مواد مخدر چالشی به وسعت 5 قاره جهان
اسدالله افشار: مواد مخدر و تجارت آن، معضلی جهانی به حساب میآید. بیش از 170 کشور بهطور جدی درگیر این پدیده شوم خانمانسوز هستند. درآمدهای ناشی از این تجارت که سالانه بیش از هزارو 600 میلیارد دلار است، به اقتصاد بسیاری از این کشورها نفوذ و بنیان اقتصادی آنها را با فساد مواجه و متلاشی کرده است. با وجود همه تلاشهای ملی، منطقهای و جهانی و تمامی منابع انسانی و اقتصادی اختصاصیافته، عواقب وخیم معضل مواد مخدر همچنان افزایش یافته و به صورت کلی یکی از چالشهای اصلی را که جامعه بینالمللی با آن مواجه است، شکل میدهد. این امر که هزینه استراتژی فعلی با خسارتهای گسترده و دستاوردهای محدود آن نامتناسب است، قابلتأمل است. نگارنده تلاش دارد در سالروز جهانی مبارزه با مواد مخدر در این یادداشت به برخی نکات کلیدی و برجسته در این زمینه اشاراتی داشته باشد:
بر اساس گزارش 2017 دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC):
- حدود 250 میلیون نفر از بزرگسالان یا پنج درصد کلِ بزرگسالان جهان، حداقل یکبار در سال 2015 مواد مصرف کردهاند. نگرانکنندهتر اینکه تقریبا 29.5 میلیون نفر از این مصرفکنندگان، از اختلالاتی که در نتیجه مصرف مواد به وجود میآید رنج میبرند. این به این معناست که مصرف مواد برای آنها مضر است و ممکن است وابستگی پیدا کنند و نیاز به درمان داشته باشند.
- تقریبا یکچهارم از کل مرگومیرهای ناشی از مصرف مواد، از جمله بیشمصرفی منجر به مرگ که هرروزه نیز رو به افزایش است، در ایالات متحده اتفاق میافتد. مرگهای ناشی از بیشمصرفی مخدرها در ایالات متحده، فقط در طول سال گذشته، 11.4 درصد افزایش داشته، در طول سالهای 1999 تا 2015 به سهبرابرِ خود رسیده است؛ یعنی از 16 هزارو 849 به 52 هزارو 404 مورد؛ این تعداد، بالاترین تعدادی است که تاکنون برای این نوع مرگ به ثبت رسیده است. درواقع، تعداد افرادی که در ایالات متحده هرساله در نتیجه بیشمصرفی اپیوئیدها میمیرند، بسیار بیشتر از آمار مرگومیر ناشی از حوادث جادهای یا خشونت است.
- تقریبا 12 میلیون نفر در سراسر جهان، مواد مخدر تزریق میکنند. یکهشتم این افراد (1.6میلیون نفر آنها) با ویروس اچآیوی و بیش از نیمی از آنها (6.1 میلیون نفر) با ویروس هپاتیت سی زندگی میکنند.
- شدتِ آسیبی را که در نتیجه مصرف مواد وارد میشود میتوان بر اساس 28 میلیون سال زندگی «سالم»ی که در سال 2015 با مرگهای زودرس و ناتوانیهای ناشی از مصرف مواد از بین رفته، بهتر متوجه شد. از این 28 میلیون سالِ ازدسترفته، 17 میلیون سال آن صرفا ناشی از اختلالات مصرف انواع مواد بوده است. بهطورکلی، در طول دهه گذشته، بیماریها و مرگومیرهای ناشی از مصرف مواد در حال افزایش بوده است.
-گرچه تعداد مصرفکنندگان کوکائین در بخشهایی از اروپا رو به کاهش یا تثبیتشده است، اما تجزیه و تحلیل پسابها نشان میدهد که میزان مصرف کوکائین در این مناطق در حال افزایش است. در آمریکایشمالی نیز، پس از چند سال کاهش مصرف کوکائین، بار دیگر شاهد افزایش آن هستیم. بهعلاوه، موارد مربوط به بیشمصرفی مواد، بهویژه کوکائین در سالهای 2012 الی 2015 بهطور قابلتوجهی در ایالات متحده آمریکا افزایش یافته است؛ هرچند سهم زیادی از این رشد به مصرف ترکیبی کوکائین همراه با اپیوئیدها مرتبط است. در سطح جهانی، اختلالات ناشی از مصرف کوکائین از 729 هزار مورد در سال 2005 به 999 هزار مورد در سال 2015 رسیده است.
- مصرف موادی مانند هروئین و تزریق مواد در بسیاری از زندانها امری رایج است. از هر سه زندانی، یک نفر آنها در طول مدت حبسش یک ماده غیرقانونی استفاده کرده است. گزارش جدید، آمار 16درصدی مصرف غیرقانونی را نشان میدهد. حشیش و هروئین بهترتیب پرمصرفترین مواد مخدر در زندانها هستند. تقریبا 10 درصد زندانیها، مصرف هروئین را در طول مدت حبس تجربه کردهاند؛ یکسوم این افراد از مصرف هروئین درحالحاضر در زندان خبر میدهند.
