تراز مصنوعی تعادل

بهاره محبی: «به ملت پاکستان دروغ نخواهم گفت و حقایق را تحریف نخواهم کرد. حقیقت باید آشکار شود». این بخشی از جدیدترین وعده‌های شهباز شریف نخست‌وزیر جدید پاکستان است، کشوری که کمتر دولتی در آن دوره قانونی خود را به پایان می‌رساند. پارلمان پاکستان هفته گذشته سرانجام پس از چند هفته ناآرامی سیاسی با رأی عدم اعتماد به عمران خان او را از مقام نخست‌وزیری عزل کرد تا شهباز شریف رهبر حزب مسلم لیگ پاکستان (شاخه نواز)، با وجود سابقه نه چندان شفافش بتواند به قدرت برسد و تا انتخابات بعدی که قرار است 2023 برگزار شود بر کرسی نخست‌وزیری تکیه بزند. شهباز شریف ۷۰ساله، برادر کوچک‌تر نواز شریف است که سه بار به مقام نخست‌وزیری رسیده است. او پس از انتخابات ۱۹۹۷ برای نخستین بار به ریاست دولت محلی ایالت پنجاب، پرجمعیت‌ترین ایالت پاکستان، رسید. با این حال، دوره ریاست او با کودتای نظامی پرویز مشرف در سال ۱۹۹۹ کوتاه شد ولی دوباره در ۲۰۰۸ و پس از بازگشت از تبعید سیاسی، به عنوان رئیس دولت محلی ایالت پنجاب انتخاب شد. شهباز شریف در پی سلب صلاحیت برادر بزرگ‌ترش، نواز شریف از تصدی پست‌های کلیدی از جمله نخست‌وزیری پس از افشای فساد مالی او در «اسناد پاناما» در سال 2018 به عنوان رهبر حزب مسلم لیگ انتخاب شد.

اقتصاد درهم‌شکسته پاکستان را می‌توان جدی‌ترین چالش پیش‌روی شهباز شریف خواند. در دوران زمامداری عمران خان تورم و افزایش قیمت نفت عرصه را بیش از پیش بر اسلام‌آباد تنگ کرد؛ به‌طوری که دولت وقت مجبور شد تا با وجود پیش‌بینی نارضایتی‌های عمومی قیمت سوخت را افزایش دهد که نتیجه چندانی هم نداشت.

جهانگیر ارشاد تحلیلگر اقتصادی ـ سیاسی پاکستانی، می‌نویسد: «ریشه بحران اقتصادی پاکستان در ناآرامی‌های سیاسی است. اغلب دولت‌ها برای آرام‌کردن مخالفان و نگه‌داشتن خود در قدرت، تاکتیک‌ها و استراتژی‌های کوتاه‌مدت را به برنامه‌های پایدار ترجیح می‌دهند و همین برنامه‌های دم‌دستی است که در بلندمدت کشور را دچار بحران‌هایی به مراتب عمیق‌تر می‌کند مانند افزایش کمرشکن بدهی‌های خارجی، بالارفتن تورم، تشدید بی‌کاری و استفاده نابجا از منابع طبیعی» و این دقیقا میراثی است که دولت عمران خان برای شهباز شریف به جا گذاشته است. گفته شده، نرخ تورم پاکستان در ماه مارس به ۱۲.۷ رسیده و این روند همچنان در حال افزایش است. از سوی دیگر، شهباز شریف نیز مانند برادر بزرگ‌ترش با اتهامات جدی فساد مواجه است. در دسامبر ۲۰۱۹ میلادی، ۲۳ ملک متعلق به شهباز شریف و پسرش حمزه به اتهام پول‌شویی توقیف شد. او در سپتامبر ۲۰۲۰ نیز در جریان بررسی این پرونده به طور موقت بازداشت شد. شریف اکنون باید اعتبار از‌دست‌رفته خود را احیا کند. شاید به همین خاطر بود که پس از به قدرت رسیدن در نخستین قدم سازمان ملی حسابرسی پاکستان را منحل کرد، سازمانی که توسط عمران خان بنا شده و وظیفه‌اش افشای پرونده‌های فساد اعضای حزب مردم و حزب مسلم لیگ شاخه نواز بود. تنظیم رابطه با ارتش پاکستان که تقریبا تعیین‌کننده سرنوشت دولت‌ها در این کشور است نیز از جمله چالش‌های داخلی جدی شهباز شریف به شمار می‌رود.

