«شرق» اهمیت نوآوری در جامعه و جایگاه ایران در جهان را بررسی می‌کند
مسیر پر‌پیچ‌و‌خم نوآوری
زمان زیادی از ورود واژه «نوآوری» به دایره لغات زبان فارسی نمی‌گذرد. هم‌اکنون کلمه نوآوری در همه حوزه‌ها نظیر سیاست، صنعت، کسب‌وکار، اقتصاد، آموزش و حتی مکالمه روزمره شما تعریف می‌شود و هر بخشی از اجتماع سعی می‌کند با به‌کارگیری نوآوری، ارزش خود را در جامعه بالا ببرد. همه‌گیر‌شدن نوآوری در زندگی تا آنجا‌ست که امروزه شما حتی برای یک انتخاب ساده مثل رستوران، نوآوری و خلاقیت آن را نیز در نظر می‌گیرید.
مهسا کسنوی: زمان زیادی از ورود واژه «نوآوری» به دایره لغات زبان فارسی نمی‌گذرد. هم‌اکنون کلمه نوآوری در همه حوزه‌ها نظیر سیاست، صنعت، کسب‌وکار، اقتصاد، آموزش و حتی مکالمه روزمره شما تعریف می‌شود و هر بخشی از اجتماع سعی می‌کند با به‌کارگیری نوآوری، ارزش خود را در جامعه بالا ببرد. همه‌گیر‌شدن نوآوری در زندگی تا آنجا‌ست که امروزه شما حتی برای یک انتخاب ساده مثل رستوران، نوآوری و خلاقیت آن را نیز در نظر می‌گیرید.
نوآوری؛ اضافه‌کردن ارزش
طبق تعریف سازمان جهانی استانداردسازی، در ذیل استاندارد ISO56000، نوآوری یک موجودیت ظهور‌یافته یا تغییریافته است تا در انتها به یک ارزش برسد. این موجودیت می‌تواند خدمت یا محصولی جدید یا خدمت و محصولی تغییریافته باشد. هدف نوآوری، اضافه‌کردن ارزش اقتصادی، اجتماعی، رفاه و... است.
بدون نوآوری، با کسب‌وکار خود خداحافظی کنید
دکتر سپهر، رئیس انجمن مراکز تحقیق و توسعه خراسان رضوی، درباره اهمیت به‌کارگیری نوآوری در تجارت می‌گوید: «کسب‌وکار شما بدون نوآوری، یک کسب‌وکار ورشکسته خواهد بود. شاید در صد سال گذشته نوآوری اهمیت چندانی نداشته، اما امروزه و با رقابتی‌شدن فضای کسب‌وکار، همه تجارت‌ها به دنبال ارائه محصول و خدمتی جدید یا تغییریافته هستند تا ارزش جدیدی را به مردم عرضه کنند». سپهر در ادامه با تأکید بر اینکه سودهای اقتصادی بزرگ در دنیا از مسیر نوآوری است، می‌گوید: «این رقابت نوآورانه را می‌توانید به راحتی در کمپانی‌های بزرگ فناوری ببینید. شرکت‌های بزرگی همچون اپل، سامسونگ و شیائومی در همین سه، چهار سال گذشته همواره سعی داشتند خدمت، محصول یا ابزار تغییر شکل یافته‌ای را به دنیای فناوری معرفی کنند».
اهمیت نوآوری با ظهور هوش مصنوعی
احتمالا در چند سال اخیر، بیشتر افراد جامعه متوجه این موضوع شده‌اند که سبک زندگی مردم در سراسر جهان تغییر کرده و از سنتی به سمت مدرن و گاهی پست‌مدرن رفته است. این تغییر بیش از پیش اهمیت نوآوری را بالا خواهد برد. هم‌اکنون با ظهور هوش مصنوعی نیاز به نوآوری و خلاقیت در جامعه بیشتر خواهد شد. رئیس انجمن مراکز تحقیق و توسعه استان خراسان رضوی درباره ظهور هوش مصنوعی و ارتباط آن با نوآوری می‌گوید: «هوش مصنوعی می‌تواند فرصت و در عین حال تهدید باشد. قطعا هوش مصنوعی و محصولاتی که بر پایه هوش مصنوعی ارائه خواهند شد، سرشار از نوآوری و خلاقیت خواهند بود. این مسئله برای افرادی که بر حوزه ترند یا آینده‌نگری (یکی از حوزه‌های نوآوری) آگاه هستند و کسب‌وکار و تجارت خود را با این حوزه پیش می‌برند، فرصت خواهد بود، اما برای افرادی که اهمیت آینده‌نگری و نوآوری را درک نکنند، یک تهدید مسلم است».