- تعداد زنانی که از اختلالات مصرف مواد رنج میبرند، حداقل دوبرابر مردهاست. زنها زمانی که مصرف مواد (بهخصوص موادی مانند الکل، حشیش، اپیوئیدها و کوکائین) را شروع میکنند میل شدیدی به افزایش سریع میزان مصرف آن نسبت به مردها دارند. در نتیجه، روند ابتلا به اختلالات ناشی از مصرف مواد در بین زنان سریعتر از مردان است. از طرف دیگر، دسترسی زنان به امکانات درمانی برای رفع اختلالات ناشی از مصرف مواد محدودتر
از مردهاست.
- بازار مخدر دائما در حال گوناگونی است. مثالی که میتوان آورد، بازار مواد مخدر در ایالات متحده است که ترکیبی از مواد کنترلشده بینالمللی، بهویژه هروئین و داروهای تجویزی است که یا در بازار قانونی عرضه میشود یا بهطور تقلبی، در مقیاس بالا، تولید میشود. این مواد تقلبی مشابه محصولات داروییاند، درحالیکه حاوی فنتانیل و آنالوگهای فنتانیل و مواد غیرافیونی چون مشتقاتِ بنزودیازپین و متیل فنیدات هستند.
- بازارِ مواد روانگردان جدید بسیار فعال است و هر روزه تعداد زیادی از مواد جدید با ترکیبات شیمیایی متنوع به آن اضافه میشود. در سالهای 2009 تا 2016، 106 کشور و منطقه، پیدایش 739 ماده روانگردانِ جدید را به دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد گزارش کردهاند.
- دادههای موجود درباره تولید، قاچاق و مصرف مواد مخدر بیانگر گسترشِ کلی بازار کوکائین در سطح جهانی است. پس از یک دوره طولانی افول در بازار کوکائین، مجددا در سالهای 2013 تا 2015، کاشت بوته کوکا تا 30 درصد افزایش یافته است که این رشد عمدتا نتیجه کشت آن در کلمبیاست. در سال 2015، تولید جهانی اسیدکلراید کوکائین خالص به 1.125 تن رسید، این به معنای رشد 25 درصدی بازار کوکائین در مقایسه با سال 2013 بوده است.
- مصرف کوکائین در آمریکایشمالی و اروپا که بزرگترین بازارهای کوکائین هستند، رو به افزایش است. شیوع مصرف کوکائین در بین مردم عادی و امتحانکردن آن ازسوی کارگران نیروی کار از دلایل افزایش مصرف آن در ایالات متحده است. براساس تجزیه و تحلیل فاضلابهای بعضی از شهرهای اروپا، به این نتیجه رسیدند که از سال 2011 تا 2016، مصرف کوکائین در این منطقه تا 30 درصد افزایش یافته است.
- در سال 2015 که بیشترین میزان مصرف کوکائین گزارش شده، مصرف کوکائین، با رشد 30 درصدی، به 864 تن رسیده است. در آمریکایشمالی این رشد 40 درصدی بوده و به 141 تن رسیده و در اروپا نرخ رشد 35 درصد بوده و مصرف به 84 تن رسیده است.
- در سال 2016، تولید جهانی تریاک در مقایسه با سال قبل آن، یکسوم افزایش یافته است. گرچه مساحت زیرکاشت خشخاش افزایشیافته، اما این رشد عمدتا نتیجه توسعه تولیدات خشخاش در افغانستان، درمقایسهبا سال پیش است. هرچند مقدار 6،380 تُن حاکی از این است که در مقایسه با سال 2014 که بیشترین تولید تریاک در آن گزارششده، هنوز تولید این مخدر، 20 درصد کمتر از آن سال است و به میانگینی که در طول پنج سال گذشته گزارش شده، نزدیکتر است.
- شواهدی دال بر رشد بازار کوکائین در کشورهای مختلف آسیا وجود دارد. اثبات احتمالی این امر، کشف حجم وسیعی از کوکائین (900 کیلوگرم) در سریلانکا در سال 2016، و 500 کیلوگرم در جیبوتی، احتمالا به سوی آسیا، در سال 2017 است. این مورد تنها کشفیات وسیع کوکائین در شرق آفریقا از سال 2004 بوده است. بهطورکلی، در سال 2015، میزان کوکائین کشفشده در آسیا در مقایسه با سال قبل، بیش از 40درصد افزایش یافته و گزارشهای مرتبط با آن در تمام مناطق آسیا بیشتر شده است. بیشترین حجم کوکائین کشفشده در طول سالهای 2010 تا 2015 در شرق و جنوب شرق آسیا (56 درصد) و در خاورِ نزدیک و خاورمیانه (40درصد) بوده است. خشخاش کشتشده در افغانستان اقتصاد چندمیلیارد دلاری را تولید کرده است که نهتنها بازار هروئین در روسیه و ایران را تغذیه میکند، بلکه بهطور خاص عامل اصلی افزایش چشمگیر بازار هروئین در ایالات متحده آمریکا شده است. منشأ حدود 93 درصد از تریاک دنیا افغانستان است و در طول دهه اخیر، بهطور ممتد شاهد افزایش تولید تریاک در این کشور بودهایم. در دهه گذشته، میزان تولید این ماده از 185 تن در سال 2001 به چهار هزارو 800 تن در سال 2016،
