این چرخ باید بچرخد

این روزها‌ زندگی «مریم» که یک زن سرپرست خانوار است، تصویر پر‌فراز‌و‌نشیب بسیاری از زنانی است که در جامعه به دلیل شرایط اقتصادی و اجتماعی سخت‌ برای پیشبرد زندگی خود با چالش‌های بی‌شماری دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. مریم ۳۵‌ساله است و برای تأمین نیازهای روزمره خانواده‌اش، صبح به صبح از خواب برمی‌خیزد و راهی خیابان‌ها می‌شود تا در ناوگان حمل‌و‌نقل اسنپ به عنوان راننده فعالیت کند. او مادر دو فرزند است و وظیفه تأمین مخارج خانواده را بر دوش می‌کشد. داستان مریم، داستان بسیاری از زنان سرپرست خانوار است که به‌رغم تمام سختی‌ها، همواره در تلاش هستند‌ قدمی به سوی استقلال مالی بردارند.

اما دغدغه‌ای که او را رها نمی‌کند، هزینه‌های مالی سنگینی است که برای ادامه فعالیت خود در سیستم اقتصادی و اشتغال به آن وابسته است. این هزینه‌های اضافی در طول ماه بار زیادی را بر دوش او و سایر زنان سرپرست خانوار می‌گذارد. در همین سال‌ها، در کنار تمام زحماتی که مریم برای خانواده‌اش می‌کشد، طرح‌های مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و سازمان‌های مختلف به کمک آمده‌اند. یکی از این طرح‌ها، معافیت از پرداخت کمیسیون برای رانندگان زن سرپرست خانوار است.

طرح «چرخ زندگی به دست تو می‌چرخه» بار دیگر فرصت جدیدی برای زنانی مانند مریم ایجاد کرده است. مریم می‌گوید: «برای من این طرح نجات‌بخش بود. زمانی که در مدارس با این طرح آشنا شدم، دیدم برای اولین بار کسی توجه کرده که می‌توان کمک کرد تا زندگی ما آسان‌تر شود. معافیت از کمیسیون باعث شد فشارهای مالی کاهش یابد و توانستم در عین حال که خدمات بهتری به مسافران ارائه می‌دهم، درآمد بیشتری کسب کنم». عده زیادی از زنان در جامعه مثل مریم، در تلاش برای فراهم‌آوردن فرصت‌های بهتر برای خود و فرزندانشان هستند. این طرح‌ها مانند یک گام استراتژیک برای توانمندسازی اقتصادی زنان محسوب می‌شوند.

به‌جای اینکه زنان فقط به حمایت‌های دولتی متکی باشند، این نوع اقدامات به آنها فرصتی می‌دهد تا مجددا به بازسازی و بهسازی وضعیت مالی و اقتصادی خود بپردازند. برای مریم، طرح «چرخ زندگی به دست تو می‌چرخه» به معنای یک تغییر استراتژیک در مسیر زندگی است. طرح معافیت از پرداخت کمیسیون برای کاربران زن سرپرست خانوار در اسنپ، به عنوان یکی از ابتکارات مسئولیت اجتماعی این شرکت‌ در سومین دوره خود با نام «چرخ زندگی به دست تو می‌چرخه» راه‌اندازی شده است. این اقدام در راستای کمک به درآمدزایی زنان سرپرست خانوار اجرا می‌شود و بعد از دو دوره موفق تحت عنوان «همراه زنان سرزمینم» در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹، بار دیگر با استقبال گسترده همراه شده است.