گره نوآوری با توسعه پایدار
مفهوم توسعه پایدار به معنای ساده این است که محصول و خدمتی که شما ارائه می‌کنید نباید فقط از لحاظ اقتصادی اهمیت داشته باشد، بلکه باید به فاکتورهای جامعه انسانی در تولید محصول نیز توجه کنید تا بر محیط زیست اثر مخرب نگذارد. برای مثال، محصول شما نباید موجب توزیع نابرابر ثروت در جهان شود یا محیط زیست را آلوده کند. دکتر سپهر درباره تأثیر توسعه پایدار بر نوآوری می‌گوید: «در حقیقت توسعه پایدار و نوآوری با یکدیگر گره خورده‌اند. سازمان ملل متحد 17 هدف را به‌عنوان اهداف توسعه پایدار تدوین کرده که تمام کشورها برای نگهداشت کره زمین باید این اهداف را رعایت کنند. زیرمجموعه هدف 9 درباره تحقیق و توسعه و نوآوری صحبت می‌کند و کشورهای دنیا را موظف کرده محصولات و خدمات نوآورانه‌ای را ارائه دهند که بر مبنای توسعه پایدار باشد».
جایگاه ایران در نوآوری جهانی
در تأیید بر اهمیت نوآوری در جهان همین بس که سالانه کشورهای جهان بر اساس میزان نوآوری طبقه‌بندی می‌شوند.
global innovation index) GII) از دهه 2000 پررنگ شد و وضعیت کشورهای جهان در زمینه نوآوری در دستور کار قرار گرفت. رئیس انجمن تحقیق و توسعه خراسان رضوی در ارتباط با این رتبه‌بندی توضیح می‌دهد: «سه نوع رتبه‌بندی برای نوآوری انجام می‌شود. در رتبه‌بندی اول، کشور را با توجه به نوع اقتصاد (اقتصاد با در آمد بالا، اقتصاد با درآمد متوسط و اقتصاد با درآمد پایین) می‌سنجند که ایران در گروه کشورهای اقتصاد با درآمد پایین قرار دارد. در رتبه‌بندی دوم، کشورها با توجه به منطقه سنجیده می‌شوند که ایران در منطقه آسیا قرار دارد. در رتبه‌بندی سوم، کشورها را در جهان می‌سنجند». طبق آخرین رتبه‌بندی در سال 2023، ایران از بین 132 اقتصاد جهان از لحاظ نوآوری در رتبه 62 در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی، از بین 10 کشور حوزه آسیای مرکز، رتبه دو و در بین 37 کشور با درآمد متوسط و پایین، رتبه شش را دارد. دکتر سپهر معتقد است: «جایگاه ایران از منظر نوآوری در جهان و منطقه، نه خیلی بد و نه خیلی مطلوب است. این جایگاه از سال
2019 تا 2022 روند افزایشی داشته، اما در سال گذشته روند نزولی گرفته است».
بدترین جایگاههای ایران
نوع رتبه‌بندی نوآوری در جهان بر اساس سنجش چند فاکتور ورودی مثل شاخص اقتصادی، مؤسسات پژوهشی و... است که منجر به ارزش شده باشد. ایران در حوزه‌هایی همچون مؤسسات حوزه نوآوری (رتبه 131)، پیچیدگی کسب‌وکار (رتبه 117) و زیرساخت‌ها (رتبه 97) ضعف داشته و پایین‌ترین نمره‌ها را کسب کرده است. دکتر سپهر درباره کسب این رتبه‌های پایین توضیح می‌دهد: «در کشور ما متأسفانه موانع زیادی برای شروع کسب‌وکار وجود دارد که سبب کورشدن نوآوری و خلاقیت در افراد و کسب‌وکارها می‌شود. قوانین وضع‌شده معمولا به‌جای تسهیل، موجب ایجاد مشکل و مانع نوآوری می‌شود. همچنین نمره پایین کسب‌شده در زیرساخت‌ها را می‌توان به عدم دسترسی راحت به اینترنت پرسرعت و فضای فیلترینگ مرتبط دانست که ایران را در بین رقبایش به عقب رانده است».
