نگاهی به آثار اقتباسی در ادوار جشنواره فیلم فجر
تلاقی قلم و دوربین
فیلم‌نامه و داستان فیلم از اساسی‌ترین عناصر و اساس سینمای قصه‌گو است و همواره ادبیات و داستان در سینما و هنرهای نمایشی سهم درخور‌توجهی داشته است. چه‌بسا آثار سینمایی ارزشمندی که از رهگذر کتاب و ادبیات خلق شده و تبدیل به آثار ماندگاری در دنیای هنر هفتم شده‌اند. در سینمای ایران نیز آثار ماندگاری از ادبیات اقتباس شده‌اند که هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها دیدن آنها دلنشین است.
شرق: فیلم‌نامه و داستان فیلم از اساسی‌ترین عناصر و اساس سینمای قصه‌گو است و همواره ادبیات و داستان در سینما و هنرهای نمایشی سهم درخور‌توجهی داشته است. چه‌بسا آثار سینمایی ارزشمندی که از رهگذر کتاب و ادبیات خلق شده و تبدیل به آثار ماندگاری در دنیای هنر هفتم شده‌اند. در سینمای ایران نیز آثار ماندگاری از ادبیات اقتباس شده‌اند که هنوز هم بعد از گذشت سال‌ها دیدن آنها دلنشین است. گاهی یک فیلم اقتباسی می‌تواند باعث افزایش محبوبیت اثر ادبی و حتی فروش بیشتر کتاب شود و در مقابل، یک اثر ادبی موفق، زمینه خلق یک فیلم اقتباسی پرمخاطب را فراهم می‌کند. به هر حال تفاوت این دو رسانه کتاب و سینما اقتباس را به یک فرایند خلاقانه و در‌عین‌حال چالش‌برانگیز تبدیل می‌کند که همیشه مورد توجه است. در طول این سال‌ها آثار اقتباسی زیادی در جشنواره فیلم فجر حضور داشته‌اند و جوایز و سیمرغ‌هایی دریافت کرده‌اند. در این گزارش نگاهی به آثار اقتباسی خواهیم داشت که در طول سال‌های برگزاری جشنواره فیلم فجر در این رویداد حضور داشته‌اند.
دوره اول: در دوره اول جشنواره فیلم فجر و در سال 1361، چند فیلم اقتباسی به نمایش درآمدند که براساس آثار ادبی ساخته شده بودند. در نخستین دوره این جشنواره فیلم سینمایی «آفتاب‌نشین‌ها» به کارگردانی مهدی صباغ‌زاده اقتباسی از نمایش‌نامه «خانه عروسک» هنریک ایبسن، شاعر و نمایش‌نامه‌نویس نروژی است. این فیلم، با تغییراتی در داستان و شخصیت‌ها، محتوای نمایش‌نامه را با فرهنگ و شرایط اجتماعی ایران تطبیق داده است. فیلم سینمایی «خط قرمز» به کارگردانی مسعود کیمیایی نیز اقتباسی از رمان «شب سمور» نوشته احمد محمود است. این فیلم داستانی فضای سیاسی و اجتماعی دوران پیش از انقلاب ایران را روایت می‌کند و عناصر اصلی آن از این رمان الهام گرفته شده است. البته، احمد محمود بعد از ساخته‌شدن فیلم، از اقتباس مسعود کیمیایی ناراضی بود و معتقد بود که فیلم نتوانسته به‌خوبی مضمون و روح داستان اصلی را منتقل کند. با این حال، این اثر به دلیل شرایط خاص سیاسی و اجتماعی زمان خود، بسیار مورد توجه قرار گرفت.
دوره دوم: در جشنواره فیلم فجر در بهمن ۱۳۶۲ دو فیلم سینمایی «دادشاه» و «بازجویی»، از فیلم‌های اقتباسی بودند. «دادشاه» به کارگردانی حبیب کاوش اقتباسی از یک رویداد واقعی تاریخی است. این فیلم براساس زندگی و شورش دادشاه، یکی از رهبران محلی منطقه بلوچستان در دهه ۱۳۳۰، ساخته شده است. دادشاه شخصیتی واقعی بود که علیه دولت وقت ایران دست به قیام زد و به یکی از چهره‌های جنجالی تاریخ معاصر بلوچستان تبدیل شد. «بازجویی» به کارگردانی محمدعلی سجادی نیز فیلمی است که با اقتباس از داستانی نوشته خود کارگردان ساخته شده است.