پیشینه و روند اجرای طرح

در دوره اول اجرای طرح (از ۳۱ مرداد ۱۳۹۸ تا پایان اسفند همان سال) در میان ۳۰ هزار راننده زن فعال اسنپ، تعداد ۴۱۷ نفر از راننده‌های زن سرپرست خانوار از معافیت کمیسیون بهره‌مند شدند. دوره دوم که از ابتدای آذر تا پایان ۱۳۹۹ برگزار شد نیز نشان از افزایش استقبال و تأثیر مثبت این برنامه بر زندگی زنان سرپرست خانوار داشت. امروزه با آغاز سومین دوره از تاریخ ۵ شهریور ۱۴۰۳ تا پایان اسفند، اسنپ بار دیگر در تلاش است تا با ایجاد شرایط مساعد اقتصادی، سهم قابل توجهی در حمایت از زنان سرپرست خانوار داشته باشد. هدف از این دوره، مانند دوره‌های پیشین، ایجاد بسترهایی برای کسب درآمد پایدار و افزایش استقلال مالی این قشر از جامعه است.

معافیت از کمیسیون برای ۴۶۱۷ زن سرپرست خانوار

طبق آمارهای رسمی ارائه‌شده توسط شرکت اسنپ در سال ۱۴۰۲، تعداد رانندگان زن فعال در این شرکت به ۲۳۳ هزار‌و ۲۱۴ نفر رسید در حالی که تعداد رانندگان مرد فعال در همان سال برابر با پنج میلیون‌و ۹۱۹ هزار و ۲۹۵ نفر بود. در راستای طرح «چرخ زندگی به دست تو می‌چرخه»، که هدف آن حمایت از رانندگان زن سرپرست خانوار است، در سه ماهه نخست اجرای این طرح، چهار هزارو ۶۱۷ نفر راننده زن سرپرست خانوار از معافیت‌های این طرح بهره‌مند شدند. این طرح به‌ طور خاص برای ارتقای وضعیت اقتصادی زنان سرپرست خانوار طراحی شده بود و به آنها فرصتی برای استفاده از تسهیلات ویژه فراهم کرده است. همچنین‌ در مقایسه با سال ۱۳۹۸، نرخ حضور و فعالیت رانندگان زن در اسنپ در سال ۱۴۰۲ شاهد افزایش ۶.۷‌درصدی بوده که نشان‌دهنده تغییرات مثبت در روند جذب زنان به این شغل است. این آمار نشان‌دهنده رشد قابل توجهی در مشارکت زنان در حوزه حمل‌ونقل آنلاین و همچنین تأثیر مثبت طرح‌های حمایتی بر افزایش حضور زنان در بازار کار است.

تأثیرات اجتماعی و اقتصادی طرح

یکی از راننده‌های موفق اسنپ که از معافیت بهره برده، در گفت‌وگویی اظهار داشت: «این طرح برای من دروازه‌ای به سوی استقلال مالی باز کرده است. اکنون با کاهش هزینه‌های اضافی، می‌توانم با آرامش بیشتری به فعالیت در اسنپ بپردازم و در کنار خانواده‌ام زندگی بهتری بسازم».

«نگار» ۳۵‌ساله است و محل فعالیتش در تهران. او می‌گوید: «از زمانی که طرح معافیت از کمیسیون برای رانندگان زن به اجرا درآمد، وضعیت اقتصادی من بهبود یافته است. من به عنوان یک زن سرپرست خانوار، همیشه دغدغه تأمین هزینه‌های زندگی را داشتم و این طرح کمک زیادی کرده تا از بابت هزینه‌های اضافی نگران نباشم. با معافیت از کمیسیون، درآمدم به شکل قابل توجهی افزایش یافته و احساس می‌کنم ارزش و تلاشم در شغلم بیشتر به رسمیت شناخته شده است».