چندین برابر شده است؛ یعنی افزایش 25 برابری. سطح مزارع زیر کشت خشخاش در افغانستان با آغاز جنگ آمریکا- ناتو در این کشور در سال 2001 تنها هفت هزارو 600 هکتار بود، اما با سقوط طالبان این میزان بهطرز معناداری افزایش یافت تا اینکه در سال 2016 به 224هزار هکتار رسید. طبق آمار منتشرشده از سوی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، نزدیک به 80 درصد کشت خشخاش و تولید تریاک در افغانستان، در استانهای همجوار (هلمند، قندهار، ننگرهار، اروزگان، زابل و نیمروز) با پاکستان صورت میگیرد. در افغانستان، هماکنون سهمیلیون نفر در کشت و تولید مشغول به کارند. در این کشور ارزش تجارت مواد مخدر نزدیک به بیش از سه میلیارد دلار برآورد میشود. قسمت عمدهای از اقتصاد این کشور وابسته به تجارت مواد مخدر است. آمارهای رسمی تولید در سال 2017 بیش از هشت هزار تن است و آمارهای غیررسمی از 10هزار تن سخن میگویند. 50 درصد جمعیت فعال این کشور بیکارند و حداقل هفتمیلیون از جمعیت 30میلیونی زیر خط فقرند. باید به این نکته اشاره داشت که در سال ۱۹۹۱، افغانستان با برداشت محصولی هزارو ۷۸۲ تنی (طبق برآوردهای وزارت خارجه آمریکا) به نخستین
تولیدکننده تریاک جهان تبدیل میشود و برمه را که لیدر جهانی محسوب میشود، پشتسر میگذارد. کاهش تولید هروئین در برمه، حاصل چندین سال شرایط کشاورزی نامساعد و سیاست جدید دولت برای انهدام اجباری گیاهان مخدر بوده است. در بررسیهای بهعملآمده؛ حدود ۸۵ درصد تریاک مورد نیاز جهان در افغانستان تولید میشود، درحالیکه این کشور ۷۰ درصد مواد مخدر جهان را تأمین میکند. (چشماندازهای سیاست در پاکستان و جرائم سازمانیافته، مرکز تحقیقات رهیافتها و مطالعات بینالمللی مواد مخدر، تیرماه 1394) اروپا بزرگترین بازار مصرف حشیش دنیا را دارد و این موضوع یکی از نگرانیها عمده تصمیمگیران حوزه جرم و سلامت اتحادیه اروپاست. میزان شیوع مصرف حشیش بین اروپاییان چالشی است که ولفگانگ گوتز، رئیس «مرکز اروپایی رصد مواد مخدر و اعتیاد»، در سخنرانی خود در «کمیسیون جهانی مواد مخدر» (Global Commission on Drug Policy) در بروکسل به آن پرداخته است. براساس گزارش سال 2015 مرکز نظارت و رصد مواد مخدر اروپا (EMCDDA)، بزرگترین نگرانی تصمیمگیران دولتی و نیز محققان غیردولتی حوزه مواد مخدر اروپایی درباره روند رو به افزایش شیوع مصرف ماریجوانا بین
شهروندان اروپا از یکسو و نیز افزایش آمار انواع «مواد روانگردان شیمیایی جدید» (NPS) از سوی دیگر است. براساس شناسایی «سیستم هشدار سریع» (Early Warning System) اتحادیه اروپا، تعداد این مواد از 101 ماده جدید در سال 2014 به 450 ماده روانگردان در سال 2015 افزایش داشته است. علاوه بر این، همچنان که گزارش 2015 مواد مخدر اتحادیه اروپا نیز ذکر میکند سالانه مقداری بالغ بر دو هزار تن حشیش و ماریجوانا در اروپا مصرف میشود. این موضوع بیانکننده این نکته است که اگر یکی از زمینههای توجیهکننده و توصیهکننده جرمزدایی همان عدم چرخش به مواد پرخطر و شیمیایی بوده باشد، عملا این نکته نیز محقق نشده است.
اروپای قارهای (Continental Europe) به خشکی اصلی تشکیلدهنده قاره اروپا - منهای جزیرههای اروپا- گفته میشود. در میان مردمان جزایر اروپا بهطور اختصار به این سرزمین «قاره» میگویند. در عامترین تعریفی که از اروپای قارهای وجود دارد، جزایر یونانی، مالت، سیسیل، ساردنی، کرس، جزایر بالئاری، ایسلند، ایرلند و پادشاهی متحد و ممالک وابسته به آن جزء این سرزمین محسوب نمیشوند. بسیاری از تعاریف موجود از این سرزمین، مرزهای آن را تا کوههای اورال، رود اورال و رشتهکوه قفقاز میدانند) یکی از بزرگترین بازارهای مصرف هروئین شرق، کوکائین غرب و حشیش تولیدی منطقه اروپاست. سالانه مبلغ بیش از6/8 بیلیون یورو از قاچاق هروئین درآمد به دست میآید. تجارت هروئین در اروپا نقش عمده و سهم بزرگی در مرگومیرها و هزینههای اجتماعی دارد. قرارگیری بین دو منطقه اصلی تولید مخدر در دنیا یعنی - آسیا و آمریکای لاتین- و همجواری با آفریقای عمدتا درگیر شورش و فقر، اروپای قارهای را به مقصد و ترانزیتی حیاتی و در دسترس برای انواع جرائم سازمانیافته از قاچاق مواد مخدر و انسان تا پولشویی و جعل و فساد، تبدیل کرده است. این گزارش حجم بازار خردهفروشی