دوره سوم: در سومین دوره جشنواره فیلم فجر در سال 1363 فیلم سینمایی «مترسک» به کارگردانی حسن محمدزاده از آثار اقتباسی بوده که در سال 1362 ساخته شده است. این فیلم براساس رمان «مترسک» نوشته غلامحسین ساعدی است. رمان مترسک در سال ۱۳۴۹ منتشر شد و داستان آن درباره شخصیت‌هایی است که در جست‌وجوی هویت و رهایی در جامعه‌ای سرکوب‌شده هستند. فیلم سینمایی مترسک، که از نظر موضوعی و ساختاری به رمان وفادار است، تلاش می‌کند تا با بهره‌گیری از فضای اجتماعی و فرهنگی زمان خود، داستان رمان را در بستر سینما روایت کند. «مردی که زیاد می‌دانست» به کارگردانی یدالله صمدی دیگر فیلم اقتباسی این دوره از جشنواره است. این فیلم با اقتباس از داستان «مردی که زیاد می‌دانست» نوشته جمال مقدم ساخته شده است. این فیلم داستانی معمایی و روان‌شناختی دارد. در این فیلم موضوعاتی مانند جنایت، گناه و عواقب تصمیمات اشتباه انسان‌ها به تصویر کشیده می‌شود.
دوره چهارم: در چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر (بهمن ۱۳۶۴) دو فیلم اقتباسی به جشنواره ارائه شده بود. «اتوبوس» به کارگردانی یدالله صمدی اقتباسی از داستان کوتاه «اتوبوس» نوشته محمود دولت‌آبادی است. این داستان کوتاه در مجموعه‌ای به نام «اتوبوس» منتشر شده و داستان فیلم درباره چندین سرنشین اتوبوس است که در شرایط خاصی قرار می‌گیرند و روابط انسانی میان آنها به تصویر کشیده می‌شود. فیلم «کفش‌های میرزا نوروز» (1364) به کارگردانی محمد متوسلانی نیز اقتباسی از یک اثر ادبی است. این فیلم براساس داستان کوتاه «کفش‌های میرزا نوروز» با الهام از داستانی فولکلوریک و محلی ساخته شده است. در این فیلم، داستانی طنزآلود درباره شخصیت میرزا نوروز و اتفاقات پیرامون او روایت می‌شود. این داستان در اصل به نوعی نگاهی انتقادی به جامعه و رفتارهای اجتماعی دارد و فیلم هم با حفظ همان روح داستان، آن را به شکلی سینمایی بازآفرینی کرده است.
دوره پنجم: در پنجمین دوره جشنواره فیلم فجر (بهمن ۱۳۶۵)، دو فیلم اقتباسی در جشنواره حضور داشت. «ناخدا خورشید» به کارگردانی ناصر تقوایی با نگاهی به داستان «پیرمرد و دریا» و داستان «داشتن و نداشتن» اثر ارنست همینگوی است که به عقیده بسیاری از کارشناسان سینما، به‌خوبی توانسته المان‌های ایرانی را حفظ و بر خلق یک داستان با سبک و سیاق ایرانی، تأکید کند. این فیلم، با الهام از فضای داستان همینگوی، تغییراتی در داستان اعمال کرده و آن را به شرایط خاص ایران در دوران جنگ جهانی دوم و شرایط اجتماعی آن زمان منتقل کرده است. رمان «داشتن و نداشتن» داستانی درباره یک ناخدای کشتی و چالش‌های او در شرایط سخت اقتصادی و سیاسی است که مشابهت‌های زیادی با داستان فیلم «ناخدا خورشید» دارد. فیلم سینمایی «شیر سنگی» به کارگردانی مسعود جعفری‌جوزانی نیز با الهام از فرهنگ و سنت‌های بختیاری و داستان‌های محلی ساخته شده است.
