خفاش‌ها در نبرد با انسان‌‌ها

خانم «شیی ژنگلی» ویروس‌شناس مستقر در شهر ووهان ده‌ها ویروس مرگ‌بار شبیه سارس را در غارهایی که خفاش در آنها وجود داشت، شناسایی کرده است و هشدار می‌دهد که باز هم تعداد بیشتری از آنها وجود دارد. موضوع از آنجا آغاز شد كه در ساعت هفت بعدازظهر 30 دسامبر 2019 نمونه‌های آزمایش یک بیمار مشکوک به مؤسسه ویروس‌شناسی ووهان رسید. لحظاتی بعد تلفن همراه «شیی ژنگلی» زنگ خورد. رئیس او، مدیر مؤسسه بود. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ووهان، یک ویروس جدید کرونا را در بدن دو بیمار بستری در بیمارستان که مبتلا به ذات‌الریه غیرطبیعی بودند، تشخیص داده بود و او می‌خواست آزمایشگاه مشهور خانم «شیی» این موضوع را بررسی کند. اگر این یافته تأیید می‌شد، این عامل بیماری‌زای جدید می‌توانست تهدیدی جدی برای سلامت عمومی باشد زیرا متعلق به همان خانواده ویروس‌هایی است که عامل ایجاد سندرم حاد تنفسی (سارس) بود. آن بیماری هشت‌هزارو 100 نفر را درگیر خود کرد و بین سال‌های 2002 تا 2003 نزدیک به 800 نفر را کشت. «شیی» به خاطر می‌آورد که رئیسش به او گفت: «هرچه دستت هست زمین بگذار و روی این موضوع کار کن». خانم «شیی» یک ویروس‌شناس است که اغلب توسط همکارانش به عنوان «بانوی خفاشی چین» نامیده می‌شود زیرا طی 16 سال گذشته در غارهای پر از خفاش در حال شکار ویروس بوده است. او که برای کنفرانسی به شانگهای رفته بود از محل کنفرانس خارج شد و سوار قطار بعدی به مقصد ووهان شد. او می‌گوید: «سؤال من این بود که آیا مقامات بهداشتی شهرداری موضوع را اشتباه گرفته‌اند یا نه؟ چون من هرگز انتظار نداشتم که چنین چیزی در ووهان، در مرکز چین رخ دهد». مطالعات وی نشان داده بود که در استان‌های جنوبی و نیمه‌گرمسیری مثل گوانگدونگ، گوانگشی و یوننان بیشترین ریسك انتقال ویروس کرونا از حیوانات به انسان وجود دارد، به‌ویژه ازطریق خفاش‌ها که منشأ شناخته‌شده‌ای برای ویروس هستند. او به این موضوع فکر می‌کرد که اگر ویروس کرونا باعث این اتفاق بوده است، «آیا آنها می‌توانند از آزمایشگاه ما آمده باشند؟» درحالی‌که تیم خانم «شیی» در مؤسسه ووهان وابسته به آکادمی علوم چین، برای کشف ماهیت این بیماری مسری تلاش می‌کرد، هفته بعد این بیماری را با ویروس جدید کرونا که با نام SARS-CoV-2 معروف شد، مرتبط کردند و این بیماری مانند آتشی که سریع گسترده می‌شود به همه‌جا سرایت کرد. تا 20 آوریل بیش از 84 هزار نفر در چین به این بیماری مبتلا شده بودند. حدود 80 درصد آنها در استان هوبئی زندگی می‌کردند که ووهان پایتخت آن است و بیش از چهارهزارو 600 نفر جان خود را از دست دادند. تا آن تاریخ در خارج از چین، حدود 2.4 میلیون نفر در حدود 210 کشور و سرزمین به این ویروس مبتلا شدند و بیش از 169 هزار نفر نیز از بیماری ناشی از این ویروس کووید19 جان خود را از دست دادند. دانشمندان مدت‌هاست هشدار داده‌اند که سرعت ظهور بیماری‌های عفونی جدید در حال افزایش است به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه که تعداد زیادی مردم و حیوانات به‌طور فزاینده‌ای درهم آمیخته‌اند و در حال جابه‌جایی به مناطق مختلف هستند. «پیتر دازاک» یك اکولوژیست و رئیس مؤسسه EcoHealth Alliance (اتحاد برای سلامتی و محیط زیست) است که یک سازمان تحقیقاتی غیرانتفاعی مستقر در شهر نیویورک است و با محققانی مانند خانم «شیی» در 30 کشور در آسیا، آفریقا و خاورمیانه برای کشف ویروس‌های جدید در حیات وحش همکاری دارد. او می‌گوید: «تعیین دقیق منشأ این عفونت ویروسی و زنجیره انتقال بیماری بین گونه‌های مختلف بسیار مهم است». او می‌افزاید که به همان اندازه اهمیت دارد که در جست‌وجوی سایر عوامل بیماری‌زا باشیم تا از «تکرار حوادث مشابه جلوگیری شود».
غارها
از نظر خانم «شیی»، اولین مأموریت کشف ویروس برای او مانند رفتن به تعطیلات به نظر می‌رسید. در سال 2004 در یک روز آفتابی بهاری که نسیم خنکی می‌وزید، او به یک تیم بین‌المللی از محققان پیوست تا نمونه‌هایی از محل تجمع خفاش‌ها در غارهای نزدیک نانینگ، پایتخت گوانگشی جمع‌آوری کنند. اولین غاری که او رفت یکی از غارهای مشابه تمام غارهای منطقه بود: بزرگ و پر از ستون‌های سنگ آهک و به‌عنوان یک مقصد گردشگری معروف که به‌راحتی قابل دسترس بود. «شیی» به یاد می‌آورد: «یک تجربه رؤیایی بود». استالاکتیت‌های سفید شیری مانند قندیل از سقف آویزان بود و از رطوبت می‌درخشیدند. اما آن فضای شبیه به تعطیلات به‌زودی از بین رفت. بسیاری از خفاش‌ها ازجمله چندین گونه خفاش نعل‌اسبی که در جنوب آسیا به وفور یافت می‌شوند در غارهای باریک و عمیق در زمین‌های شیب‌دار پنهان بودند. «شیی» و همکارانش که اغلب با راهنمایی روستاییان محلی مسیر خود را پیدا می‌کردند، مجبور بودند ساعت‌ها به سمت مکان‌های احتمالی پیاده‌روی کنند و گاهی حتی روی شکم خود بخزند تا از شکاف‌های محکم سنگی عبور کنند. به‌علاوه این پستانداران در حال پرواز (خفاش‌ها) می‌توانند در حال گریز باشند. در طی یک هفته نومیدکننده، تیم آنها بیش از 30 غار را کشف کرد اما فقط تعداد کمی خفاش را مشاهده کردند. این مأموریت‌ها بخشی از تلاش آنها برای یافتن منشأ شیوع سارس به‌عنوان اولین اپیدمی بزرگ قرن 21 بود. یک تیم هنگ‌کنگی گزارش داده بود که سوداگران حیات وحش در گوانگدونگ ابتدا ویروس سارس را از «سیویت»‌ها و پستانداران شبیه «مونگوس» که حیوانات بومی مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری آسیا و آفریقا هستند، گرفته‌اند. «لینفا وانگ» که مدیریت طرح‌های مربوط به شیوع بیماری‌های عفونی را در دانشکده پزشکی Duke-NUS سنگاپور برعهده دارد، می‌گوید: «قبل از سارس، جهان آگاهی کمی از ویروس کرونا داشت. نام‌گذاری این ویروس به نام کرونا بر این اساس است که سطح آن وقتی در زیر میکروسکوپ دیده می‌شود شبیه تاج است. ویروس کرونا بیشتر به دلیل ایجاد سرماخوردگی معمولی شناخته می‌شد». «وانگ» می‌گوید: «شیوع سارس بازی را تغییر داد». این اولین ظهور ویروس مرگ‌بار کرونا با احتمال همه‌گیری (پاندمی) بود. این حادثه کمک کرد که سریعا جست‌وجوی سراسری برای یافتن چگونگی انتقال ویروس‌های حیوانی به انسان، آغاز شود. خانم «شیی» در زمره اولین کسانی بود که در این زمینه فعالیت کرد و «دازاک» و «وانگ» هر دو همکاران بلندمدت وی بوده‌اند. ویروس سارس و چگونگی ابتلای «سیویت»ها به این ویروس به‌صورت یک راز باقی ماند. قبلا دو اتفاق قابل ملاحظه بود: عفونت ویروس هندرا در استرالیا در سال 1994 که آن بیماری از اسب به انسان سرایت کرد و شیوع ویروس نیپه در مالزی در سال 1998 که آن ویروس نیز از