«سمیه» ۴۰‌ساله و اهل کرج می‌گوید: «قبل از اجرای این طرح، هر ماه بخش قابل توجهی از درآمدم صرف پرداخت کمیسیون می‌شد که فشار مالی زیادی داشت. حالا با معافیت از کمیسیون، نه‌تنها درآمد بیشتری در اختیار دارم، بلکه انگیزه‌ام برای کار بیشتر شده است. این تغییر باعث شده‌ احساس امنیت مالی بیشتری داشته باشم و حتی برنامه‌هایی برای توسعه فعالیت‌هایم در نظر بگیرم. معافیت از کمیسیون یک فرصت برای ما زنان است؛ چون نه‌تنها درآمدمان افزایش یافته، بلکه اعتمادبه‌نفس‌مان در شغل نیز بیشتر شده است. پیش‌تر با مشکلات مالی متعددی روبه‌رو بودم، اما حالا می‌توانم با تمرکز بر کیفیت خدماتم، رضایت مشتریان را افزایش دهم. این طرح همچنین به ما اجازه می‌دهد که با بهره‌گیری از زمان آزاد، به آموزش‌های تکمیلی و بهبود مهارت‌هایمان بپردازیم».

دیگر اقدامات اسنپ در حوزه زنان

این نخستین باری نیست که اسنپ زنان را در کانون توجه خود قرار می‌دهد. در پاییز ۱۴۰۳ کمپینی برای آگاهی‌بخشی درباره سرطان پستان در اسنپ اجرا شد که در آن علاوه‌بر اطلاع‌رسانی نسبت به این بیماری، برای خرید یک دستگاه ماموگرافی برای بیمارستان لقمان با همکاری خیریه‌ بهنام دهش‌پور اقدام شد. همچنین یک بازارچه خیریه برای کارکنان اسنپ در همین باره برگزار شد.

از سوی دیگر، اسنپ تاکنون در حمایت از سایر گروه‌های زنان اقدام‌های متنوعی انجام داده است. از جمله این طرح‌ها می‌توان به حمایت از مهارت‌آموزی و توان‌افزایی دختران با همکاری خیریه روشنای امید ایرانیان، مشارکت در طرح توسعه‌ گروه‌های خودیار زنان در چابهار و دشتیاری با همکاری بنیاد توسعه‌ کارآفرینی زنان و جوانان، حمایت از زنان آسیب‌دیده از خشونت با همکاری خیریه‌ ارتقای کیفیت زندگی زنان آتنا، کمک به اشتغال زنان سرپرست خانوار با همکاری سازمان غیردولتی حمایت از کودکان بی‌پناه کمک و آزادی زنان زندانی هم‌زمان با روز خبرنگار ۱۳۹۸ اشاره کرد.

طبق گزارش‌های منتشر‌شده از اسنپ، این شرکت مانند اوبر از ابتدای فعالیت خود امنیت را یکی از اولویت‌های اصلی‌اش قرار داده و در سال‌های گذشته همواره بر اهمیت آن تأکید داشته است. این سامانه اینترنتی حمل‌ونقل، امکاناتی مانند تماس مستقیم با تیم ویژه‌ امنیت سفر، اشتراک‌گذاری موقعیت مکانی زنده، تماس مستقیم با اورژانس و ارسال پیام به تیم امنیت سفر را فراهم کرده است. این امکانات برای همه کاربران از جمله زنان کاربرد دارد. همچنین اسنپ از ابتدای فعالیت خود همواره به حضور و نقش همکاران زن توجه ویژه‌ای داشته است. بر اساس گزارش سال ۱۴۰۲ اسنپ، ۴۷.۳ درصد از همکاران این شرکت را زنان تشکیل می‌دهند که نسبت به سال ۱۴۰۱ افزایش یافته است. همچنین‌ از میان ۱‌۲۴۸ همکار زن در اسنپ، ۵۶ نفر به‌ عنوان مدیر و سرپرست فعالیت می‌کنند.