اروپا را مبلغی بالغ بر ۲۴میلیارد یورو در سال ۲۰۱۳ ارزیابی کرده است. از این مقدار بیشترین حجم به ترتیب به بازار حشیش ۳۸ درصد، هروئین ۲۸ درصد و کوکائین ۲۴ درصد تعلق دارد. معضل مواد مخدر در قاره سیاه بهویژه غرب این قاره بهصورت روزافزون تشدید میشود، با وجود این کانون توجه سیاستگذاری جهانی مواد مخدر بیشتر مسئله کاهش عرضه در کشورهای آمریکای جنوبی از جمله کلمبیا و مبارزه با قاچاقچیان و کارتلهای مواد مخدر این کشورهاست. درآمدهای حاصل از قاچاق کوکائین به اروپا از غرب آفریقا سالانه بالغ بر 1/5 میلیارد دلار تخمین زده شده که بیشتر از بودجه سالانه چندین کشور آفریقایی است. پرواضح است که چنین تجارتی منجر به بروز فساد و چالشهای حاکمیتی، خشونت، پولشویی و از همه مهمتر چالشهای مرتبط با حوزه سلامت و بهداشت بهدلیل افزایش تعداد مصرفکنندگان میشود.عمق تأثیرگذاری کارتلهای مواد مخدر بر اقتصاد، سیاست و امنیت دولتهای غرب آفریقا بهویژه گینه بیسائو بهعنوان نخستین دولت مخدری باعث شده است سیاستها و استراتژیهای مقابلهای سختگیرانه در این کشورها تا حد زیادی عقیم بماند.در سالهای اخیر بهویژه پس از بحران یوگسلاوی و
کوزوو، منطقه بالکان به ترانزیت انواع قاچاق و تجارت غیرقانونی از قاچاق انسان و مواد مخدر تا کالاهای تقلبی، تبدیل شده است. همچنین به دلیل قرارگیری بین منبع اصلی تولید هروئین و نیز بزرگترین بازارهای مصرف این ماده، این منطقه در معرض آسیبهای بسیاری از تبعات و اثرات این عرضه گسترده بوده است. مسیر بالکان کماکان مبدأ ورود هروئین به قاره اروپاست. مسیر بالکان افغانستان را از طریق ایران و ترکیه به مشتریان اروپایی متصل میکند. این مسیر از دهه 1980 یا حتی زودتر، به منظور قاچاق هروئین به اروپا استفاده میشده است. در این مسیر ترکیه تقاطع کلیدی و شهر استانبول مقر هماهنگیهای تقسیم و توزیع هروئین قاچاق به دیگر نقاط است. هروئین قاچاق از ترکیه به سه شیوه هوایی، زمینی و دریایی به غرب اروپا قاچاق میشود:
پاکستان را میتوان منبع و منشأ ایجاد کارتلیسم مواد مخدر و بهعنوان جولانگاه قاچاقچیان حرفهای و بینالمللی و دیگر جرائم سازمانیافته در منطقه دانست. وجود مناطق قبایلی خودمختار و خاکستری مانند «خیبر»، «سرحد» و «مند»، باعث شده تا لابراتوارهای متعددی برای تولید و تبدیل مواد مخدر در این کشور فعال باشند و این شرایط، موجب بهوجودآمدن تهدیدهایی برای امنیت ملی ایران شده است. پیش از هجوم مشترک ایالات متحده آمریکا و ناتو به افغانستان و در سال 2001 میلادی، تعداد مصرفکنندگان هروئین در آمریکا 189 هزار نفر بود؛ حال آنکه این تعداد در سال 2016 به چهارمیلیونو 500 هزار نفر رسید (2.5 میلیون معتاد به هروئین و دو میلیون مصرفکننده تفریحی). از طرفی تعداد مرگهای ناشی از مصرف هروئین در آمریکا از هزارو 779 مورد در سال 2001 به 10هزارو 574 مورد در سال 2014 رسید؛ تاآنجاکه مرگهای ناشی از مصرف و بیشمصرفی اوپیوئیدها تبدیل به بحرانی عمیق موسوم به بحران اوپیوئیدی در سال گذشته میلادی در این کشور شده است. جای تعجب است که عملیات ریشهکنی و امحای مزارع به رهبری ایالات متحده و زیر نظر این کشور در افغانستان صورت میگیرد و
همچنان سربازان آمریکایی بیشتری روانه کشور افغانستان میشوند، حال آنکه آمارها حاکی از آن است که سطح زیر کشت در سال گذشته به بالاترین میزان خود رسیده است. خلاصه آنکه کشورهای زیادی در پنج قاره دنیا گرفتار مواد مخدر هستند. مردمان زیادی در این مسیر غلط زندگی خود را فنا کرده و بر باد دادهاند. آنچه بیان و تصویر شد، گوشهای از استیصال جامعه جهانی در این زمینه است. جهان بشریت شاهد و نظارهگر بحران و چالش ویرانگر گسترش مصرف انواع مواد مخدر (چه سنتی و چه صنعتی و شیمیایی) از شرق قاره آفریقا گرفته تا قاره آمریکا و اروپا، خاورمیانه و آسیاست! این بحران، میلیونها انسان را به بند کشیده. آیا با توجه به گسترش روزافزون جهانی مصرف انواع مواد مخدر، میتوان امیدوار بود روزی این انسانها به دامن پاک خانواده و جامعه بازگردند؟