دوره ششم: «شاید وقتی دیگر» به کارگردانی بهرام بیضایی تنها اثر اقتباسی در این دوره از جشنواره است. این فیلم با اقتباس از داستانی نوشته خود کارگردان ساخته شده و به مسائل روان‌شناختی و اجتماعی می‌پردازد.
دوره هشتم: در این دوره از جشنواره که در بهمن 1368 برگزار شد، «تمام وسوسه‌های زمین» به کارگردانی حمید سمندریان یکی از آثار اقتباسی آن سال بود. این فیلم با اقتباس از نمایش‌نامه «ملاقات بانوی سالخورده» اثر فریدریش دورنمات ساخته شده است. همچنین فیلم «هامون» به کارگردانی داریوش مهرجویی نیز در این دوره نمایش داده شد که با اقتباس از داستان «هامون» نوشته خود کارگردان ساخته شده که به مسائل روان‌شناختی و اجتماعی می‌پردازد.
دوره نهم: در این دوره از جشنواره که در بهمن 1369 برگزار شد، فیلم سینمایی «شب دهم» به کارگردانی جمال شورجه یکی از آثار اقتباسی برگرفته از داستانی با همین نام نوشته حسین فتاحی است که به وقایع دوران انقلاب اسلامی می‌پردازد.
دوره یازدهم: در دوره یازدهم جشنواره فیلم فجر، فیلم سینمایی «سارا» به کارگردانی داریوش مهرجویی اقتباسی از نمایش‌نامه «خانه عروسک» اثر هنریک ایبسن است که به مسائل اجتماعی و خانوادگی می‌پردازد.
دوره دوازدهم: در دوازدهمین دوره جشنواره فیلم فجر که در بهمن ۱۳۷۲ برگزار شد، فیلم «تیک‌تاک» به کارگردانی محمدعلی طالبی و نویسندگی هوشنگ مرادی‌کرمانی و محمدعلی طالبی، برنده سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه در این دوره شد. این فیلم با اقتباس از داستان «تیک‌تاک» از هوشنگ مرادی‌کرمانی ساخته شده است. همچنین فیلم «بلندی‌های صفر» به کارگردانی حسینعلی لیالستانی در این دوره حضور داشت و در بخش‌های مختلفی نامزد دریافت سیمرغ بلورین بود. این فیلم به دلیل شباهت زندگی شخصیت اول به ونسان ونگوگ، اقتباسی آزاد از داستان زندگی ونگوگ است.
دوره سیزدهم: یکی از برجسته‌ترین آثار اقتباسی این دوره فیلم سینمایی «پری» به کارگردانی داریوش مهرجویی بود که با اقتباس از داستان «فرانی و زویی» نوشته جی. دی. سالینجر است. این فیلم با بازی نیکی کریمی، علی مصفا و خسرو شکیبایی، داستان دختری به نام پری را روایت می‌کند که در جست‌وجوی معنا و حقیقت، با چالش‌های روحی و فلسفی مواجه می‌شود.
دوره چهاردهم: در این دوره جشنواره فیلم فجر که در بهمن ۱۳۷۴ برگزار شد، چند فیلم اقتباسی نمایش داده شد. فیلم سینمایی «خواهران غریب» به کارگردانی کیومرث پوراحمد با اقتباس از رمان «خواهران غریب» نوشته اریش کستنر ساخته شده است. داستان درباره دو خواهر دوقلو است که در کودکی از هم جدا شده‌اند و پس از سال‌ها به طور اتفاقی یکدیگر را ملاقات می‌کنند و تصمیم می‌گیرند جای خود را با هم عوض کنند تا والدین‌شان را دوباره به هم نزدیک کنند.
دوره پانزدهم: در پانزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر که در بهمن ۱۳۷۵ برگزار شد، فیلم سینمایی «لیلا» به کارگردانی داریوش مهرجویی یکی از آثار اقتباسی این دوره بود. این فیلم با اقتباس از داستانی نوشته مهناز انصاریان است. داستان درباره زوجی است که پس از ازدواج متوجه می‌شوند نمی‌توانند صاحب فرزند شوند و با چالش‌های خانوادگی و اجتماعی مواجه می‌شوند.