نظرات کارشناسان

آنها که در جامعه علمی و جامعه‌شناسی به مسائل زنان و توانمندسازی اجتماعی آنها می‌پردازند، به‌خوبی آگاهند که چالش‌های اقتصادی‌ از جمله معضلات اصلی پیش‌روی زنان سرپرست خانوار است. این چالش‌ها نه‌تنها به‌طور مستقیم بر زندگی فردی و خانوادگی این زنان تأثیر گذاشته، بلکه به‌ویژه از منظر اجتماعی می‌تواند بازتاب‌های گسترده‌تری در ساختار جامعه داشته باشد. در چنین شرایطی، یکی از مهم‌ترین اقداماتی که می‌تواند به‌ عنوان یک راهکار مؤثر برای توانمندسازی این قشر مد نظر قرار گیرد، ارائه تسهیلات اقتصادی‌ است تا به زنان امکان مشارکت هرچه بیشتر در فرایند اقتصادی و اجتماعی کشور را دهد.

نیره توکلی، جامعه‌شناس و استاد دانشگاه، در‌این‌باره به «شرق» می‌گوید: «هدف اصلی چنین طرح‌هایی به طور خاص سلطه بر دو عنصر برجسته یعنی استقلال اقتصادی و مشارکت اجتماعی زنان سرپرست خانوار است. زنان به‌ویژه در این وضعیت با چالش‌های منحصربه‌فردی مواجه هستند که معیشت آنها را به خطر می‌اندازد. بر همین اساس، ایجاد بستری برای فراهم‌کردن فرصت‌های اقتصادی برای این گروه، به آنها نه‌تنها امکان استقلال مالی می‌دهد، بلکه این توانمندی را ایجاد می‌کند که به‌ طور مؤثرتر در فرایندهای اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی مشارکت کنند».

وی در ادامه می‌افزاید: «اگر به طرح‌های مشابهی توجه کنیم، می‌بینیم که چنین اقداماتی می‌توانند پیامدهای زیادی در افزایش خودباوری زن سرپرست خانوار و نیز کاهش آسیب‌های اجتماعی و روانی ناشی از فقر و نابرابری‌های اقتصادی داشته باشند. بنابراین، هدف این‌گونه طرح‌ها تنها محدود به کمک مالی به این گروه نمی‌شود، بلکه در پی ارتقای کیفیت زندگی و بهبود روحیه اجتماعی این زنان است. در تحلیل اجتماعی‌ می‌توان اذعان کرد که اجرای برنامه‌های حمایتی از زنان در موقعیت‌های اقتصادی مشابه، نقش مهمی در تقویت ساختار اجتماعی ایفا می‌کند. در این زمینه، سیاست‌گذاران و صاحب‌نظران اجتماعی بر این باورند که تنها از طریق هم‌افزایی بین نهادهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است که می‌توان دغدغه‌ها و مشکلات زنان سرپرست خانوار را به شکل عملی و اثربخش حل کرد».

توکلی با اشاره به مدل‌های موفق جهانی تصریح کرد: «بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه تجربیات موفقی از اجرای طرح‌های مشابه دارند که توانسته‌اند مشکلات اقتصادی زنان سرپرست خانوار را به شکل درخور توجهی کاهش دهند. در این زمینه، تنها به حمایت‌های اقتصادی از سمت دولت‌ نباید بسنده کنیم؛ چراکه توانمندسازی زنان به‌خصوص در جامعه‌ای همچون ایران، نیازمند تقویت فرهنگ بازار کار در داخل کشور و ارتقای مهارت‌های شغلی این قشر به‌طور ویژه است.