اسدالله افشار: مواد مخدر و تجارت آن، معضلی جهانی به حساب میآید. بیش از 170 کشور بهطور جدی درگیر این پدیده شوم خانمانسوز هستند. درآمدهای ناشی از این تجارت که سالانه بیش از هزارو 600 میلیارد دلار است، به اقتصاد بسیاری از این کشورها نفوذ و بنیان اقتصادی آنها را با فساد مواجه و متلاشی کرده است. با وجود همه تلاشهای ملی، منطقهای و جهانی و تمامی منابع انسانی و اقتصادی اختصاصیافته، عواقب وخیم معضل مواد مخدر همچنان افزایش یافته و به صورت کلی یکی از چالشهای اصلی را که جامعه بینالمللی با آن مواجه است، شکل میدهد. این امر که هزینه استراتژی فعلی با خسارتهای گسترده و دستاوردهای محدود آن نامتناسب است، قابلتأمل است. نگارنده تلاش دارد در سالروز جهانی مبارزه با مواد مخدر در این یادداشت به برخی نکات کلیدی و برجسته در این زمینه اشاراتی داشته باشد:
بر اساس گزارش 2017 دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد (UNODC):
- حدود 250 میلیون نفر از بزرگسالان یا پنج درصد کلِ بزرگسالان جهان، حداقل یکبار در سال 2015 مواد مصرف کردهاند. نگرانکنندهتر اینکه تقریبا 29.5 میلیون نفر از این مصرفکنندگان، از اختلالاتی که در نتیجه مصرف مواد به وجود میآید رنج میبرند. این به این معناست که مصرف مواد برای آنها مضر است و ممکن است وابستگی پیدا کنند و نیاز به درمان داشته باشند.
- تقریبا یکچهارم از کل مرگومیرهای ناشی از مصرف مواد، از جمله بیشمصرفی منجر به مرگ که هرروزه نیز رو به افزایش است، در ایالات متحده اتفاق میافتد. مرگهای ناشی از بیشمصرفی مخدرها در ایالات متحده، فقط در طول سال گذشته، 11.4 درصد افزایش داشته، در طول سالهای 1999 تا 2015 به سهبرابرِ خود رسیده است؛ یعنی از 16 هزارو 849 به 52 هزارو 404 مورد؛ این تعداد، بالاترین تعدادی است که تاکنون برای این نوع مرگ به ثبت رسیده است. درواقع، تعداد افرادی که در ایالات متحده هرساله در نتیجه بیشمصرفی اپیوئیدها میمیرند، بسیار بیشتر از آمار مرگومیر ناشی از حوادث جادهای یا خشونت است.
- تقریبا 12 میلیون نفر در سراسر جهان، مواد مخدر تزریق میکنند. یکهشتم این افراد (1.6میلیون نفر آنها) با ویروس اچآیوی و بیش از نیمی از آنها (6.1 میلیون نفر) با ویروس هپاتیت سی زندگی میکنند.
- شدتِ آسیبی را که در نتیجه مصرف مواد وارد میشود میتوان بر اساس 28 میلیون سال زندگی «سالم»ی که در سال 2015 با مرگهای زودرس و ناتوانیهای ناشی از مصرف مواد از بین رفته، بهتر متوجه شد. از این 28 میلیون سالِ ازدسترفته، 17 میلیون سال آن صرفا ناشی از اختلالات مصرف انواع مواد بوده است. بهطورکلی، در طول دهه گذشته، بیماریها و مرگومیرهای ناشی از مصرف مواد در حال افزایش بوده است.
-گرچه تعداد مصرفکنندگان کوکائین در بخشهایی از اروپا رو به کاهش یا تثبیتشده است، اما تجزیه و تحلیل پسابها نشان میدهد که میزان مصرف کوکائین در این مناطق در حال افزایش است. در آمریکایشمالی نیز، پس از چند سال کاهش مصرف کوکائین، بار دیگر شاهد افزایش آن هستیم. بهعلاوه، موارد مربوط به بیشمصرفی مواد، بهویژه کوکائین در سالهای 2012 الی 2015 بهطور قابلتوجهی در ایالات متحده آمریکا افزایش یافته است؛ هرچند سهم زیادی از این رشد به مصرف ترکیبی کوکائین همراه با اپیوئیدها مرتبط است. در سطح جهانی، اختلالات ناشی از مصرف کوکائین از 729 هزار مورد در سال 2005 به 999 هزار مورد در سال 2015 رسیده است.
- مصرف موادی مانند هروئین و تزریق مواد در بسیاری از زندانها امری رایج است. از هر سه زندانی، یک نفر آنها در طول مدت حبسش یک ماده غیرقانونی استفاده کرده است. گزارش جدید، آمار 16درصدی مصرف غیرقانونی را نشان میدهد. حشیش و هروئین بهترتیب پرمصرفترین مواد مخدر در زندانها هستند. تقریبا 10 درصد زندانیها، مصرف هروئین را در طول مدت حبس تجربه کردهاند؛ یکسوم این افراد از مصرف هروئین درحالحاضر در زندان خبر میدهند.