خوک به انسان منتقل شد. «وانگ» دریافت که هر دو بیماری ناشی از عوامل بیماری‌زایی است که از خفاش‌های میوه‌خوار سرچشمه می‌گیرد. اسب‌ها و خوک‌ها فقط به‌عنوان میزبان واسطه ویروس بوده‌اند. خفاش‌های موجود در بازار گوانگدونگ حاوی میزان بسیار کمی از ویروس سارس بودند، اما بسیاری از دانشمندان این میزان از ویروس را آلودگی تلقی نمی‌کردند. با این حال، «وانگ» تصور می‌کرد که منشأ ویروس، خفاش‌ها هستند. در اولین ماه‌های شکار ویروس در سال 2004، هرگاه تیم خانم «شیی» یک غار خفاش را پیدا می‌کرد، قبل از غروب آفتاب توری را در دهانه غار قرار می‌داد و سپس منتظر می‌ماند تا این موجودات شبانه برای تغذیه شب بیرون بیایند. هنگامی که خفاش‌ها به دام می‌افتادند، محققان نمونه خون و بزاق و مدفوع آنها را اغلب در ساعات کمی که داشتند، می‌گرفتند. بعد از کمی خوابیدن، آنها صبح‌ها برای جمع‌آوری نمونه‌های ادرار و مدفوع به غار بازمی‌گشتند. اما در نمونه‌ها هیچ اثری از مواد ژنتیکی ویروس کرونا پیدا نشد. ضربه سنگینی بود. خانم «شیی» می‌گوید: «به نظر می‌رسید هشت ماه کار سخت، بی‌ثمر بوده است. ما فکر کردیم شاید خفاش‌ها هیچ ارتباطی با سارس ندارند». دانشمندان در آستانه تسلیم‌شدن بودند که یک گروه تحقیقاتی در یک آزمایشگاه در نزدیکی آنها یک کیت تشخیصی برای آزمایش آنتی‌بادی‌های تولیدشده در بدن افراد مبتلا به سارس را در اختیار آنها قرار داد. هیچ تضمینی وجود نداشت که این آزمایش آنتی‌بادی برای خفاش‌ها جواب بدهد. اما «شیی» به هر حال اجازه انجام آزمایش را داد. او می‌گوید: «مگر چه چیزی برای از‌دست‌دادن داشتیم؟» اما نتایج فراتر از انتظارات او بود. نمونه‌هایی از سه گونه خفاش نعل‌اسبی حاوی آنتی‌بادی‌های تولیدشده در پاسخ به ویروس سارس بود. «شیی» می‌گوید: «این یک نقطه عطف برای پروژه بود». محققان دریافتند که وجود ویروس کرونا در خفاش‌ها بی‌دوام و فصلی است، اما واکنش آنتی‌بادی در بدن آنها می‌تواند از هفته‌ها تا سال‌ها طول بکشد. بنابراین، کیت تشخیصی راهنمای ارزشمندی بود که نشان می‌داد چگونه می‌توان دنبال توالی ژنومی ویروسی گشت. تیم خانم «شیی» از آزمایش آنتی‌بادی برای محدودکردن لیست مکان‌ها و گونه‌های خفاش مورد جست‌وجو برای یافتن سرنخ‌های ژنومی استفاده کرد. پس از گشت‌وگذار در مناطق کوهستانی در بیشتر استان‌های چین، محققان توجه خود را به یک نقطه معطوف کردند: غار شیتو، در حومه کانمینگ در مركز استان یوننان، جایی که طی فصول مختلف در پنج سال متوالی، نمونه‌برداری زیادی انجام شد. تلاش‌ها نتیجه داد. جست‌وجوگران عامل بیماری‌زا یعنی صدها کروناویروس با منشأ خفاشی را با تنوع ژنتیکی باورنکردنی کشف کردند. خانم «شیی» می‌گوید: «اکثر آنها بی‌ضرر هستند». اما ده‌ها نمونه از ویروس به همان گروه سارس تعلق دارند. آنها می‌توانند سلول‌های ریه انسان را در یک ظرف پتری‌دیش آلوده کرده و باعث ایجاد بیماری‌های مشابه سارس در موش‌ها شوند. غار شیتو جایی بود که طی بررسی‌های موشکافانه محققان، یک کتابخانه ژنتیکی طبیعی از خفاش‌های حامل ویروس به دست آمد. در آنجا تیم تحقیقاتی گونه‌ای از کروناویروس را در خفاش‌های نعل‌اسبی یافتند که توالی ژنومی آنها تقریبا 97 درصد شبیه به ویروس یافت‌شده در بدن «سیویت»ها در منطقه گوانگدونگ بود. این یافته به یک دهه جست‌وجو برای یافتن مخزن طبیعی کروناویروس سارس پایان داد.
یک ترکیب خطرناک
«رالف بَریک»، ویروس‌شناس در دانشگاه کارولینای شمالی در چاپل هیل است. او می‌گوید: «در بسیاری از مکان‌های زندگی خفاش‌ها از جمله غار شیتو که خانم «شیی» در آنجا نمونه‌برداری کرد، درهم‌آمیزی مداوم انواع ویروس‌های مختلف باعث ایجاد یک فرصت عالی برای ظهور عوامل بیماری‌زای خطرناک و جدید شده است». در این خصوص خانم «شیی» می‌گوید که در نزدیکی چنین مکان‌های اختلاط انواع ویروس‌ها، برای آلوده‌شدن نیازی نیست که شما حتما در کار خرید و فروش حیوانات وحشی باشید؛ برای مثال، در نزدیکی غار شیتو، بسیاری از روستاها در میان تپه‌های سرسبز در منطقه‌ای پراکنده شده‌اند که به‌خاطر گل رز، پرتقال، گردو و توت زالزالک معروف است. در اکتبر 2015 تیم خانم «شیی» نمونه خون بیش از 200 نفر از ساکنان چهار روستا را جمع‌آوری کرد. بعدا مشخص شد که در بدن شش نفر یا نزدیک به سه درصد آنها، آنتی‌بادی ضد کروناویروس‌های مشابه سارس با منشأ خفاشی وجود دارد. اگرچه هیچ‌یک از این افراد در زمینه خریدوفروش حیوانات وحشی فعالیت نمی‌کردند و یا هیچ‌گونه علائم مشابه سارس یا علائم ذات‌الریه را گزارش نکرده بودند. فقط یکی از آنها قبل از نمونه‌گیری به خارج از یوننان سفر کرده بود. ولی همه می‌گفتند که خفاش‌هایی را در حال پرواز در روستای خود دیده‌اند. تیم خانم «شیی» سه سال پیش برای بررسی مشخصات ویروس‌های موجود در معدنی در منطقه کوهستانی یوننان در موجیانگ فراخوانده شده بود. این منطقه به خاطر تولید چای تخمیرشده پوئر معروف است و محلی بود که در آنجا شش معدنچی به بیماری مشابه ذات‌الریه مبتلا شدند و دو نفر از آنها جان باختند. پس از نمونه‌برداری از غار به مدت یک سال، محققان گروه متنوعی از کروناویروس‌ها را در شش گونه خفاش کشف کردند. در بسیاری از موارد، چندین گونه ویروس یک خفاش را آلوده کرده و آن را به یک کارخانه متحرک و پرنده برای ویروس‌های جدید تبدیل کرده بود. خانم «شیی» که مانند همکارانش با پوشش مخصوص و ماسک وارد معدن شده بود، می‌گوید: «شافت (بالابر) معدن مثل جهنم بوی بد می‌داد. در غار مدفوع خفاش که پوشیده از قارچ بود، ریخته شده بود». اگرچه بعدا معلوم شد که قارچ عامل بیمارشدن معدنچیان بود، اما او می‌گوید اگر معدن به‌سرعت بسته نمی‌شد، زمان زیادی طول نمی‌کشید تا همه معدنچیان به ویروس کرونا مبتلا شوند. با تجاوز فزاینده جمعیت انسانی به زیستگاه‌های حیات‌وحش، با تغییرات بی‌سابقه در کاربری زمین، نقل‌وانتقال دام‌ها در سراسر کشورها و محصولات آنها در سراسر جهان و افزایش شدید سفرهای داخلی و خارجی، وقوع همه‌گیری بیماری‌های جدید از نظر ریاضی نزدیک به قطعی است. این نگرانی خواب را از چشمان «شیی» و همکارانش در تمام طول شب ربوده بود قبل از اینکه آن نمونه‌های اسرارآمیز در غروب شوم دسامبر گذشته به مؤسسه ویروس‌شناسی ووهان برسند. بیش از یک سال پیش، تیم خانم «شیی» دو تحقیق جامع درباره ویروس کرونا در نشریات Viruses و
Nature Reviews Microbiology منتشر کردند. «شیی» و همکارانش با ارائه شواهدی از مطالعات خود و نیز تحقیقات دیگران که بسیاری از آنها در مجلات معتبر دانشگاهی منتشر شده بود درباره خطر شیوع کروناویروس‌های منتقله از خفاش در آینده هشدار داده بودند.