دوره شانزدهم: در شانزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر، فیلم سینمایی «سارای» ساخته یدالله صمدی براساس داستان فولکلوریک سارای در ادبیات آذربایجان ساخته شده و اولین بار در سال ۱۳۵۷ حسن مجید‌زاده در کتاب شعر خود آن را به صورت شعر بیان کرد. همچنین فیلم سینمایی «درخت گلابی» به کارگردانی داریوش مهرجویی که از داستان کوتاه درخت گلابی در کتاب «جایی دیگر» مجموعه داستان کوتاه گلی ترقی اقتباس شده است.
دوره هجدهم: در هجدهمین دوره جشنواره فیلم فجر که در سال ۱۳۷۸ برگزار شد، فیلم سینمایی «اصحاب کهف» به کارگردانی فرج‌الله سلحشور به‌عنوان اثری اقتباسی حضور داشت که براساس سوره کهف در قرآن مجید بوده است.
دوره نوزدهم: در دوره نوزدهم جشنواره فیلم فجر که سال ۱۳۷۹ برگزار شد، فیلم سینمایی «مریم مقدس» به کارگردانی شهریار بحرانی از اقتباس‌های دینی بود که براساس داستان حضرت مریم از قرآن مجید بود.
دوره بیستم: در این دوره از جشنواره فیلم فجر که در سال 1380 برگزار شد، فیلم «مربای شیرین» به کارگردانی مرضیه برومند به‌عنوان اثری اقتباسی محسوب می‌شود که براساس داستان «مربای شیرین» نوشته هوشنگ مرادی‌کرمانی است.
دوره بیست‌ویکم: در این دوره از جشنواره که در سال ۱۳۸۱ برگزار شد، انیمیشن «خورشید مصر» به‌عنوان اثری اقتباسی محسوب می‌شود که به کارگردانی بهروز یغماییان براساس داستان زندگی حضرت یوسف در قرآن مجید ساخته شد. همچنین فیلم سینمایی «شب‌های روشن» به کارگردانی فرزاد مؤتمن در این دوره حضور داشت. این فیلم اقتباسی از داستانی به همین نام اثر فئودور داستایفسکی است.
دوره بیست‌ودوم: در بیست‌ودومین دوره جشنواره که در سال 1382 برگزار شد، «گاوخونی» به کارگردانی بهروز افخمی یکی از دو فیلم اقتباسی بود که نمایش داده شد. این فیلم براساس رمان «گاوخونی» نوشته جعفر مدرس‌صادقی ساخته شده است. دیگر فیلم اقتباسی این دوره فیلم سینمایی «مهمان مامان» به کارگردانی داریوش مهرجویی بود که براساس کتاب «مهمان مامان» نوشته هوشنگ مرادی‌کرمانی ساخته شد.
دوره بیست‌وچهارم: در بیست‌وچهارمین دوره جشنواره فیلم فجر که در سال 1384 برگزار شد، «شاهزاده ایرانی» به کارگردانی محمد نوری‌زاد یکی از آثار اقتباسی بود. این فیلم در بخش فیلم‌نامه اقتباسی برگزیده بیست‌وچهارمین دوره جشنواره شد. همچنین فیلم سینمایی«زمستان است» به کارگردانی رفیع پیتز در این دوره نمایش داده شد که براساس داستان «سفر» نوشته محمود دولت‌آبادی است.
دوره بیست‌و‌پنجم: در این دوره که در سال ۱۳۸۵ برگزار شد، فیلم سینمایی «روز سوم» به کارگردانی محمدحسین لطیفی از فیلم‌های اقتباسی بود که نمایش داده شد؛ این فیلم براساس اقتباس از مستند «روز سوم» اثر حمید زرگرنژاد است. همچنین فیلم سینمایی «اتوبوس شب» به کارگردانی کیومرث پوراحمد نیز دیگر فیلم اقتباسی این دوره بود که براساس کتاب داستان‌های «شهر جنگی» اثر حبیب احمدزاده ساخته شده است.