- تعداد زنانی که از اختلالات مصرف مواد رنج میبرند، حداقل دوبرابر مردهاست. زنها زمانی که مصرف مواد (بهخصوص موادی مانند الکل، حشیش، اپیوئیدها و کوکائین) را شروع میکنند میل شدیدی به افزایش سریع میزان مصرف آن نسبت به مردها دارند. در نتیجه، روند ابتلا به اختلالات ناشی از مصرف مواد در بین زنان سریعتر از مردان است. از طرف دیگر، دسترسی زنان به امکانات درمانی برای رفع اختلالات ناشی از مصرف مواد محدودتر
از مردهاست.
- بازار مخدر دائما در حال گوناگونی است. مثالی که میتوان آورد، بازار مواد مخدر در ایالات متحده است که ترکیبی از مواد کنترلشده بینالمللی، بهویژه هروئین و داروهای تجویزی است که یا در بازار قانونی عرضه میشود یا بهطور تقلبی، در مقیاس بالا، تولید میشود. این مواد تقلبی مشابه محصولات داروییاند، درحالیکه حاوی فنتانیل و آنالوگهای فنتانیل و مواد غیرافیونی چون مشتقاتِ بنزودیازپین و متیل فنیدات هستند.
- بازارِ مواد روانگردان جدید بسیار فعال است و هر روزه تعداد زیادی از مواد جدید با ترکیبات شیمیایی متنوع به آن اضافه میشود. در سالهای 2009 تا 2016، 106 کشور و منطقه، پیدایش 739 ماده روانگردانِ جدید را به دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد گزارش کردهاند.
- دادههای موجود درباره تولید، قاچاق و مصرف مواد مخدر بیانگر گسترشِ کلی بازار کوکائین در سطح جهانی است. پس از یک دوره طولانی افول در بازار کوکائین، مجددا در سالهای 2013 تا 2015، کاشت بوته کوکا تا 30 درصد افزایش یافته است که این رشد عمدتا نتیجه کشت آن در کلمبیاست. در سال 2015، تولید جهانی اسیدکلراید کوکائین خالص به 1.125 تن رسید، این به معنای رشد 25 درصدی بازار کوکائین در مقایسه با سال 2013 بوده است.
- مصرف کوکائین در آمریکایشمالی و اروپا که بزرگترین بازارهای کوکائین هستند، رو به افزایش است. شیوع مصرف کوکائین در بین مردم عادی و امتحانکردن آن ازسوی کارگران نیروی کار از دلایل افزایش مصرف آن در ایالات متحده است. براساس تجزیه و تحلیل فاضلابهای بعضی از شهرهای اروپا، به این نتیجه رسیدند که از سال 2011 تا 2016، مصرف کوکائین در این منطقه تا 30 درصد افزایش یافته است.
- در سال 2015 که بیشترین میزان مصرف کوکائین گزارش شده، مصرف کوکائین، با رشد 30 درصدی، به 864 تن رسیده است. در آمریکایشمالی این رشد 40 درصدی بوده و به 141 تن رسیده و در اروپا نرخ رشد 35 درصد بوده و مصرف به 84 تن رسیده است.
- در سال 2016، تولید جهانی تریاک در مقایسه با سال قبل آن، یکسوم افزایش یافته است. گرچه مساحت زیرکاشت خشخاش افزایشیافته، اما این رشد عمدتا نتیجه توسعه تولیدات خشخاش در افغانستان، درمقایسهبا سال پیش است. هرچند مقدار 6،380 تُن حاکی از این است که در مقایسه با سال 2014 که بیشترین تولید تریاک در آن گزارششده، هنوز تولید این مخدر، 20 درصد کمتر از آن سال است و به میانگینی که در طول پنج سال گذشته گزارش شده، نزدیکتر است.
- شواهدی دال بر رشد بازار کوکائین در کشورهای مختلف آسیا وجود دارد. اثبات احتمالی این امر، کشف حجم وسیعی از کوکائین (900 کیلوگرم) در سریلانکا در سال 2016، و 500 کیلوگرم در جیبوتی، احتمالا به سوی آسیا، در سال 2017 است. این مورد تنها کشفیات وسیع کوکائین در شرق آفریقا از سال 2004 بوده است. بهطورکلی، در سال 2015، میزان کوکائین کشفشده در آسیا در مقایسه با سال قبل، بیش از 40درصد افزایش یافته و گزارشهای مرتبط با آن در تمام مناطق آسیا بیشتر شده است. بیشترین حجم کوکائین کشفشده در طول سالهای 2010 تا 2015 در شرق و جنوب شرق آسیا (56 درصد) و در خاورِ نزدیک و خاورمیانه (40درصد) بوده است. خشخاش کشتشده در افغانستان اقتصاد چندمیلیارد دلاری را تولید کرده است که نهتنها بازار هروئین در روسیه و ایران را تغذیه میکند، بلکه بهطور خاص عامل اصلی افزایش چشمگیر بازار هروئین در ایالات متحده آمریکا شده است. منشأ حدود 93 درصد از تریاک دنیا افغانستان است و در طول دهه اخیر، بهطور ممتد شاهد افزایش تولید تریاک در این کشور بودهایم. در دهه گذشته، میزان تولید این ماده از 185 تن در سال 2001 به چهار هزارو 800 تن در سال 2016،