بهترین جایگاههای ایران
درست است که ایران در برخی موارد نمره پایینی را در نوآوری کسب کرده، اما در حوزه‌هایی همچون پیچیدگی بازار (رتبه 19)، خلاقیت (رتبه 43)، دانش و فناوری (رتبه 55) و سرمایه‌های انسانی (رتبه 60) نمره قابل قبولی را به دست آورده است. کسب رتبه بالا در پیچیدگی بازار، نشان از این است که بازار در ایران برای نوآوری پیچیده نیست. همچنین میزان دانش و فناوری در هر کشوری با توجه به تعداد فارغ‌التحصیلان رشته‌های مهندسی سنجیده می‌شود که در کشور ما این تعداد بسیار بالاست. اما آیا از این سرمایه انسانی به درستی استفاده می‌شود یا با سخت‌کردن شرایط و مهاجرت، این نوآوران راهی کشورهای همسایه و اروپایی می‌شوند؟
تأثیر سیاست‌گذاری بر نوآوری
دکتر سپهر، کارشناس حوزه تحقیق، توسعه و نوآوری، به سؤال «آیا رتبه‌بندی ایران در حوزه نوآوری، بهبود می‌یابد یا خیر؟» این‌گونه پاسخ می‌دهد: «بهبود نوآوری در ایران به مسائل مختلفی مرتبط است. یکی از مهم‌ترین آنها، اهمیت سیاست‌گذاری و تغییرات سیاسی در کشور است. با تغییرات سیاسی، قوانین و نحوه اجرا نیز تغییر می‌کند. برای مثال، در حالی برنامه هفتم توسعه کشور ابلاغ شده که طبق گزارش‌های مرکز پژوهش‌های مجلس، هنوز 60 تا 70 درصد برنامه ششم توسعه کشور اجرا نشده است». این کارشناس ادامه می‌دهد: «اگر بخواهیم در نوآوری ترقی کنیم باید علاوه بر اجرای درست قوانین، نقاط ضعف خود را بهبود ببخشیم. برای مثال، زیرساخت‌های نوآوری نظیر سرعت و دسترسی به اینترنت را قوی کنیم. همچنین با اینکه ایران جزء کشورهایی با بالاترین تعداد فارغ‌التحصیل است، فضای کسب‌وکار برای این فارغ‌التحصیلان مهیا نیست؛ بنابراین با ایجاد فضای نوآورانه کسب‌وکار باید مانع از مهاجرت این فارغ‌التحصیلان از کشور شویم».
قوانین یا شیوه اجرائی؟
کارشناسان حوزه نوآوری معتقدند یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، برداشت‌های متفاوتی است که از یک قانون می‌شود؛ به این ترتیب که برای یک قانون چندین شیوه‌نامه اجرائی ابلاغ می‌شود. بنابراین یک کارآفرین که در حوزه نوآوری فعال است، با شیوه‌نامه‌های متفاوتی روبه‌رو شده و سردرگم خواهد شد و عطای نوآوری را به لقایش می‌بخشد. برای همین است که رتبه کشور در حوزه پیچیدگی کسب‌وکار پایین می‌آید.
تأثیر مشوق‌ها بر ایجاد نوآوری
دولت همواره سعی کرده با به‌کارگیری مشوق‌ها نظیر معافیت‌های مالیاتی، کمک به شرکت‌های دانش‌بنیان، کمک به افراد نوآور و تأسیس تشکل‌ها، پارک‌ها و انجمن‌ها، فرصت‌های مناسبی را در حوزه تحقیق و توسعه و نوآوری ایجاد کند. انجمن‌ها و تشکل‌ها می‌توانند به‌عنوان یک محرک برای جمع‌‌کردن ایده و خلاقیت افراد ذی‌صلاح عمل کنند و در کنار شناسایی این افراد، آنها را مورد حمایت مادی و معنوی خود قرار دهند.
اعتماد بین صنعت و دانشگاه
فعالان حوزه صنعت معتقدند دانشگاه‌ها به بنگاه‌های تولید مقاله تبدیل شده‌اند و بنابراین فارغ‌التحصیلان دانشگاه نمی‌توانند علم خود را وارد صنعت کنند و از دانش خود برای رفع مشکلات موجود کمک بگیرند.
کارشناسان حوزه نوآوری می‌گویند: «اعتمادی بین صنعت و دانشگاه وجود ندارد و این بی‌اعتمادی سبب می‌شود نوآوری دانشجویان وارد صنعت کشور نشده و دچار عقب‌ماندگی نوآوری شویم. یکی از اصلی‌ترین راه‌های افزایش نوآوری در صنعت، آشتی پژوهشگران و صنعتگران است».