سناریوی کابوس‌آور
در قطار بازگشت به ووهان در 30 دسامبر پارسال، «شیی» و همکارانش چگونگی شروع فوری انجام آزمایش بر روی نمونه‌های بیماران را مورد بحث قرار دادند. در هفته‌های بعد که پرکارترین و پراسترس‌ترین دوران زندگی‌اش بود، بانوی خفاشی چین احساس کرد که در حال نبرد با بدترین کابوس زندگی خودش است. هرچند او خودش را در 16 سال گذشته برای این کابوس آماده کرده بود. تیم «شیی» با استفاده از تکنیکی به نام واکنش زنجیره‌ای پلیمراز که می‌تواند یک ویروس را با تقویت مواد ژنتیکی آن تشخیص دهد، دریافتند که نمونه‌های پنج نفر از هفت بیمار دارای توالی ژنتیکی موجود در تمامی ویروس‌های کرونا هستند. خانم «شیی» به گروه خود دستور داد تا آزمایشات را تکرار کنند و در عین حال نمونه‌ها را برای تعیین توالی کامل ژنوم‌های ویروسی به مراکز دیگری ارسال کنند. در همین حال، او تمامی سوابق چندین سال گذشته آزمایشگاه خودش را برای بررسی هرگونه احتمال اشتباه در حمل‌ونقل مواد آزمایشی، به‌ویژه در هنگام دفع آنها را مرور کرد. وقتی نتایج تحقیقات آمد او نفس راحتی کشید چون هیچ‌کدام از توالی‌های ژنتیکی نمونه‌های ارسالی با ویروس‌هایی که تیمش از غارهای خفاش نمونه‌برداری کرده بود، مطابقت نداشت. او می‌گوید: «این واقعا فشار فکری زیادی را از روی من برداشت. روزها بود که یک لحظه هم نخوابیده بودم». تا هفتم ماه ژانویه تیم ووهان تشخیص داد که یک ویروس جدید درواقع باعث بیماری این بیماران شده است. رسیدن به این نتیجه براساس نتایج حاصل از آزمایشات تجزیه‌ای با استفاده ازروش واکنش زنجیره‌ای پلیمراز، تعیین توالی کامل ژنوم، آزمایش آنتی‌بادی انجام‌شده بر روی نمونه‌های خون بیماران و توانایی ویروس در آلوده‌کردن سلول‌های ریه انسان در ظرف پتری‌دیش بود. توالی ژنومی ویروسی که سرانجام SARS-CoV-2 نامیده شد، 96 درصد مشابه ویروس کرونایی بود که محققان در خفاش‌های نعل اسبی در یوننان شناسایی کرده بودند. نتایج تحقیقات آنها در سوم ماه فوریه به صورت مقاله‌ای در مجله Nature منتشر شد. «دازاک» که در این مطالعه شرکت نداشت، می‌گوید: «کاملا واضح است که خفاش‌ها یک بار دیگر مخرن طبیعی این ویروس گشته‌اند». از آن زمان، محققان بیش از 4500 توالی‌های ژنومی ویروس را منتشر کردند که نشان می‌دهد نمونه‌های ویروس در سراسر جهان به گفته «بَریک»: «دارای یک جد مشترک هستند». به‌گفته محققان، داده‌ها نشان می‌دهد که ویروس از خفاش به انسان‌ها منتقل شده و سپس زنجیره انتقال مداوم بین انسان به انسان بوده است. با توجه به اینکه ویروس در ابتدا نسبتا پایدار به نظر می‌رسد و بسیاری از افراد مبتلا علائم خفیفی دارند، دانشمندان گمان می‌کنند که عامل بیماری‌زا ممکن است هفته‌ها یا حتی ماه‌ها قبل از اینکه موارد حاد زنگ خطر را به صدا درآورد و جود داشته است. «بَریک» می‌گوید: «ممکن است شیوع بیماری قبلا به میزان کمی اتفاق افتاده باشد، اما ویروس‌ها یا خودبه‌خود ضعیف شدند و یا قبل از ایجاد هرگونه ویرانی، میزان انتقال را در سطح پایین نگه داشتند». وی اضافه می‌کند که اکثر ویروس‌های منتقله از طریق حیوانات به صورت دوره‌ای دوباره ظاهر می‌شوند، بنابراین «شیوع ووهان به هیچ وجه اتفاقی نیست».
قدرت بازار
از نظر بسیاری از دانشمندان، بازارهای پررونق حیات‌وحش در منطقه که طیف وسیعی از حیوانات مانند خفاش، «سیویت»، «پنگولین»، «گورکن» و «تمساح» را به فروش می‌رسانند، همانند دیگ‌های جوشان مخلوط‌کننده کامل ویروسی هستند. اگرچه انسان‌ها می‌توانستند ویروس کشنده را مستقیما از خفاش‌ها بگیرند (براساس مطالعات متعدد ازجمله تحقیقات «شیی» و همکارانش)، تیم‌های مستقل محققان اشاره کرده‌اند که «پنگولین»ها ممکن است فقط میزبان میانی ویروس بوده‌اند. این تیم‌ها کروناویروس‌های مشابه SARS-CoV-2 را در «پنگولین»هایی که در عملیات ضد قاچاق در جنوب چین ضبط شده بودند، یافتند. چین در 24 فوریه ممنوعیت دائمی مصرف و تجارت حیوانات وحشی به جز برای موارد تحقیقاتی، تولید دارو یا نمایش‌دادن حیوانات را اعلام کرد. براساس گزارش تهیه‌شده توسط آکادمی مهندسی چین در سال 2017، این عمل به صنعتی به ارزش 76 میلیارد دلار پایان خواهد داد و تقریبا 14 میلیون نفر را بی‌کار خواهد کرد. بعضی‌ها از این ابتکار استقبال می‌کنند. البته کسانی مانند «دازاک» هستند که نگران این مسئله‌اند که بدون تلاش برای تغییر باورهای سنتی مردم یا تأمین معیشت جایگزین، ممنوعیت کلی ممکن است باعث شود برخی به تجارت زیرزمینی این حیوانات رو بیاورند. این می‌تواند تشخیص بیماری را حتی بیشتر چالش‌برانگیز کند. «دازاک» می‌گوید: «برای هزاران سال خوردن حیوانات وحشی بخشی از سنت فرهنگی چین بوده است و یک‌شبه تغییر نمی‌کند». در هر صورت، خانم «شیی» می‌گوید: «تجارت و مصرف حیوانات وحشی تنها بخشی از مشکل است». در اواخر سال 2016 خوک‌ها در چهار مزرعه در شهرستان کینگ یوان در منطقه گوانگدونگ واقع در 60 مایلی محل شروع شیوع سارس از استفراغ حاد و اسهال رنج می‌بردند و نزدیک به 25هزار حیوان جان خود را از دست دادند. دام‌پزشکان محلی نتوانستند هیچ عامل بیماری‌زای شناخته‌شده‌ای را تشخیص دهند و از «شیی» تقاضای کمک کردند. علت بیماری سندرم اسهال حاد خوکی (SADS) ویروسی بود که توالی ژنومی آن 98 درصد با ویروس کرونای یافت‌شده در خفاش‌های نعل اسبی در غار مجاور، یکسان بود. «گریگوری گری»، اپیدمیولوژیست بیماری‌های عفونی در دانشگاه دوک، می‌گوید: «این یک علت جدی برای نگران‌شدن است». خوک‌ها و انسان‌ها سیستم ایمنی بسیار مشابهی دارند که باعث می‌شود ویروس‌ها به‌راحتی بین این دو گونه منتقل شوند. به‌علاوه، یک تیم در دانشگاه ژجیانگ در شهر هانگژو چین دریافتند که ویروس سندروم اسهال حاد خوکی می‌تواند سلول‌های بسیاری از موجودات در یک ظرف پتری‌دیش را از جمله جوندگان، مرغ‌ها، پستانداران غیرانسان و نیز انسان‌ها را آلوده کند. «گری» می‌گوید با توجه به میزان پرورش خوک در بسیاری از کشورها مانند چین و ایالات‌متحده، جست‌وجوی کروناویروس جدید در خوک‌ها باید در اولویت باشد. شیوع فعلی ویروس، ادامه شیوع ویروس‌ها در سه دهه گذشته است که علت‌شان شش نوع ویروس مختلف با منشأ خفاشی است: «هندرا»، «نیپا»، «ماربرگ»، «سارس»، «مرس» (سندرم تنفسی خاورمیانه) و «ابولا». خانم «وانگ» می‌گوید: «مشکل خود حیوانات نیستند». درواقع، خفاش‌ها با خوردن حشرات و گیاهان گرده‌افشان، باعث تقویت تنوع زیستی و سلامتی اکوسیستم می‌شوند. او می‌گوید: «مشکل زمانی ایجاد می‌شود که ما با حیوانات در تماس باشیم».