چندین برابر شده است؛ یعنی افزایش 25 برابری. سطح مزارع زیر کشت خشخاش در افغانستان با آغاز جنگ آمریکا- ناتو در این کشور در سال 2001 تنها هفت هزارو 600 هکتار بود، اما با سقوط طالبان این میزان بهطرز معناداری افزایش یافت تا اینکه در سال 2016 به 224هزار هکتار رسید. طبق آمار منتشرشده از سوی دفتر مقابله با مواد مخدر و جرم سازمان ملل متحد، نزدیک به 80 درصد کشت خشخاش و تولید تریاک در افغانستان، در استانهای همجوار (هلمند، قندهار، ننگرهار، اروزگان، زابل و نیمروز) با پاکستان صورت میگیرد. در افغانستان، هماکنون سهمیلیون نفر در کشت و تولید مشغول به کارند. در این کشور ارزش تجارت مواد مخدر نزدیک به بیش از سه میلیارد دلار برآورد میشود. قسمت عمدهای از اقتصاد این کشور وابسته به تجارت مواد مخدر است. آمارهای رسمی تولید در سال 2017 بیش از هشت هزار تن است و آمارهای غیررسمی از 10هزار تن سخن میگویند. 50 درصد جمعیت فعال این کشور بیکارند و حداقل هفتمیلیون از جمعیت 30میلیونی زیر خط فقرند. باید به این نکته اشاره داشت که در سال ۱۹۹۱، افغانستان با برداشت محصولی هزارو ۷۸۲ تنی (طبق برآوردهای وزارت خارجه آمریکا) به نخستین
تولیدکننده تریاک جهان تبدیل میشود و برمه را که لیدر جهانی محسوب میشود، پشتسر میگذارد. کاهش تولید هروئین در برمه، حاصل چندین سال شرایط کشاورزی نامساعد و سیاست جدید دولت برای انهدام اجباری گیاهان مخدر بوده است. در بررسیهای بهعملآمده؛ حدود ۸۵ درصد تریاک مورد نیاز جهان در افغانستان تولید میشود، درحالیکه این کشور ۷۰ درصد مواد مخدر جهان را تأمین میکند. (چشماندازهای سیاست در پاکستان و جرائم سازمانیافته، مرکز تحقیقات رهیافتها و مطالعات بینالمللی مواد مخدر، تیرماه 1394) اروپا بزرگترین بازار مصرف حشیش دنیا را دارد و این موضوع یکی از نگرانیها عمده تصمیمگیران حوزه جرم و سلامت اتحادیه اروپاست. میزان شیوع مصرف حشیش بین اروپاییان چالشی است که ولفگانگ گوتز، رئیس «مرکز اروپایی رصد مواد مخدر و اعتیاد»، در سخنرانی خود در «کمیسیون جهانی مواد مخدر» (Global Commission on Drug Policy) در بروکسل به آن پرداخته است. براساس گزارش سال 2015 مرکز نظارت و رصد مواد مخدر اروپا (EMCDDA)، بزرگترین نگرانی تصمیمگیران دولتی و نیز محققان غیردولتی حوزه مواد مخدر اروپایی درباره روند رو به افزایش شیوع مصرف ماریجوانا بین
شهروندان اروپا از یکسو و نیز افزایش آمار انواع «مواد روانگردان شیمیایی جدید» (NPS) از سوی دیگر است. براساس شناسایی «سیستم هشدار سریع» (Early Warning System) اتحادیه اروپا، تعداد این مواد از 101 ماده جدید در سال 2014 به 450 ماده روانگردان در سال 2015 افزایش داشته است. علاوه بر این، همچنان که گزارش 2015 مواد مخدر اتحادیه اروپا نیز ذکر میکند سالانه مقداری بالغ بر دو هزار تن حشیش و ماریجوانا در اروپا مصرف میشود. این موضوع بیانکننده این نکته است که اگر یکی از زمینههای توجیهکننده و توصیهکننده جرمزدایی همان عدم چرخش به مواد پرخطر و شیمیایی بوده باشد، عملا این نکته نیز محقق نشده است.
اروپای قارهای (Continental Europe) به خشکی اصلی تشکیلدهنده قاره اروپا - منهای جزیرههای اروپا- گفته میشود. در میان مردمان جزایر اروپا بهطور اختصار به این سرزمین «قاره» میگویند. در عامترین تعریفی که از اروپای قارهای وجود دارد، جزایر یونانی، مالت، سیسیل، ساردنی، کرس، جزایر بالئاری، ایسلند، ایرلند و پادشاهی متحد و ممالک وابسته به آن جزء این سرزمین محسوب نمیشوند. بسیاری از تعاریف موجود از این سرزمین، مرزهای آن را تا کوههای اورال، رود اورال و رشتهکوه قفقاز میدانند) یکی از بزرگترین بازارهای مصرف هروئین شرق، کوکائین غرب و حشیش تولیدی منطقه اروپاست. سالانه مبلغ بیش از6/8 بیلیون یورو از قاچاق هروئین درآمد به دست میآید. تجارت هروئین در اروپا نقش عمده و سهم بزرگی در مرگومیرها و هزینههای اجتماعی دارد. قرارگیری بین دو منطقه اصلی تولید مخدر در دنیا یعنی - آسیا و آمریکای لاتین- و همجواری با آفریقای عمدتا درگیر شورش و فقر، اروپای قارهای را به مقصد و ترانزیتی حیاتی و در دسترس برای انواع جرائم سازمانیافته از قاچاق مواد مخدر و انسان تا پولشویی و جعل و فساد، تبدیل کرده است. این گزارش حجم بازار خردهفروشی