سیاست خارجی از کابل تا واشنگتن

پاکستان مجهز به سلاح هسته‌ای و جمعیت ۲۲۰ میلیون نفری، با همسایگانی چون افغانستان در غرب، چین در شمال شرق و رقیب هسته‌ای هند در شرق، اهمیت استراتژیک بالایی دارد. از همین رو گمانه‌زنی‌ها درباره سیاست خارجی دولت جدید این کشور نیز بالا گرفته است. دولت شهباز شریف در حالی به قدرت رسیده که روابط سازمان اطلاعات ارتش پاکستان و طالبان در افغانستان سست و پرتنش شده است، به‌طوری که اکنون برای طالبان که به دلیل کسری منابع مالی و انزوای بین‌المللی با بحران اقتصادی و انسانی مواجه شده، قطر جای پاکستان را گرفته است. لیزا کورتیس مدیر برنامه امنیتی هند و اقیانوس آرام ایالات متحده، در این باره می‌گوید: «ما به پاکستان به عنوان پل ارتباطی با طالبان نیاز نداریم چراکه حالا قطر این نقش را برعهده گرفته است». شهباز شریف در اولین سخنرانی خود در پارلمان پاکستان رویکرد خود در حوزه سیاست خارجی را تا حد زیادی مشخص کرد و گفت: «نقش ملک سلمان و شاهزاده محمد بن سلمان پادشاه و ولیعهد عربستان به‌دلیل حمایت‌های دائمی آنها از پاکستان را ارج می‌نهم». او همچنین همه کشورهای غربی را به «تعاملی متوازن و متعادل» با پاکستان دعوت کرد. شهباز شریف بر ضرورت بهبود روابط کشورش با ایالات متحده و همچنین برقراری روابط خوب با هند، کشور هسته‌ای همسایه و رقیب پاکستان، تأکید کرد. نخست‌وزیر جدید پاکستان در بخش دیگری از اظهارات خود، اطمینان خاطر داد که درباره ادعاهای مطرح‌شده از سوی عمران خان، نخست‌وزیر برکنارشده این کشور، مبنی بر وجود «توطئه‌ای خارجی» برای براندازی رژیم اسلام‌آباد تحقیق خواهد شد. در این میان آنچه مشخص است این است که رابطه چین و پاکستان چشم‌انداز مثبتی دارد. به اعتقاد ناظران، دولت شهباز شریف سیاست دولت قبل در برابر پکن را ادامه خواهد داد و کریدور اقتصادی چین-پاکستان به ارزش ۶۰ میلیارد دلار همچنان همسایگان را به هم پیوند خواهد داد. شهباز شریف تأکید کرده که دولت آتی پاکستان با سرعت بیشتری طرح راهروی مشترک اقتصادی پاکستان و چین موسوم به «سیپک» را ادامه خواهد داد.

نگاه مثبت خاندان شریف به هند

هند و پاکستان از زمان استقلال در سال ۱۹۴۷ سه بار به‌طور جدی با یکدیگر درگیر شده‌اند که دو مورد آنها بر سر منطقه مورد مناقشه کشمیر با اکثریت مسلمان بوده است. اکنون گرچه تنش‌های دو کشور در امتداد مرزها به پایین‌ترین سطح خود از سال ۲۰۲۱ رسیده اما به دلیل بی‌اعتمادی عمیق نسبت به طیف وسیعی از موضوعات از جمله انتقاد شدید عمران از نارندرا مودی نخست‌وزیر هند، به دلیل مدیریت حملاتش به مسلمانان اقلیت در هند، تقریبا هیچ گفت‌وگوی دیپلماتیک رسمی بین دو کشور وجود نداشته است. با این حال خانواده شریف همواره تلاش کرده‌اند که در روابط با دهلی پیش‌قدم شوند، سیاستی که به نظر می‌رسد شهباز شریف نیز آن را ادامه خواهد داد. خاندان شریف معمولا مناسبات دوستانه‌ای با «نارندرا مودی» دارند. نواز شریف نخست‌وزیر سابق پاکستان نیز در اقدامی تاریخی در سال ۲۰۱۴ در مراسم تحلیف نارندرا مودی نخست‌وزیر هند شرکت کرده بود. یک سال بعد هم مودی به اقامتگاه نواز شریف در لاهور رفت و در مراسم عروسی نوه او حضور یافت.