به سوی پیشگیری
وقتی در اواخر ماه فوریه، یعنی دو ماه بعد از شروع اپیدمی و یک ماه پس از وضع محدودیت شدید رفت‌وآمد توسط دولت در کلان‌شهر 11 میلیونی ووهان، با خانم «شیی» صحبت کردم. او با خنده گفت که «زندگی تقریبا عادی به نظر می‌رسد. شاید ما داریم به آن عادت می‌کنیم. بدترین روزها قطعا به پایان رسیده است». کارکنان مؤسسه، یک مجوز ویژه برای رفت‌وآمد از خانه به آزمایشگاه خود داشتند، اما آنها نمی‌توانستند به جای دیگری بروند. آنها مجبور بودند فقط با خوردن رشته‌فرنگی آماده، ساعات طولانی کار را بگذرانند زیرا سالن غذاخوری مؤسسه بسته شده بود. یافته‌های جدیدی درباره ویروس کرونا در حال بیرون‌آمدن است؛ برای مثال، محققان دریافتند که عامل بیماری‌زا با استفاده از گیرنده‌ای به نام «آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین» وارد سلول‌های ریه انسان می‌شود و از آن زمان محققان و گروه‌های دیگر در حال بررسی داروهایی بوده‌اند که بتوانند جلوی این آنزیم را مسدود کنند. دانشمندان همچنین در تلاش برای تولید واکسن هستند. در درازمدت، تیم ووهان قصد دارد واکسن‌ها و داروهایی با طیف گسترده علیه کروناویروس‌هایی که برای انسان خطرناک هستند، تولید کنند. «شیی» می‌گوید: «شیوع ووهان زنگ خطری برای بیدارشدن است». بسیاری از دانشمندان می‌گویند که جهان باید فراتر از فقط مقابله با عوامل بیماری‌زای کشنده در هنگام شیوع حرکت کند. «دازاک» می‌گوید: «بهترین راه پیشگیری است». زیرا 70 درصد از بیماری‌های عفونی با منشأ حیوانی که در حال ظهور هستند از حیوانات وحشی سرچشمه می‌گیرند. او می‌افزاید که اولویت ارجح باید شناسایی آنها و ابداع آزمایشات تشخیصی بهتر باشد. این اساسا بدان معناست که تحقیقات باید در مقیاس وسیع‌تری نسبت به کاری که محققانی مانند «دازاک» و «شیی» قبل از پایان بودجه خود در سال جاری انجام داده بودند، ادامه پیدا کند. «دازاک» می‌گوید چنین تلاش‌هایی باید بر گروه‌های ویروسی پرخطر در پستانداران مستعد ابتلا به ویروس کرونا مانند خفاش‌ها، جوندگان، گورکن‌ها، خوک‌ها، پنگولین‌ها و پستانداران غیر از انسان متمرکز باشد. وی می‌افزاید که کشورهای در حال توسعه در مناطق گرمسیری که تنوع حیات‌وحش در آنها بیشتر است باید خط مقدم در این نبرد با ویروس‌ها باشند. «دازاک» و همکارانش تقریبا 500 بیماری عفونی انسان را در قرن گذشته مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داده‌اند. آنها دریافتند که ظهور عوامل بیماری‌زای جدید در مناطقی رخ می‌دهد که جمعیت زیادی با ایجاد جاده‌ها و معادن، قطع جنگل‌ها و افزایش کشاورزی، زمین‌ها را تغییر داده‌اند. او می‌گوید: «چین تنها کانون شیوع نیست. او اشاره می‌کند که سایر اقتصادهای نوظهور بزرگ مانند هند، نیجریه و برزیل نیز در معرض خطر بزرگی هستند. پس از مشخص‌شدن عوامل بیماری‌زای احتمالی، دانشمندان و مقامات بهداشت عمومی می‌توانند با تجزیه‌وتحلیل نمونه‌های خون و سواب گرفته‌شده از دام‌ها، حیوانات وحشی پرورشی که خرید و فروش می‌شوند، افراد پرخطر مانند کشاورزان، معدنچیان، روستاییانی که در نزدیکی غار خفاش‌ها زندگی می‌کنند و نیز شکارچیان حیوانات وحش یا کسانی که با این حیوانات سروکار دارند، مرتبا عفونت‌های احتمالی را بررسی کنند. هدف از این رویکرد که به عنوان «سلامتی همگانی» شناخته می‌شود، ادغام مدیریت سلامتی حیوانات وحشی، اهلی و مردم است. او می‌گوید: «تنها در این صورت است که می‌توانیم شیوع بیماری را به‌موقع و قبل از تبدیل‌شدن به یک اپیدمی شناسایی کنیم». او می‌افزاید که به‌علاوه این استراتژی احتمالا باعث صدها میلیارد دلار صرفه‌جویی در مخارجی خواهد شد که این‌چنین اپیدمی‌ای دربر خواهد داشت. بانوی خفاشی چین در هنگام بازگشت به ووهان، جایی که سرانجام قرنطینه در هشتم ماه آوریل لغو شد، دیگر حال‌وهوای جشن‌گرفتن را نداشت. او ناراحت بود زیرا مطالبی در اینترنت و رسانه‌های اصلی نظر ضعیفی را تکرار می‌کردند که ویروس SARS-CoV-2 به‌طور تصادفی از آزمایشگاه او به بیرون راه پیدا کرده است، باوجود این واقعیت که توالی ژنتیکی این ویروس با هیچ‌کدام از نمونه‌هایی که قبلا در آزمایشگاه او مطالعه شده بود، مطابقت نداشت. سایر دانشمندان به سرعت این ادعا را رد می‌کنند. «دازاک» می‌گوید: «خانم شیی مسئولیت رهبری یک آزمایشگاه در سطح جهانی با بالاترین استانداردها را بر عهده دارد». علی‌رغم مزاحمت‌های ایجادشده، «شیی» تصمیم دارد به کار خود ادامه دهد. او می‌گوید: «مأموریت باید ادامه یابد. آنچه ما کشف کرده‌ایم تنها نوک قله یک کوه یخی است». او در حال برنامه‌ریزی برای هدایت یک پروژه ملی برای نمونه‌گیری منظم از ویروس‌های موجود در غارهای محل سکونت خفاش‌هاست که وسعت و شدت بسیار بیشتری نسبت به تلاش‌های قبلی دارد. تیم «دازاک» تخمین زده است که بیش از پنج‌هزار گونه کروناویروس در خفاش‌ها در سراسر جهان وجود دارد که در انتظار کشف‌شدن هستند. «شیی» با لحنی مطمئن می‌گوید: «کروناویروس‌های موجود در بدن خفاش باعث شیوع بیماری‌های بیشتری خواهد شد و ما باید آنها را پیدا کنیم قبل از اینکه آنها ما را پیدا کنند».