از دیدگاه جامعه‌شناسی، چنین طرح‌هایی که به لحاظ اقتصادی و ساختاری در جهت توانمندسازی زنان سرپرست خانوار گام برداشته‌اند، نه‌تنها به‌طور سراسری بر کاهش فاصله طبقاتی و نابرابری‌های اقتصادی کمک می‌کنند، بلکه به نوبه‌ خود موجب افزایش مشارکت فعال زنان در تمامی عرصه‌های اجتماعی و اقتصادی می‌شوند که می‌تواند سبب تحول در جامعه و کاهش آسیب‌های اجتماعی شود. این طرح‌ها نیز به‌طور ویژه از جنبه روان‌شناسی اجتماعی می‌توانند احساس اعتماد‌به‌نفس و خودکفایی را در اعضای این گروه اجتماعی‌ ایجاد کرده و در نهایت منجر به شکل‌گیری جامعه‌ای پایدارتر، برابرتر و توسعه‌یافته‌تر شود. از منظر تئوری‌های مدرن مسئولیت اجتماعی شرکتی و عدالت اجتماعی، این نوع اقدامات به‌عنوان الگویی برای سایر نهادها و شرکت‌ها محسوب می‌شوند و می‌توانند به‌عنوان عاملی محرک برای تغییرات مثبت در سطح جامعه و ارتقای سطح شمول و مشارکت زنان در عرصه اقتصادی و اجتماعی تلقی شوند».

وضعیت اشتغال زنان سرپرست خانوار تحت پوشش بهزیستی

افزایش ۵۴‌درصدی جمعیت زنان سرپرست خانوار تحت پوشش بهزیستی در سال ۱۴۰۲ نسبت به ۱۳۹۵ و وجود تنها ۱۵ درصد نرخ اشتغال در میان این زنان، نشان‌دهنده چالش‌های عمده اجتماعی و اقتصادی است که نیازمند توجه و اقدام فوری است. با توجه به این آمار، ضرورت تدوین و اجرای سیاست‌های جامع توانمندسازی شغلی و ارتقای فرصت‌های اشتغال برای این قشر بیش از پیش احساس می‌شود. تنها با ایجاد چارچوب‌های حمایتی مستحکم، تقویت شبکه‌های اجتماعی و بهره‌مندی از همکاری‌های بین‌المللی و دولتی می‌توان به کاهش وابستگی و افزایش مشارکت اقتصادی زنان سرپرست خانوار دست یافت و زمینه‌ساز توسعه پایدار اجتماعی و اقتصادی جامعه شد.

نتیجه‌گیری

اقدامات مسئولیت اجتماعی در حمایت از زنان، به‌ویژه در صنعت حمل‌ونقل اینترنتی، نقش کلیدی در ایجاد فرصت‌های برابر، افزایش ایمنی و بهبود وضعیت اقتصادی این قشر ایفا می‌کند. اوبر به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های حمل‌ونقل در جهان، با تمرکز بر بهبود امکانات ایمنی، جذب و پشتیبانی از رانندگان زن و ارتقای تنوع سازمانی، نمونه‌ای از رویکردهای نوین CSR را به نمایش گذاشته است. همچنین، تجربیات سایر شرکت‌های بین‌المللی مانند Careem و Lyft نشان می‌دهد که با به‌کارگیری طرح‌های بومی و متناسب با شرایط فرهنگی، می‌توان به نتایج مطلوب در حمایت از زنان دست یافت. در مجموع، این رویکردها نه‌تنها به بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی زنان کمک می‌کنند، بلکه به ایجاد یک جامعه پایدارتر و متعادل‌تر از نظر جنسیتی منجر می‌شوند. استمرار و توسعه این طرح‌ها، هم برای شرکت‌ها و هم برای جامعه، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و می‌تواند الگویی برای سایر صنایع و بخش‌های اقتصادی باشد.

طرح «چرخ زندگی به دست تو می‌چرخه» نمونه بارزی از تعهد اسنپ به مسئولیت‌های اجتماعی و نقش‌آفرینی در بهبود شرایط اقتصادی زنان سرپرست خانوار است. از طریق معافیت از کمیسیون، این طرح زمینه را برای افزایش درآمد و ارتقای استقلال مالی این قشر فراهم کرده و ضمن حمایت از خانواده‌های آسیب‌پذیر، به تقویت بازار کار و کاهش نابرابری‌های اجتماعی نیز کمک می‌کند. با توجه به نتایج مثبت دوره‌های گذشته، انتظار می‌رود در آینده شاهد توسعه طرح‌های مشابه در سایر بخش‌ها نیز باشیم.