطقه (قفقاز) برای برقراری صلح پیش کشیده شود و اگر این ایده محوری و آرزوی اثر باشد، نمی‌توان با نگاه تندروی یا محافظه‌کارانه در اثر بر طبل جنگ کوبید». دیپلمات پیشین کشورمان در موضوع گنجاندن اسناد وزارت امور خارجه در مورد مناقشه قره‌باغ به «طبقه‌بندی اسناد در دستگاه دیپلماسی» اشاره دارد و متذکر می‌شود: «حتی یک سند تمام کشف مانند انتصاب سفرا هم یک سند طبقه‌بندی در وزارت امور خارجه محسوب می‌شود. لذا پیگیری کارها برای دریافت اسناد زمان‌بر می‌شد و چون محوریت بر انتشار سریع کتاب بود، اثر بدون استفاده از اسناد منتشر شد». در همین باره پاک‌آیین به نقدی درباره «فدا‌شدن کیفیت اثر پای انتشار سریع آن» قائل نیست و در عین حال تأکید و تصریح می‌کند: «درخصوص مناقشه قره‌باغ اسناد چندانی وجود ندارد، جز خاطرات پراکنده مرحوم آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی که به صورت بریده و غیرمنظم در کتاب خاطرات ایشان منتشر شده است».
سیدعلی سقائیان: به دلیل تمرکز روی مذاکرات برجامی، تهران نتوانست سیاست فعالی در قبال جنگ دوم قره‌باغ داشته باشد
سیدعلی سقائیان هم در ادامه نشست به آسیب‌شناسی سیاست دولت حسن روحانی و مشخصا محمدجواد ظریف و عباس عراقچی (در جایگاه وزیر و معاون سیاسی وزیر امور خارجه وقت جمهوری اسلامی ایران) ورود می‌کند و معتقد است: «به دلیل مذاکرات برجامی که عمده تمرکز و توان دیپلماتیک ایران صرف این موضوع شد، تهران آن‌گونه که باید نتوانست سیاست فعالی را در قبال جنگ دوم قره‌باغ ایفا کند». از این‌رو است که سفیر اسبق ایران در ارمنستان «برخی انتقادات به راهبرد بی‌طرفی فعال جمهوری اسلامی ایران در مقطع جنگ ۴۴روزه سپتامبر ۲۰۲۰ بین باکو و ایروان را جایز می‌داند». محسن پاک‌آیین هم بر ارزیابی سقائیان صحه می‌گذارد و به گفته او: «ایران هیچ‌گاه سیاست و راهبرد بی‌طرفی در قفقاز و مشخصا مناقشه قره‌باغ نداشته است، بلکه تهران از روز اول مبتنی بر مواضع رهبر انقلاب، از یک سو خواستار آزادی مناطق اشغال‌شده آذربایجان به دست ارمنستان بوده است و در عین حال مخالفت جدی خود را هم با هرگونه تحرکی درباره جابه‌جایی و تغییر مرزها و ژئوپلیتیک منطقه به همه طرف‌ها اعلام کرده است».
در پایان این نشست، سیدعلی سقائیان هم در ادامه اشارات پاک‌آیین به مواضع رهبری، این نکته مهم را متذکر می‌شود: «مواضع اصولی رهبر انقلاب در قبال آزادسازی مناطق مناطق اشغالی آذربایجان به دست ارمنستان، مربوط به سال‌های اخیر و بعد از جنگ دوم قره‌باغ نیست، بلکه از همان ابتدا ایشان این موضوع را به شکل اصولی، هم در ملاقات با مقامات ارمنستانی و هم در سخنرانی‌های عمومی و علنی خود بارها مطرح کرده بودند». با این حال هر دو میهمان این میز گرد گفته منتسب به رهبر انقلاب دال بر اینکه «قره‌باغ پاره‌تن اسلام است» را رد کرده و تأکید کردند «هیچ‌گونه سندی برای تأیید این جمله وجود ندارد» و صرفا پاک‌آیین این گزاره محتمل را مطرح می‌کند که «شاید حیدر علی‌اف به نقل از رهبر انقلاب چنین جمله‌ای را مطرح کرده باشد».