ScientificAmerican, Jun. 2020

خانم «شیی ژنگلی» ویروس‌شناس مستقر در شهر ووهان ده‌ها ویروس مرگ‌بار شبیه سارس را در غارهایی که خفاش در آنها وجود داشت، شناسایی کرده است و هشدار می‌دهد که باز هم تعداد بیشتری از آنها وجود دارد. موضوع از آنجا آغاز شد كه در ساعت هفت بعدازظهر 30 دسامبر 2019 نمونه‌های آزمایش یک بیمار مشکوک به مؤسسه ویروس‌شناسی ووهان رسید. لحظاتی بعد تلفن همراه «شیی ژنگلی» زنگ خورد. رئیس او، مدیر مؤسسه بود. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری ووهان، یک ویروس جدید کرونا را در بدن دو بیمار بستری در بیمارستان که مبتلا به ذات‌الریه غیرطبیعی بودند، تشخیص داده بود و او می‌خواست آزمایشگاه مشهور خانم «شیی» این موضوع را بررسی کند. اگر این یافته تأیید می‌شد، این عامل بیماری‌زای جدید می‌توانست تهدیدی جدی برای سلامت عمومی باشد زیرا متعلق به همان خانواده ویروس‌هایی است که عامل ایجاد سندرم حاد تنفسی (سارس) بود. آن بیماری هشت‌هزارو 100 نفر را درگیر خود کرد و بین سال‌های 2002 تا 2003 نزدیک به 800 نفر را کشت. «شیی» به خاطر می‌آورد که رئیسش به او گفت: «هرچه دستت هست زمین بگذار و روی این موضوع کار کن». خانم «شیی» یک ویروس‌شناس است که اغلب توسط همکارانش به عنوان «بانوی خفاشی چین» نامیده می‌شود زیرا طی 16 سال گذشته در غارهای پر از خفاش در حال شکار ویروس بوده است. او که برای کنفرانسی به شانگهای رفته بود از محل کنفرانس خارج شد و سوار قطار بعدی به مقصد ووهان شد. او می‌گوید: «سؤال من این بود که آیا مقامات بهداشتی شهرداری موضوع را اشتباه گرفته‌اند یا نه؟ چون من هرگز انتظار نداشتم که چنین چیزی در ووهان، در مرکز چین رخ دهد». مطالعات وی نشان داده بود که در استان‌های جنوبی و نیمه‌گرمسیری مثل گوانگدونگ، گوانگشی و یوننان بیشترین ریسك انتقال ویروس کرونا از حیوانات به انسان وجود دارد، به‌ویژه ازطریق خفاش‌ها که منشأ شناخته‌شده‌ای برای ویروس هستند. او به این موضوع فکر می‌کرد که اگر ویروس کرونا باعث این اتفاق بوده است، «آیا آنها می‌توانند از آزمایشگاه ما آمده باشند؟» درحالی‌که تیم خانم «شیی» در مؤسسه ووهان وابسته به آکادمی علوم چین، برای کشف ماهیت این بیماری مسری تلاش می‌کرد، هفته بعد این بیماری را با ویروس جدید کرونا که با نام SARS-CoV-2 معروف شد، مرتبط کردند و این بیماری مانند آتشی که سریع گسترده می‌شود به همه‌جا سرایت کرد. تا 20 آوریل بیش از 84 هزار نفر در چین به این بیماری مبتلا شده بودند. حدود 80 درصد آنها در استان هوبئی زندگی می‌کردند که ووهان پایتخت آن است و بیش از چهارهزارو 600 نفر جان خود را از دست دادند. تا آن تاریخ در خارج از چین، حدود 2.4 میلیون نفر در حدود 210 کشور و سرزمین به این ویروس مبتلا شدند و بیش از 169 هزار نفر نیز از بیماری ناشی از این ویروس کووید19 جان خود را از دست دادند. دانشمندان مدت‌هاست هشدار داده‌اند که سرعت ظهور بیماری‌های عفونی جدید در حال افزایش است به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه که تعداد زیادی مردم و حیوانات به‌طور فزاینده‌ای درهم آمیخته‌اند و در حال جابه‌جایی به مناطق مختلف هستند. «پیتر دازاک» یك اکولوژیست و رئیس مؤسسه EcoHealth Alliance (اتحاد برای سلامتی و محیط زیست) است که یک سازمان تحقیقاتی غیرانتفاعی مستقر در شهر نیویورک است و با محققانی مانند خانم «شیی» در 30 کشور در آسیا، آفریقا و خاورمیانه برای کشف ویروس‌های جدید در حیات وحش همکاری دارد. او می‌گوید: «تعیین دقیق منشأ این عفونت ویروسی و زنجیره انتقال بیماری بین گونه‌های مختلف بسیار مهم است». او می‌افزاید که به همان اندازه اهمیت دارد که در جست‌وجوی سایر عوامل بیماری‌زا باشیم تا از «تکرار حوادث مشابه جلوگیری شود».
غارها
از نظر خانم «شیی»، اولین مأموریت کشف ویروس برای او مانند رفتن به تعطیلات به نظر می‌رسید. در سال 2004 در یک روز آفتابی بهاری که نسیم خنکی می‌وزید، او به یک تیم بین‌المللی از محققان پیوست تا نمونه‌هایی از محل تجمع خفاش‌ها در غارهای نزدیک نانینگ، پایتخت گوانگشی جمع‌آوری کنند. اولین غاری که او رفت یکی از غارهای مشابه تمام غارهای منطقه بود: بزرگ و پر از ستون‌های سنگ آهک و به‌عنوان یک مقصد گردشگری معروف که به‌راحتی قابل دسترس بود. «شیی» به یاد می‌آورد: «یک تجربه رؤیایی بود». استالاکتیت‌های سفید شیری مانند قندیل از سقف آویزان بود و از رطوبت می‌درخشیدند. اما آن فضای شبیه به تعطیلات به‌زودی از بین رفت. بسیاری از خفاش‌ها ازجمله چندین گونه خفاش نعل‌اسبی که در جنوب آسیا به وفور یافت می‌شوند در غارهای باریک و عمیق در زمین‌های شیب‌دار پنهان بودند. «شیی» و همکارانش که اغلب با راهنمایی روستاییان محلی مسیر خود را پیدا می‌کردند، مجبور بودند ساعت‌ها به سمت مکان‌های احتمالی پیاده‌روی کنند و گاهی حتی روی شکم خود بخزند تا از شکاف‌های محکم سنگی عبور کنند. به‌علاوه این پستانداران در حال پرواز (خفاش‌ها) می‌توانند در حال گریز باشند. در طی یک هفته نومیدکننده، تیم آنها بیش از 30 غار را کشف کرد اما فقط تعداد کمی خفاش را مشاهده کردند. این مأموریت‌ها بخشی از تلاش آنها برای یافتن منشأ شیوع سارس به‌عنوان اولین اپیدمی بزرگ قرن 21 بود. یک تیم هنگ‌کنگی گزارش داده بود که سوداگران حیات وحش در گوانگدونگ ابتدا ویروس سارس را از «سیویت»‌ها و پستانداران شبیه «مونگوس» که حیوانات بومی مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری آسیا و آفریقا هستند، گرفته‌اند. «لینفا وانگ» که مدیریت طرح‌های مربوط به شیوع بیماری‌های عفونی را در دانشکده پزشکی Duke-NUS سنگاپور برعهده دارد، می‌گوید: «قبل از سارس، جهان آگاهی کمی از ویروس کرونا داشت. نام‌گذاری این ویروس به نام کرونا بر این اساس است که سطح آن وقتی در زیر میکروسکوپ دیده می‌شود شبیه تاج است. ویروس کرونا بیشتر به دلیل ایجاد سرماخوردگی معمولی شناخته می‌شد». «وانگ» می‌گوید: «شیوع سارس بازی را تغییر داد». این اولین ظهور ویروس مرگ‌بار کرونا با احتمال همه‌گیری (پاندمی) بود. این حادثه کمک کرد که سریعا جست‌وجوی سراسری برای یافتن چگونگی انتقال ویروس‌های حیوانی به انسان، آغاز شود. خانم «شیی» در زمره اولین کسانی بود که در این زمینه فعالیت کرد و «دازاک» و «وانگ» هر دو همکاران بلندمدت وی بوده‌اند. ویروس سارس و چگونگی ابتلای «سیویت»ها به این ویروس به‌صورت یک راز باقی ماند. قبلا دو اتفاق قابل ملاحظه بود: عفونت ویروس هندرا در استرالیا در سال 1994 که آن بیماری از اسب به انسان سرایت کرد و شیوع ویروس نیپه در مالزی در سال 1998 که آن ویروس نیز