اروپا را مبلغی بالغ بر ۲۴میلیارد یورو در سال ۲۰۱۳ ارزیابی کرده است. از این مقدار بیشترین حجم به ترتیب به بازار حشیش ۳۸ درصد، هروئین ۲۸ درصد و کوکائین ۲۴ درصد تعلق دارد. معضل مواد مخدر در قاره سیاه بهویژه غرب این قاره بهصورت روزافزون تشدید میشود، با وجود این کانون توجه سیاستگذاری جهانی مواد مخدر بیشتر مسئله کاهش عرضه در کشورهای آمریکای جنوبی از جمله کلمبیا و مبارزه با قاچاقچیان و کارتلهای مواد مخدر این کشورهاست. درآمدهای حاصل از قاچاق کوکائین به اروپا از غرب آفریقا سالانه بالغ بر 1/5 میلیارد دلار تخمین زده شده که بیشتر از بودجه سالانه چندین کشور آفریقایی است. پرواضح است که چنین تجارتی منجر به بروز فساد و چالشهای حاکمیتی، خشونت، پولشویی و از همه مهمتر چالشهای مرتبط با حوزه سلامت و بهداشت بهدلیل افزایش تعداد مصرفکنندگان میشود.عمق تأثیرگذاری کارتلهای مواد مخدر بر اقتصاد، سیاست و امنیت دولتهای غرب آفریقا بهویژه گینه بیسائو بهعنوان نخستین دولت مخدری باعث شده است سیاستها و استراتژیهای مقابلهای سختگیرانه در این کشورها تا حد زیادی عقیم بماند.در سالهای اخیر بهویژه پس از بحران یوگسلاوی و
کوزوو، منطقه بالکان به ترانزیت انواع قاچاق و تجارت غیرقانونی از قاچاق انسان و مواد مخدر تا کالاهای تقلبی، تبدیل شده است. همچنین به دلیل قرارگیری بین منبع اصلی تولید هروئین و نیز بزرگترین بازارهای مصرف این ماده، این منطقه در معرض آسیبهای بسیاری از تبعات و اثرات این عرضه گسترده بوده است. مسیر بالکان کماکان مبدأ ورود هروئین به قاره اروپاست. مسیر بالکان افغانستان را از طریق ایران و ترکیه به مشتریان اروپایی متصل میکند. این مسیر از دهه 1980 یا حتی زودتر، به منظور قاچاق هروئین به اروپا استفاده میشده است. در این مسیر ترکیه تقاطع کلیدی و شهر استانبول مقر هماهنگیهای تقسیم و توزیع هروئین قاچاق به دیگر نقاط است. هروئین قاچاق از ترکیه به سه شیوه هوایی، زمینی و دریایی به غرب اروپا قاچاق میشود:
پاکستان را میتوان منبع و منشأ ایجاد کارتلیسم مواد مخدر و بهعنوان جولانگاه قاچاقچیان حرفهای و بینالمللی و دیگر جرائم سازمانیافته در منطقه دانست. وجود مناطق قبایلی خودمختار و خاکستری مانند «خیبر»، «سرحد» و «مند»، باعث شده تا لابراتوارهای متعددی برای تولید و تبدیل مواد مخدر در این کشور فعال باشند و این شرایط، موجب بهوجودآمدن تهدیدهایی برای امنیت ملی ایران شده است. پیش از هجوم مشترک ایالات متحده آمریکا و ناتو به افغانستان و در سال 2001 میلادی، تعداد مصرفکنندگان هروئین در آمریکا 189 هزار نفر بود؛ حال آنکه این تعداد در سال 2016 به چهارمیلیونو 500 هزار نفر رسید (2.5 میلیون معتاد به هروئین و دو میلیون مصرفکننده تفریحی). از طرفی تعداد مرگهای ناشی از مصرف هروئین در آمریکا از هزارو 779 مورد در سال 2001 به 10هزارو 574 مورد در سال 2014 رسید؛ تاآنجاکه مرگهای ناشی از مصرف و بیشمصرفی اوپیوئیدها تبدیل به بحرانی عمیق موسوم به بحران اوپیوئیدی در سال گذشته میلادی در این کشور شده است. جای تعجب است که عملیات ریشهکنی و امحای مزارع به رهبری ایالات متحده و زیر نظر این کشور در افغانستان صورت میگیرد و
همچنان سربازان آمریکایی بیشتری روانه کشور افغانستان میشوند، حال آنکه آمارها حاکی از آن است که سطح زیر کشت در سال گذشته به بالاترین میزان خود رسیده است. خلاصه آنکه کشورهای زیادی در پنج قاره دنیا گرفتار مواد مخدر هستند. مردمان زیادی در این مسیر غلط زندگی خود را فنا کرده و بر باد دادهاند. آنچه بیان و تصویر شد، گوشهای از استیصال جامعه جهانی در این زمینه است. جهان بشریت شاهد و نظارهگر بحران و چالش ویرانگر گسترش مصرف انواع مواد مخدر (چه سنتی و چه صنعتی و شیمیایی) از شرق قاره آفریقا گرفته تا قاره آمریکا و اروپا، خاورمیانه و آسیاست! این بحران، میلیونها انسان را به بند کشیده. آیا با توجه به گسترش روزافزون جهانی مصرف انواع مواد مخدر، میتوان امیدوار بود روزی این انسانها به دامن پاک خانواده و جامعه بازگردند؟