اشتیاق شریف، بی‌تفاوتی واشنگتن

شهباز شریف در عین حال حامی سرسخت بهبود روابط با آمریکاست. شریف در روزهای گذشته در مصاحبه‌ای گفته بود که روابط خوب با ایالات متحده برای پاکستان بسیار مهم است. در عین حال حامی سرسخت حفظ و ارتقای روابط حسنه با آمریکاست. او هفته گذشته در مصاحبه‌ای گفت که روابط خوب با ایالات متحده برای پاکستان بسیار مهم است و وی امیدوار است بتواند با حمایت دیگر حزب مطرح و قدرتمند پاکستان یعنی «حزب مردم» به نخست‌وزیری کشورش برسد. گرچه اسلام‌آباد قویا به‌دنبال بهبود روابط آسیب‌دیده خود با واشنگتن است اما برخی از کارشناسان سیاسی مستقر در ایالات متحده بر این باورند که روابط با پاکستان برای دولت آمریکا که این روزها درگیر بحران‌های بزرگ‌تری چون حمله روسیه به اوکراین است اولویت چندانی ندارد مگر آنکه سیاست‌های دولت جدید به ناآرامی‌های گسترده داخلی پاکستان یا افزایش تنش با هند منجر شود. «رابین رافل» دستیار سابق وزیر امور خارجه آمریکا در جنوب آسیا که از همکاران ارشد مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی است، معتقد است که ایالات متحده مشکلات زیادی برای رسیدگی دارد و پاکستان یکی از آنان نیست اما او معتقد است که روابط اسلام‌آباد و واشنگتن در دوره شهباز شریف قطعا تنش‌های کمتری در مقایسه با دوره عمران خان خواهد داشت. کورتیس نیز که به عنوان مدیر ارشد شورای امنیت ملی دونالد ترامپ خدمت می‌کرد، می‌گوید: «از آنجایی که این ارتش پاکستان است که سیاست‌های حائز اهمیت از نظر ایالات متحده، یعنی افغانستان، هند و تسلیحات هسته‌ای را سازمان‌دهی می‌کند، تحولات سیاسی داخلی پاکستان تا حد زیادی برای ایالات متحده بی‌اهمیت است». روابط اسلام‌آباد و تهران نیز از جمله موضوعاتی است که دولت آینده اسلام‌آباد توجه ویژه‌ای به آن خواهد داشت. شهباز شریف در نخستین روزهای به قدرت رسیدن بر تقویت رابطه اسلام‌آباد ـ تهران تأکید کرده است. او در سخنرانی‌اش در برابر نمایندگان پاکستان از لزوم تقویت روابط تجاری کشورش با تهران صحبت کرده است. نخست‌وزیر پاکستان همچنین از عزم خود برای تقویت روابط با عربستان خبر داده و بر تحقق شراکت راهبردی میان دو کشور تأکید کرده است. شهباز شریف چند روز پیش با انتشار توییتی تأکید کرد که روابط پاکستان و عربستان روابطی ویژه با اعتماد متقابل استثنائی است. وب‌سایت تحلیلی ژئوپلیتیکس می‌نویسد: «خلاف سیاست داخلی که چون کلافی سردرگم به نظر می‌رسد، مسیر دولت پاکستان در سیاست خارجی تقریبا مشخص است. شهباز شریف به احتمال بسیار زیاد با توجه به منافع اقتصادی‌اش روابط با پکن را در اولویت قرار خواهد داد. در ارتباط با غرب نیز اسلام‌آباد منافع پاکستان را در نظر خواهد گرفت و تلاش خواهد کرد که روابط با غرب و شرق را تنظیم کند».

چالش‌های بهبود رابطه پاکستان و ایران

محسن روحی‌صفت کارشناس شبه‌قاره و جنوب شرق آسیا و همچنین سرپرست سابق سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در افغانستان، معتقد است که «در دولت جدید اسلام‌آباد، میان پاکستان و ایران مشکلی پیش نخواهد آمد و این منوط به کسی که در آنجا نخست‌وزیر شود یا در ایران رئیس‌جمهور شود، نیست. معمولا مراودات بین دو کشور مراودات خوبی است. در منطقه اگر یک وضعیت استقلال‌طلبانه بیشتری داشته باشند احتمال همکاری بیشتر هست به شرطی که ما هم آمادگی آن را داشته باشیم».

یکی از نکات مهم و استراتژیک در رابطه میان ایران و پاکستان، به توسعه بندر چابهار مربوط می‌شود. از زمان امضای موافقت‌نامه سه‌جانبه میان ایران، افغانستان و هند برای توسعه همکاری بر محور بندر چابهار، این مفروض که توسعه این بندر در تقابل با بندر گوادر پاکستان قرار دارد، به طور گسترده‌ای مطرح شده است. رابطه نزدیک پاکستان با چین و سرمایه‌گذاری پکن در این کشور که در مسیر پروژه «کمربند و جاده» قرار دارد باعث توسعه سریع بندر گوادر پاکستان شده و در مقابل، وضعیت بندر چابهار در ایران به دلایل متعددی مطلوب نیست. روحی‌صفت می‌گوید: «ما هیچ وقت در گذشته آمادگی اینکه بخواهیم وارد یک تعامل قوی با پاکستان بشویم نداشته‌ایم و حاضر نبودیم که سرمایه‌گذاری جدی کنیم. به عنوان مثال، نفت آنها را با شرایطی که این کشور می‌خواهد تأمین کنیم. در مورد توسعه بنادر جنوب شرقی هم همین مسئله مطرح است. نه از طرف ایران و نه از طرف مقابل اراده‌ای جدی برای توسعه و سرمایه‌گذاری وجود نداشته است. البته تحریم هم وجود داشته و آنها هم ملاحظه تحریم‌ها را می‌کنند. فکر می‌کنم در آینده هم پاکستان همین ملاحظات آمریکا را خواهد کرد و ما به این سرعت شاهد یک تحول مهم در روابط پاکستان نخواهیم بود».