از خوک به انسان منتقل شد. «وانگ» دریافت که هر دو بیماری ناشی از عوامل بیماری‌زایی است که از خفاش‌های میوه‌خوار سرچشمه می‌گیرد. اسب‌ها و خوک‌ها فقط به‌عنوان میزبان واسطه ویروس بوده‌اند. خفاش‌های موجود در بازار گوانگدونگ حاوی میزان بسیار کمی از ویروس سارس بودند، اما بسیاری از دانشمندان این میزان از ویروس را آلودگی تلقی نمی‌کردند. با این حال، «وانگ» تصور می‌کرد که منشأ ویروس، خفاش‌ها هستند. در اولین ماه‌های شکار ویروس در سال 2004، هرگاه تیم خانم «شیی» یک غار خفاش را پیدا می‌کرد، قبل از غروب آفتاب توری را در دهانه غار قرار می‌داد و سپس منتظر می‌ماند تا این موجودات شبانه برای تغذیه شب بیرون بیایند. هنگامی که خفاش‌ها به دام می‌افتادند، محققان نمونه خون و بزاق و مدفوع آنها را اغلب در ساعات کمی که داشتند، می‌گرفتند. بعد از کمی خوابیدن، آنها صبح‌ها برای جمع‌آوری نمونه‌های ادرار و مدفوع به غار بازمی‌گشتند. اما در نمونه‌ها هیچ اثری از مواد ژنتیکی ویروس کرونا پیدا نشد. ضربه سنگینی بود. خانم «شیی» می‌گوید: «به نظر می‌رسید هشت ماه کار سخت، بی‌ثمر بوده است. ما فکر کردیم شاید خفاش‌ها هیچ ارتباطی با سارس ندارند». دانشمندان در آستانه تسلیم‌شدن بودند که یک گروه تحقیقاتی در یک آزمایشگاه در نزدیکی آنها یک کیت تشخیصی برای آزمایش آنتی‌بادی‌های تولیدشده در بدن افراد مبتلا به سارس را در اختیار آنها قرار داد. هیچ تضمینی وجود نداشت که این آزمایش آنتی‌بادی برای خفاش‌ها جواب بدهد. اما «شیی» به هر حال اجازه انجام آزمایش را داد. او می‌گوید: «مگر چه چیزی برای از‌دست‌دادن داشتیم؟» اما نتایج فراتر از انتظارات او بود. نمونه‌هایی از سه گونه خفاش نعل‌اسبی حاوی آنتی‌بادی‌های تولیدشده در پاسخ به ویروس سارس بود. «شیی» می‌گوید: «این یک نقطه عطف برای پروژه بود». محققان دریافتند که وجود ویروس کرونا در خفاش‌ها بی‌دوام و فصلی است، اما واکنش آنتی‌بادی در بدن آنها می‌تواند از هفته‌ها تا سال‌ها طول بکشد. بنابراین، کیت تشخیصی راهنمای ارزشمندی بود که نشان می‌داد چگونه می‌توان دنبال توالی ژنومی ویروسی گشت. تیم خانم «شیی» از آزمایش آنتی‌بادی برای محدودکردن لیست مکان‌ها و گونه‌های خفاش مورد جست‌وجو برای یافتن سرنخ‌های ژنومی استفاده کرد. پس از گشت‌وگذار در مناطق کوهستانی در بیشتر استان‌های چین، محققان توجه خود را به یک نقطه معطوف کردند: غار شیتو، در حومه کانمینگ در مركز استان یوننان، جایی که طی فصول مختلف در پنج سال متوالی، نمونه‌برداری زیادی انجام شد. تلاش‌ها نتیجه داد. جست‌وجوگران عامل بیماری‌زا یعنی صدها کروناویروس با منشأ خفاشی را با تنوع ژنتیکی باورنکردنی کشف کردند. خانم «شیی» می‌گوید: «اکثر آنها بی‌ضرر هستند». اما ده‌ها نمونه از ویروس به همان گروه سارس تعلق دارند. آنها می‌توانند سلول‌های ریه انسان را در یک ظرف پتری‌دیش آلوده کرده و باعث ایجاد بیماری‌های مشابه سارس در موش‌ها شوند. غار شیتو جایی بود که طی بررسی‌های موشکافانه محققان، یک کتابخانه ژنتیکی طبیعی از خفاش‌های حامل ویروس به دست آمد. در آنجا تیم تحقیقاتی گونه‌ای از کروناویروس را در خفاش‌های نعل‌اسبی یافتند که توالی ژنومی آنها تقریبا 97 درصد شبیه به ویروس یافت‌شده در بدن «سیویت»ها در منطقه گوانگدونگ بود. این یافته به یک دهه جست‌وجو برای یافتن مخزن طبیعی کروناویروس سارس پایان داد.
یک ترکیب خطرناک
«رالف بَریک»، ویروس‌شناس در دانشگاه کارولینای شمالی در چاپل هیل است. او می‌گوید: «در بسیاری از مکان‌های زندگی خفاش‌ها از جمله غار شیتو که خانم «شیی» در آنجا نمونه‌برداری کرد، درهم‌آمیزی مداوم انواع ویروس‌های مختلف باعث ایجاد یک فرصت عالی برای ظهور عوامل بیماری‌زای خطرناک و جدید شده است». در این خصوص خانم «شیی» می‌گوید که در نزدیکی چنین مکان‌های اختلاط انواع ویروس‌ها، برای آلوده‌شدن نیازی نیست که شما حتما در کار خرید و فروش حیوانات وحشی باشید؛ برای مثال، در نزدیکی غار شیتو، بسیاری از روستاها در میان تپه‌های سرسبز در منطقه‌ای پراکنده شده‌اند که به‌خاطر گل رز، پرتقال، گردو و توت زالزالک معروف است. در اکتبر 2015 تیم خانم «شیی» نمونه خون بیش از 200 نفر از ساکنان چهار روستا را جمع‌آوری کرد. بعدا مشخص شد که در بدن شش نفر یا نزدیک به سه درصد آنها، آنتی‌بادی ضد کروناویروس‌های مشابه سارس با منشأ خفاشی وجود دارد. اگرچه هیچ‌یک از این افراد در زمینه خریدوفروش حیوانات وحشی فعالیت نمی‌کردند و یا هیچ‌گونه علائم مشابه سارس یا علائم ذات‌الریه را گزارش نکرده بودند. فقط یکی از آنها قبل از نمونه‌گیری به خارج از یوننان سفر کرده بود. ولی همه می‌گفتند که خفاش‌هایی را در حال پرواز در روستای خود دیده‌اند. تیم خانم «شیی» سه سال پیش برای بررسی مشخصات ویروس‌های موجود در معدنی در منطقه کوهستانی یوننان در موجیانگ فراخوانده شده بود. این منطقه به خاطر تولید چای تخمیرشده پوئر معروف است و محلی بود که در آنجا شش معدنچی به بیماری مشابه ذات‌الریه مبتلا شدند و دو نفر از آنها جان باختند. پس از نمونه‌برداری از غار به مدت یک سال، محققان گروه متنوعی از کروناویروس‌ها را در شش گونه خفاش کشف کردند. در بسیاری از موارد، چندین گونه ویروس یک خفاش را آلوده کرده و آن را به یک کارخانه متحرک و پرنده برای ویروس‌های جدید تبدیل کرده بود. خانم «شیی» که مانند همکارانش با پوشش مخصوص و ماسک وارد معدن شده بود، می‌گوید: «شافت (بالابر) معدن مثل جهنم بوی بد می‌داد. در غار مدفوع خفاش که پوشیده از قارچ بود، ریخته شده بود». اگرچه بعدا معلوم شد که قارچ عامل بیمارشدن معدنچیان بود، اما او می‌گوید اگر معدن به‌سرعت بسته نمی‌شد، زمان زیادی طول نمی‌کشید تا همه معدنچیان به ویروس کرونا مبتلا شوند. با تجاوز فزاینده جمعیت انسانی به زیستگاه‌های حیات‌وحش، با تغییرات بی‌سابقه در کاربری زمین، نقل‌وانتقال دام‌ها در سراسر کشورها و محصولات آنها در سراسر جهان و افزایش شدید سفرهای داخلی و خارجی، وقوع همه‌گیری بیماری‌های جدید از نظر ریاضی نزدیک به قطعی است. این نگرانی خواب را از چشمان «شیی» و همکارانش در تمام طول شب ربوده بود قبل از اینکه آن نمونه‌های اسرارآمیز در غروب شوم دسامبر گذشته به مؤسسه ویروس‌شناسی ووهان برسند. بیش از یک سال پیش، تیم خانم «شیی» دو تحقیق جامع درباره ویروس کرونا در نشریات Viruses و
Nature Reviews Microbiology منتشر کردند. «شیی» و همکارانش با ارائه شواهدی از مطالعات خود و نیز تحقیقات دیگران که بسیاری از آنها در مجلات معتبر دانشگاهی منتشر شده بود درباره خطر شیوع کروناویروس‌های منتقله از خفاش در آینده هشدار داده بودند.