دوره بیست‌و‌هفتم: در این دوره که در سال ۱۳۸۷ برگزار شد، فیلم سینمایی «تردید» به کارگردانی واروژ کریم‌مسیحی از آثار اقتباسی بود که براساس نمایش‌نامه «هملت» اثر شکسپیر ساخته شده بود.
دوره بیست‌و‌هشتم: در این دوره که در سال 1388 برگزار شد، فیلم سینمایی «ملک سلیمان» به کارگردانی شهریار بحرانی از آثار اقتباسی بود که براساس داستان حضرت سلیمان در قرآن کریم ساخته شده بود. همچنین فیلم سینمایی «۴۰سالگی» به کارگردانی علیرضا رئیسیان دیگر اثر اقتباسی این دوره بود که براساس داستان رمان «چهل‌سالگی» نوشته ناهید طباطبایی است. البته برخی آن را اقتباسی مدرن از داستان «پادشاه و کنیزک» از مثنوی معنوی می‌دانند.
دوره سی‌ام: در این دوره که در سال 1388 برگزار شد، فیلم سینمایی «اینجا بدون من» به کارگردانی بهرام توکلی تنها فیلم اقتباسی این دوره بود که براساس نمایش‌نامه «باغ وحش شیشه‌ای» اثر تنسی ویلیامز ساخته شده بود.
دوره سی‌و‌یکم: در سی‌ویکمین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم فجر که در بهمن ۱۳۹۱برگزار شد، دو فیلم اقتباسی حضور داشتند. یکی از این آثار فیلم «پله آخر» به کارگردانی علی مصفا بود که موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه اقتباسی شد. همچنین، فیلم «چک» به کارگردانی کاظم راست‌گفتار، اقتباسی از فیلم «جمعه» ساخته کامران قدکچیان است.
دوره سی‌و‌دوم: در سی‌ودومین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم فجر که در بهمن ۱۳۹۲ برگزار شد، چندین فیلم با اقتباس از آثار ادبی و نمایشی حضور داشتند. یکی از این آثار، فیلم «آذر، شهدخت، پرویز و دیگران» به کارگردانی بهروز افخمی بود که براساس رمانی به همین نام نوشته مرجان شیرمحمدی ساخته شد. این فیلم موفق به دریافت سیمرغ بلورین بهترین فیلم‌نامه اقتباسی در آن دوره شد. همچنین، فیلم «بیگانه» به کارگردانی بهرام توکلی، اقتباسی از نمایش‌نامه «اتوبوسی به نام هوس» نوشته تنسی ویلیامز بود. این فیلم با تغییراتی در داستان اصلی به بررسی روابط انسانی و مسائل اجتماعی پرداخت. فیلم «قصه‌ها» به کارگردانی رخشان بنی‌اعتماد نیز با الهام از شخصیت‌ها و داستان‌های فیلم‌های قبلی این کارگردان ساخته شد و به نوعی ادامه‌دهنده روایت‌های پیشین بود.
دوره سی‌وسوم: در سی‌وسومین دوره جشنواره بین‌المللی فیلم فجر که در بهمن ۱۳۹۳ برگزار شد، دو فیلم با اقتباس از آثار ادبی و نمایشی حضور داشتند. یکی از این آثار، فیلم «جامه‌دران» به کارگردانی حمیدرضا قطبی بود که براساس رمانی به همین نام نوشته هوشنگ گلشیری تولید شد.
همچنین، فیلم «خداحافظی طولانی» به کارگردانی فرزاد مؤتمن، با اقتباس از داستانی نوشته اصغر عبداللهی ساخته شد.
دوره سی‌و‌چهارم: در سی‌و‌چهارمین دوره جشنواره فیلم فجر که در بهمن ۱۳۹۴ برگزار شد، فیلم «خشم و هیاهو» به کارگردانی هومن سیدی از فیلم‌های اقتباسی بود که با الهام از رمان خشم و هیاهو نوشته ویلیام فاکنر ساخته شد. این فیلم با تغییراتی در داستان اصلی، به بررسی روابط پیچیده انسانی و مسائل اجتماعی پرداخت. همچنین فیلم سینمایی «پل خواب» دیگر فیلم اقتباسی این دوره در بخش فیلم‌های نگاه نو به نمایش درآمد. این فیلم اقتباسی از رمان «جنایت و مکافات» نوشته فیودور داستایفسکی، نویسنده سرشناس روسی است.
