جنگ اوکراین و منافع ملی ترکیه

مائده ارکان. پژوهشگر مسایل بین الملل: دو ماه از حمله نظامی روسیه علیه اوکراین می‌گذرد و این جنگ همچنان ادامه دارد. از آغاز این تهاجم نظامی کشورهایی از جمله ترکیه خواستار میانجیگری برای توقف آن شدند. اما میانجیگری دولت ترکیه در نشست‌های سه‌جانبه آنتالیا و استانبول به منظور پایان‌یافتن جنگ در اوکراین به نتیجه نرسید و هنوز حملات نظامی روسیه در اوکراین ادامه دارد. استانبول پس از دو بار میزبانی از هیئت‌های دیپلماتیک کی‌یف و مسکو این‌بار پیشنهاد ملاقات ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه را در ترکیه ارائه کرده است. این در حالی است که هم‌زمان تلاش‌های مقام‌های ترکیه با روسیه و اوکراین برای ایجاد کریدور انسانی ادامه دارد.

ترکیه از گذشته روابط دوستانه و نزدیکی با کی‌یف و مسکو داشته است. ترکیه همسایه دریایی اوکراین و روسیه در حاشیه دریای سیاه است که در طول سالیان گذشته علاوه بر همکاری‌های سیاسی و دیپلماتیک، دارای مراودات تجاری- اقتصادی و دفاعی- امنیتی با آنها بوده است. چنان‌که امروزه حجم معاملات اقتصادی ترکیه با این دو کشور نزدیک به 40 میلیارد دلار گزارش شده است. ترکیه جنگ روسیه و اوکراین - که پوتین دلیل شروع آن را حضور ناتو (سازمان پیمان آتلانتیک شمالی) در مرزهای روسیه و تمایل اوکراین برای عضویت در این پیمان امنیتی- دفاعی می‌داند- را محکوم کرده است. علاوه بر ترکیه، چین، اسرائیل، هند و امارات متحده عربی هم تمایل داشتند برای پایان جنگ میانجیگری کنند اما تلاش‌های آنها هم هنوز به نتیجه نرسیده است. بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 و استقلال اوکراین، دولت ترکیه از اولین کشورهایی بود که کی‌یف را به رسمیت شناخت و حاکمیت سیاسی این کشور را قبول کرد و اکنون هم این دو کشور با یکدیگر روابط نزدیکی در حوزه‌های مختلف دارند. از توافق‌های متعدد برای غلات و کشاورزی، انرژی، گردشگری تا تولید مشترک پهپاد و همکاری‌های امنیتی در دریای سیاه. علاوه بر این اوکراین از حضور نظامی ترکیه در لیبی، ناگورنو- قره‌باغ، عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا و ناتو حمایت کرده است، اگرچه ترکیه هم استقلال شبه‌جزیره کریمه را که با اشغال این شبه‌جزیره از سوی روسیه در سال 2014 صورت گرفت هنوز به رسمیت نشناخته است. حضور تاتارهای ترک در شبه‌جزیره کریمه موجب نگرانی ترکیه از آینده آنها شده است. این در حالی است که اوکراین برای بازپس‌گیری کریمه بر نقش مهم ترکیه تأکید دارد. این در حالی است که آنکارا با مسکو دارای روابط دوستانه‌ای است؛ از همکاری‌های سیاسی، اقتصادی، نظامی تا همکاری‌های ژئوپلیتیکی. ارسال گاز روسیه به ترکیه، سفر توریست‌های روسی به ترکیه و خرید غلات از روسیه، نشان از وابستگی آنکارا به مسکو دارد. به همین دلیل است که اردوغان سعی می‌کند روابط دوستانه خود را با روسیه قطع نکند و در تحریم‌های بین‌المللی غرب علیه روسیه هم تاکنون شرکت نکرده است. یورونیوز اخیرا گزارش داده که سفیر پیشین اتحادیه اروپا در ترکیه بر این باور است که آنکارا معتقد است در جهان پس از جنگ سرد دیگر تنها عضویت در ناتو کافی نیست و این کشور همواره تلاش داشته تا در کنار داشتن جای پایی در اردوگاه غرب، روابط خوب خود را با روسیه، چین و سایر کشورها حفظ کند. البته لازم به ذکر است که ترکیه با اروپا و آمریکا بر سر موضوعاتی مانند عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا، موشک‌های اس400 و فعالیت گروهک‌های تروریستی و برخی موارد دیگر اختلاف دارد. این نوع مسائل باعث شده که آنکارا از غرب دور شود و تلاش می‌کند روابط دوستانه خود با روسیه را به خاطر جنگ اوکراین قطع نکند. این‌گونه است که سیاست و تصمیمات ترکیه در این جنگ را می‌توان در این موارد بیان کرد: 1- میانجیگری در دو نشست سه‌جانبه ترکیه، روسیه و اوکراین در آنتالیا و استانبول در ماه مارس و آوریل 2022. 2- ارسال پهپاد به اوکراین 3- بستن تنگه‌های بسفر و داردانیل دریای سیاه به روی کشتی‌های جنگی روسی تا از گسترش جنگ دریایی ممانعت کند. معاهده مونترو (1936) به ترکیه اجازه می‌دهد بر تردد دریایی در تنگه‌های بسفر و داردانل کنترل داشته باشد و آنکارا در صورت لزوم می‌تواند از عبور برخی کشتی‌های جنگی روسیه از تنگه‌های مذکور جلوگیری کند 4- عدم تحریم روسیه 5- رأی ممتنع به تعلیق عضویت روسیه در شورای اروپا 6- ایفای نقش مهم در انتقال انرژی 7- حمایت از درخواست اوکراین برای پیوستن به ناتو.

به این ترتیب ترکیه بی‌طرفی خود در جنگ روسیه و اوکراین به دلیل حفظ منافع ملی‌اش را حفظ کرده و سیاست متوازنی را میان اوکراین و روسیه اتخاذ کرده است. آنکارا در این جنگ به دلیل موقعیت استراتژیک خود و البته عضویت در ناتو نقش مهمی بازی کرده اگرچه این نقش ساده نبوده است. ترکیه عضو ناتو و اصطلاحا غرب‌گرا معرفی می‌شود و با این میانجیگری تلاش می‌کند هم وزن سیاسی- دیپلماتیک خود را در سیستم بین‌المللی افزایش دهد و هم نقش استراتژیک خود را در منطقه نشان دهد، چنانکه فرانسیس فوکویاما در مقاله‌ای در امریکن پراسپکت تحت عنوان «تحول بعدی در اوکراین چه خواهد بود»، می‌نویسد: ناتو و غرب باید درک کنند که چگونه می‌توانند از طریق دریای سیاه خط حیاتی را برای کشور اوکراین باز کنند و در این زمینه باید به ترکیه توجه زیادی داشته باشند. تسلط ترکیه بر تنگه بسفر به آن کشور اهرم قابل توجهی در برابر روسیه می‌بخشد.