سناریوی کابوس‌آور
در قطار بازگشت به ووهان در 30 دسامبر پارسال، «شیی» و همکارانش چگونگی شروع فوری انجام آزمایش بر روی نمونه‌های بیماران را مورد بحث قرار دادند. در هفته‌های بعد که پرکارترین و پراسترس‌ترین دوران زندگی‌اش بود، بانوی خفاشی چین احساس کرد که در حال نبرد با بدترین کابوس زندگی خودش است. هرچند او خودش را در 16 سال گذشته برای این کابوس آماده کرده بود. تیم «شیی» با استفاده از تکنیکی به نام واکنش زنجیره‌ای پلیمراز که می‌تواند یک ویروس را با تقویت مواد ژنتیکی آن تشخیص دهد، دریافتند که نمونه‌های پنج نفر از هفت بیمار دارای توالی ژنتیکی موجود در تمامی ویروس‌های کرونا هستند. خانم «شیی» به گروه خود دستور داد تا آزمایشات را تکرار کنند و در عین حال نمونه‌ها را برای تعیین توالی کامل ژنوم‌های ویروسی به مراکز دیگری ارسال کنند. در همین حال، او تمامی سوابق چندین سال گذشته آزمایشگاه خودش را برای بررسی هرگونه احتمال اشتباه در حمل‌ونقل مواد آزمایشی، به‌ویژه در هنگام دفع آنها را مرور کرد. وقتی نتایج تحقیقات آمد او نفس راحتی کشید چون هیچ‌کدام از توالی‌های ژنتیکی نمونه‌های ارسالی با ویروس‌هایی که تیمش از غارهای خفاش نمونه‌برداری کرده بود، مطابقت نداشت. او می‌گوید: «این واقعا فشار فکری زیادی را از روی من برداشت. روزها بود که یک لحظه هم نخوابیده بودم». تا هفتم ماه ژانویه تیم ووهان تشخیص داد که یک ویروس جدید درواقع باعث بیماری این بیماران شده است. رسیدن به این نتیجه براساس نتایج حاصل از آزمایشات تجزیه‌ای با استفاده ازروش واکنش زنجیره‌ای پلیمراز، تعیین توالی کامل ژنوم، آزمایش آنتی‌بادی انجام‌شده بر روی نمونه‌های خون بیماران و توانایی ویروس در آلوده‌کردن سلول‌های ریه انسان در ظرف پتری‌دیش بود. توالی ژنومی ویروسی که سرانجام SARS-CoV-2 نامیده شد، 96 درصد مشابه ویروس کرونایی بود که محققان در خفاش‌های نعل اسبی در یوننان شناسایی کرده بودند. نتایج تحقیقات آنها در سوم ماه فوریه به صورت مقاله‌ای در مجله Nature منتشر شد. «دازاک» که در این مطالعه شرکت نداشت، می‌گوید: «کاملا واضح است که خفاش‌ها یک بار دیگر مخرن طبیعی این ویروس گشته‌اند». از آن زمان، محققان بیش از 4500 توالی‌های ژنومی ویروس را منتشر کردند که نشان می‌دهد نمونه‌های ویروس در سراسر جهان به گفته «بَریک»: «دارای یک جد مشترک هستند». به‌گفته محققان، داده‌ها نشان می‌دهد که ویروس از خفاش به انسان‌ها منتقل شده و سپس زنجیره انتقال مداوم بین انسان به انسان بوده است. با توجه به اینکه ویروس در ابتدا نسبتا پایدار به نظر می‌رسد و بسیاری از افراد مبتلا علائم خفیفی دارند، دانشمندان گمان می‌کنند که عامل بیماری‌زا ممکن است هفته‌ها یا حتی ماه‌ها قبل از اینکه موارد حاد زنگ خطر را به صدا درآورد و جود داشته است. «بَریک» می‌گوید: «ممکن است شیوع بیماری قبلا به میزان کمی اتفاق افتاده باشد، اما ویروس‌ها یا خودبه‌خود ضعیف شدند و یا قبل از ایجاد هرگونه ویرانی، میزان انتقال را در سطح پایین نگه داشتند». وی اضافه می‌کند که اکثر ویروس‌های منتقله از طریق حیوانات به صورت دوره‌ای دوباره ظاهر می‌شوند، بنابراین «شیوع ووهان به هیچ وجه اتفاقی نیست».
قدرت بازار
از نظر بسیاری از دانشمندان، بازارهای پررونق حیات‌وحش در منطقه که طیف وسیعی از حیوانات مانند خفاش، «سیویت»، «پنگولین»، «گورکن» و «تمساح» را به فروش می‌رسانند، همانند دیگ‌های جوشان مخلوط‌کننده کامل ویروسی هستند. اگرچه انسان‌ها می‌توانستند ویروس کشنده را مستقیما از خفاش‌ها بگیرند (براساس مطالعات متعدد ازجمله تحقیقات «شیی» و همکارانش)، تیم‌های مستقل محققان اشاره کرده‌اند که «پنگولین»ها ممکن است فقط میزبان میانی ویروس بوده‌اند. این تیم‌ها کروناویروس‌های مشابه SARS-CoV-2 را در «پنگولین»هایی که در عملیات ضد قاچاق در جنوب چین ضبط شده بودند، یافتند. چین در 24 فوریه ممنوعیت دائمی مصرف و تجارت حیوانات وحشی به جز برای موارد تحقیقاتی، تولید دارو یا نمایش‌دادن حیوانات را اعلام کرد. براساس گزارش تهیه‌شده توسط آکادمی مهندسی چین در سال 2017، این عمل به صنعتی به ارزش 76 میلیارد دلار پایان خواهد داد و تقریبا 14 میلیون نفر را بی‌کار خواهد کرد. بعضی‌ها از این ابتکار استقبال می‌کنند. البته کسانی مانند «دازاک» هستند که نگران این مسئله‌اند که بدون تلاش برای تغییر باورهای سنتی مردم یا تأمین معیشت جایگزین، ممنوعیت کلی ممکن است باعث شود برخی به تجارت زیرزمینی این حیوانات رو بیاورند. این می‌تواند تشخیص بیماری را حتی بیشتر چالش‌برانگیز کند. «دازاک» می‌گوید: «برای هزاران سال خوردن حیوانات وحشی بخشی از سنت فرهنگی چین بوده است و یک‌شبه تغییر نمی‌کند». در هر صورت، خانم «شیی» می‌گوید: «تجارت و مصرف حیوانات وحشی تنها بخشی از مشکل است». در اواخر سال 2016 خوک‌ها در چهار مزرعه در شهرستان کینگ یوان در منطقه گوانگدونگ واقع در 60 مایلی محل شروع شیوع سارس از استفراغ حاد و اسهال رنج می‌بردند و نزدیک به 25هزار حیوان جان خود را از دست دادند. دام‌پزشکان محلی نتوانستند هیچ عامل بیماری‌زای شناخته‌شده‌ای را تشخیص دهند و از «شیی» تقاضای کمک کردند. علت بیماری سندرم اسهال حاد خوکی (SADS) ویروسی بود که توالی ژنومی آن 98 درصد با ویروس کرونای یافت‌شده در خفاش‌های نعل اسبی در غار مجاور، یکسان بود. «گریگوری گری»، اپیدمیولوژیست بیماری‌های عفونی در دانشگاه دوک، می‌گوید: «این یک علت جدی برای نگران‌شدن است». خوک‌ها و انسان‌ها سیستم ایمنی بسیار مشابهی دارند که باعث می‌شود ویروس‌ها به‌راحتی بین این دو گونه منتقل شوند. به‌علاوه، یک تیم در دانشگاه ژجیانگ در شهر هانگژو چین دریافتند که ویروس سندروم اسهال حاد خوکی می‌تواند سلول‌های بسیاری از موجودات در یک ظرف پتری‌دیش را از جمله جوندگان، مرغ‌ها، پستانداران غیرانسان و نیز انسان‌ها را آلوده کند. «گری» می‌گوید با توجه به میزان پرورش خوک در بسیاری از کشورها مانند چین و ایالات‌متحده، جست‌وجوی کروناویروس جدید در خوک‌ها باید در اولویت باشد. شیوع فعلی ویروس، ادامه شیوع ویروس‌ها در سه دهه گذشته است که علت‌شان شش نوع ویروس مختلف با منشأ خفاشی است: «هندرا»، «نیپا»، «ماربرگ»، «سارس»، «مرس» (سندرم تنفسی خاورمیانه) و «ابولا». خانم «وانگ» می‌گوید: «مشکل خود حیوانات نیستند». درواقع، خفاش‌ها با خوردن حشرات و گیاهان گرده‌افشان، باعث تقویت تنوع زیستی و سلامتی اکوسیستم می‌شوند. او می‌گوید: «مشکل زمانی ایجاد می‌شود که ما با حیوانات در تماس باشیم».