خلاقیت ایرانیان از دیدگاه جامعه‌شناسی
دکتر مجید فولادیان، جامعه‌شناس، معتقد است: «ایران در زمینه نوآوری جایگاه خوبی ندارد؛ زیرا اساسا در جوامعی که ساختارهای سنتی، توتالیتر یا تمامیت‌خواه دارند، نوآوری و خلاقیت در آن سیستم کشته خواهد شد. مهم‌ترین ساختارهای ایران نظیر آموزش و پرورش و خانواده به شکل سنتی و توتالیتر اداره می‌شوند و نظم، مفهومی کلیدی در این ساختارهاست؛ بنابراین نباید از این جامعه توقع نوآوری و خلاقیت بالایی داشت». فولادیان ادامه می‌دهد: «نوآوری با پذیرش نگاه متفاوت و افکارهای متضاد اتفاق می‌افتد. جامعه باید به افراد حس اعتماد برای بیان افکارهای متفاوت را بدهد. اما متأسفانه در جامعه ایران، هر تفکری با کوچک‌ترین تفاوت، قابل پذیرش نیست و این بزرگ‌ترین عامل عقب‌ماندگی نوآوری در ایران است».
هرم مازلو و جایگاه ایرانیان
طبق تئوری مشهور مازلو، انسان‌ها پنج سطح نیاز اساسی از نیاز فیزیولوژیک تا خودشکوفایی دارند که نیاز به خودشکوفایی در بالای هرم قرار دارد. بر اساس این تئوری، تا زمانی که نیازهای پایین هرم مثل نیاز اقتصادی، زیستی، اجتماعی و... در انسان تأمین نشود، نیاز بالای هرم (خودشکوفایی) فرصت بروز پیدا نخواهد کرد. دکتر فولادیان، جامعه‌شناس، جایگاه ایرانیان را در هرم مازلو این‌گونه توصیف می‌کند: «اگر به جامعه ایران نگاه کنید، مردم طبقه متوسط اکثرا درگیر برطرف‌کردن نیازهای زیستی خودشان هستند؛ بنابراین در چنین جامعه و ساختاری که نیازهای اولیه هنوز برآورده نشده، فرصت رسیدن به نیاز خودشکوفایی و ایده‌های نوآورانه برای عموم مردم وجود نخواهد داشت. نوآوری و خلاقیت در جوامعی بیشتر دیده خواهد شد که به نیازهای اولیه هرم مازلو پاسخ داده باشند».
تأثیر ساختار اقتصادی بر نوآوری
ساختار اقتصادی ضعیف یکی از عوامل افول و عدم رشد نوآوری در جامعه است. دکتر فولادیان، جامعه‌شناس، توضیح می‌دهد: «برای اینکه جامعه به سمت توسعه و نوآوری برود، نیاز به یک طبقه متوسط قوی از لحاظ اقتصادی داریم. تا زمانی که معلم یک جامعه ذهنش درگیر مسائل اقتصادی باشد، نمی‌تواند برای رشد خلاقیت دانش‌آموزانش گامی بردارد. همچنین پدر و مادری که درگیر مشکلات مالی خانواده هستند، زمان و وقت کافی برای بهبود خلاقیت فرزند خود نخواهند داشت».
فرزند خلاق یا عصیانگر؟
مفهوم خلاقیت با طرح راه‌حل و راهکارهای جدید گره خورده است. بااین‌حال، متأسفانه در سیستم خانواده به فرزندی که بخواهد راهی به‌جز راه معمول را برود و مسیر جدیدی را امتحان کند، برچسب عصیانگر می‌زنند. دکتر فولادیان در ارتباط با خانواده و پرورش خلاقیت می‌گوید: «در خانواده ایرانی، فرزندی خوب است و توسط والدین تأیید می‌شود که مسیر معمولی همه را برود و حرف گوش‌کن باشد. بنابراین در مهم‌ترین و اولین سیستمی که یک کودک رشد می‌کند، به راحتی خلاقیت و نوآوری سرکوب خواهد شد».
کنکور؛ قاتل نوآوری در سیستم آموزشی
سیستم آموزشی هر کشوری جزء مهم‌ترین نهادهای پرورش خلاقیت و نوآوری است. آموزش و پرورش باید بتواند کنش نوآورانه را در دانش‌آموز ایجاد و نهادینه کند. دکتر فولادیان، جامعه‌شناس می‌گوید: «نهاد آموزش و پرورش نه‌تنها عامل نوآوری نیست، بلکه نوآوری را در دانش‌آموزان سرکوب می‌کند. ما به دنبال تربیت دانش‌آموز برای موفقیت در کنکور هستیم و این مسیر خلاقیت و نوآوری را در دانش‌آموز کور می‌کند». دکتر فولادیان معتقد است تا زمانی که سیستم آموزشی هدفی جز موفقیت در کنکور نداشته باشد، فرصت‌های شکوفایی نوآوری را از دانش‌آموزان و در نتیجه جامعه خواهد گرفت».