دوره سی‌و‌هفتم: در سی‌وهفتمین جشنواره فیلم فجر، چند فیلم با اقتباس از آثار ادبی و داستان‌های واقعی به نمایش درآمدند. فیلم سینمایی «۲۳ نفر» به کارگردانی مهدی جعفری یکی از این آثار است. این فیلم داستان ۲۳ نوجوان اسیر ایرانی در دوران جنگ ایران و عراق را روایت می‌کند. این اثر اقتباسی از کتاب «آن بیست‌و‌سه نفر» نوشته احمد یوسف‌زاده است. فیلم سینمایی «تیغ و ترمه» نیز به کارگردانی کیومرث پوراحمد از دیگر فیلم‌های اقتباسی این دوره است. این فیلم براساس رمانی به همین نام نوشته حسین سناپور ساخته شده است.
دوره سی‌و‌نهم: در سی‌و‌نهمین دوره جشنواره فیلم فجر نیز فیلم سینمایی «بی‌همه‌چیز» به کارگردانی محسن قرایی از آثار اقتباسی است. این فیلم اقتباسی از نمایش‌نامه «ملاقات بانوی سالخورده» نوشته فردریش دورنمات است.
دوره چهل‌و‌یکم: در چهل‌و‌یکمین جشنواره فیلم فجر فیلم سینمایی «غریب» به کارگردانی محمدحسین لطیفی و نویسندگی حامد عنقا، براساس کتاب «محمد؛ مسیح کردستان» نوشته نصرت‌الله محمودزاده نمایش داده شد. این فیلم داستان زندگی شهید محمد بروجردی را روایت می‌کند که از فرماندهان سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی بود و نقش مهمی در بازگرداندن منطقه کردستان به ایران داشت.
دوره چهل‌و‌دوم: در چهل‌و‌دومین جشنواره فیلم فجر، فیلم سینمایی «شکار حلزون» به کارگردانی محسن جسور به نمایش درآمد که اقتباسی آزاد از نمایش‌نامه «مرگ و دوشیزه» اثر آریل دورفمن است. همچنین فیلم سینمایی «آپاراتچی» به کارگردانی سید‌محسن میرحسینی با اقتباس از کتاب «آپاراتچی» ساخته شده است.
دوره چهل‌و‌سوم: امسال از میان آثار حاضر در چهل‌و‌سومین جشنواره فیلم فجر، انیمیشن «زال و رودابه» به کارگردانی و تهیه‌کنندگی محمدعلی سجادی، اقتباسی از داستان‌های شاهنامه است. فیلم «اشک هور» به نویسندگی و کارگردانی مهدی جعفری و تهیه‌کنندگی مجتبی فرآورده و فیلم سینمایی «اسفند» هر دو اقتباسی از کتاب «قرارگاه نصرت» است. همچنین فیلم سینمایی «زیبا صدایم کن» به کارگردانی رسول صدرعاملی اقتباسی از کتابی با همین نام نوشته فرهاد حسن‌زاده از سری کتاب‌های نوجوانان است. فیلم سینمایی «موسی کلیم‌الله» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا و تهیه‌کنندگی سیدمحمود رضوی نیز اقتباسی از متون دینی و تاریخی مرتبط با داستان زندگی حضرت موسی (ع) است که در این دوره از جشنواره به نمایش درمی‌آید. فیلم سینمایی «پیشمرگ» نیز از دیگر آثار اقتباسی این دوره به کارگردانی علی غفاری و تهیه‌کنندگی آرش زینال‌خیری، براساس کتاب «یادداشت‌های سعید» به قلم محمدرسول رستمی است. این کتاب درباره دست‌نوشته‌های سردار شهید سعید قهاری است.