به سوی پیشگیری
وقتی در اواخر ماه فوریه، یعنی دو ماه بعد از شروع اپیدمی و یک ماه پس از وضع محدودیت شدید رفت‌وآمد توسط دولت در کلان‌شهر 11 میلیونی ووهان، با خانم «شیی» صحبت کردم. او با خنده گفت که «زندگی تقریبا عادی به نظر می‌رسد. شاید ما داریم به آن عادت می‌کنیم. بدترین روزها قطعا به پایان رسیده است». کارکنان مؤسسه، یک مجوز ویژه برای رفت‌وآمد از خانه به آزمایشگاه خود داشتند، اما آنها نمی‌توانستند به جای دیگری بروند. آنها مجبور بودند فقط با خوردن رشته‌فرنگی آماده، ساعات طولانی کار را بگذرانند زیرا سالن غذاخوری مؤسسه بسته شده بود. یافته‌های جدیدی درباره ویروس کرونا در حال بیرون‌آمدن است؛ برای مثال، محققان دریافتند که عامل بیماری‌زا با استفاده از گیرنده‌ای به نام «آنزیم تبدیل‌کننده آنژیوتانسین» وارد سلول‌های ریه انسان می‌شود و از آن زمان محققان و گروه‌های دیگر در حال بررسی داروهایی بوده‌اند که بتوانند جلوی این آنزیم را مسدود کنند. دانشمندان همچنین در تلاش برای تولید واکسن هستند. در درازمدت، تیم ووهان قصد دارد واکسن‌ها و داروهایی با طیف گسترده علیه کروناویروس‌هایی که برای انسان خطرناک هستند، تولید کنند. «شیی» می‌گوید: «شیوع ووهان زنگ خطری برای بیدارشدن است». بسیاری از دانشمندان می‌گویند که جهان باید فراتر از فقط مقابله با عوامل بیماری‌زای کشنده در هنگام شیوع حرکت کند. «دازاک» می‌گوید: «بهترین راه پیشگیری است». زیرا 70 درصد از بیماری‌های عفونی با منشأ حیوانی که در حال ظهور هستند از حیوانات وحشی سرچشمه می‌گیرند. او می‌افزاید که اولویت ارجح باید شناسایی آنها و ابداع آزمایشات تشخیصی بهتر باشد. این اساسا بدان معناست که تحقیقات باید در مقیاس وسیع‌تری نسبت به کاری که محققانی مانند «دازاک» و «شیی» قبل از پایان بودجه خود در سال جاری انجام داده بودند، ادامه پیدا کند. «دازاک» می‌گوید چنین تلاش‌هایی باید بر گروه‌های ویروسی پرخطر در پستانداران مستعد ابتلا به ویروس کرونا مانند خفاش‌ها، جوندگان، گورکن‌ها، خوک‌ها، پنگولین‌ها و پستانداران غیر از انسان متمرکز باشد. وی می‌افزاید که کشورهای در حال توسعه در مناطق گرمسیری که تنوع حیات‌وحش در آنها بیشتر است باید خط مقدم در این نبرد با ویروس‌ها باشند. «دازاک» و همکارانش تقریبا 500 بیماری عفونی انسان را در قرن گذشته مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داده‌اند. آنها دریافتند که ظهور عوامل بیماری‌زای جدید در مناطقی رخ می‌دهد که جمعیت زیادی با ایجاد جاده‌ها و معادن، قطع جنگل‌ها و افزایش کشاورزی، زمین‌ها را تغییر داده‌اند. او می‌گوید: «چین تنها کانون شیوع نیست. او اشاره می‌کند که سایر اقتصادهای نوظهور بزرگ مانند هند، نیجریه و برزیل نیز در معرض خطر بزرگی هستند. پس از مشخص‌شدن عوامل بیماری‌زای احتمالی، دانشمندان و مقامات بهداشت عمومی می‌توانند با تجزیه‌وتحلیل نمونه‌های خون و سواب گرفته‌شده از دام‌ها، حیوانات وحشی پرورشی که خرید و فروش می‌شوند، افراد پرخطر مانند کشاورزان، معدنچیان، روستاییانی که در نزدیکی غار خفاش‌ها زندگی می‌کنند و نیز شکارچیان حیوانات وحش یا کسانی که با این حیوانات سروکار دارند، مرتبا عفونت‌های احتمالی را بررسی کنند. هدف از این رویکرد که به عنوان «سلامتی همگانی» شناخته می‌شود، ادغام مدیریت سلامتی حیوانات وحشی، اهلی و مردم است. او می‌گوید: «تنها در این صورت است که می‌توانیم شیوع بیماری را به‌موقع و قبل از تبدیل‌شدن به یک اپیدمی شناسایی کنیم». او می‌افزاید که به‌علاوه این استراتژی احتمالا باعث صدها میلیارد دلار صرفه‌جویی در مخارجی خواهد شد که این‌چنین اپیدمی‌ای دربر خواهد داشت. بانوی خفاشی چین در هنگام بازگشت به ووهان، جایی که سرانجام قرنطینه در هشتم ماه آوریل لغو شد، دیگر حال‌وهوای جشن‌گرفتن را نداشت. او ناراحت بود زیرا مطالبی در اینترنت و رسانه‌های اصلی نظر ضعیفی را تکرار می‌کردند که ویروس SARS-CoV-2 به‌طور تصادفی از آزمایشگاه او به بیرون راه پیدا کرده است، باوجود این واقعیت که توالی ژنتیکی این ویروس با هیچ‌کدام از نمونه‌هایی که قبلا در آزمایشگاه او مطالعه شده بود، مطابقت نداشت. سایر دانشمندان به سرعت این ادعا را رد می‌کنند. «دازاک» می‌گوید: «خانم شیی مسئولیت رهبری یک آزمایشگاه در سطح جهانی با بالاترین استانداردها را بر عهده دارد». علی‌رغم مزاحمت‌های ایجادشده، «شیی» تصمیم دارد به کار خود ادامه دهد. او می‌گوید: «مأموریت باید ادامه یابد. آنچه ما کشف کرده‌ایم تنها نوک قله یک کوه یخی است». او در حال برنامه‌ریزی برای هدایت یک پروژه ملی برای نمونه‌گیری منظم از ویروس‌های موجود در غارهای محل سکونت خفاش‌هاست که وسعت و شدت بسیار بیشتری نسبت به تلاش‌های قبلی دارد. تیم «دازاک» تخمین زده است که بیش از پنج‌هزار گونه کروناویروس در خفاش‌ها در سراسر جهان وجود دارد که در انتظار کشف‌شدن هستند. «شیی» با لحنی مطمئن می‌گوید: «کروناویروس‌های موجود در بدن خفاش باعث شیوع بیماری‌های بیشتری خواهد شد و ما باید آنها را پیدا کنیم قبل از اینکه آنها ما را پیدا کنند».
ScientificAmerican, Jun. 2020