چند قدم جلوتر یا درجازدن؟!

مهدی بازرگان: وزیر امور خارجه ایالات متحده آنتونی بلینکن با ژان ایو لودریان، آنالنا بائربوک و لیز تراس همتایان اروپایی خود درباره برجام دیدار و گفت‌وگو کرد. علاوه بر آن وزیر امور خارجه آمریکا با فلیپ اِرا، مدیرکل امور سیاسی و امنیتی فرانسه نیز درباره آینده توافق هسته‌ای و مذاکرات وین رایزنی دوجانبه‌ای داشته است. پیش از آن نیز شیخ محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر هم با جوزف بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و همچنین رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران گفت‌وگوهای تلفنی جداگانه‌ای درباره مذاکرات هسته‌ای انجام داده بود.

در نگاه اول همه این تحرکات معنادار دیپلماتیک پس از بازگشت انریکه مورا و شیخ تمیم از ایران حکایت از موفقیت نسبی تلاش‌های میانجیگرایانه امیر قطر و نماینده ارشد اتحادیه اروپا برای آب‌شدن یخ مذاکرات وین دارد؛ بن‌بستی که عقربه روزشمارش عدد 67 را نشان می‌دهد. به‌خصوص آنکه سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه دولت رئیسی نیز دیروز (دوشنبه) عنوان کرد که «چندقدم جلوتر از سفر آقای مورا به تهران هستیم».

بااین‌حال به نظر می‌رسد که باوجود شکسته‌شدن بن‌بست مذاکرات وین موانع شکل‌گیری آن کماکان به قوت خود پابرجاست. پس نه‌تنها خبری از «چند قدم جلوتر» نیست، بلکه در یک سناریو می‌توان انتظار داشت حتی در صورت آغاز مذاکرات وین به دلیل سنگینی سایه اختلافات تهران - واشنگتن بر سر مواضع خود شاهد شکل‌گیری دور باطلی از گفت‌وگوها باشیم. از یک طرف واشنگتن همچنان تأکید دارد ایران باید بین شروط غیرهسته‌ای و احیای برجام یکی را انتخاب کند و در آن سو تهران نیز کماکان بر پیش‌شرط‌های خود از گرفتن تضمین برای عدم خروج مجدد ایالات متحده از برجام گرفته تا مسئله سپاه و... اصرار دارد.

بنابراین این درجازدن و یا حتی عقبگرد چندان دور از واقعیت نیست، به‌ویژه که نباید موضع‌گیری اخیر میخائیل اولیانوف، مذاکره‌کننده ارشد روسیه را هم از نظر دور داشت که به شکل صریحی گویای تداوم و تشدید نگاه ضدبرجامی مسکو و تلاش برای عدم احیای توافق هسته‌ای است. با این تفاسیر در کنار پابرجابودن گسل جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده آمریکا بر سر سپاه و خروجش از لیست گروه‌های تروریستی، کارشکنی‌های کرملین و مین‌گذاری دیپلماتیک روس‌ها هم می‌تواند مذاکرات وین را پیشاپیش به شکست بکشاند.

هرچند از اساس گفته‌های تهران مبنی بر ارائه ابتکاراتی برای احیای برجام در جریان سفر مورا به ایران زیر سؤال است، اما با فرض وجود چنین ابتکاراتی هم نباید و نمی‌توان در این معادله وزن، نفوذ و نقش کنگره به‌خصوص سنای آمریکا را در بستن دست جو بایدن برای تعامل آزادانه با جمهوری اسلامی در سایه مذاکرات وین نادیده گرفت که بی‌شک می‌تواند تمام ابتکارات مدنظر ایران را تحت‌الشعاع قرار دهد.

با درنظرگرفتن جمیع نکات آنچه مسجل است، این است که نه تهران، نه واشنگتن و نه روسیه به دلایل خاص خود تمایلی به احیای برجام ندارند. بنابراین هر طرف برداشتن گام اول در مذاکرات را منوط به اقدام طرف مقابل کرده‌اند. ولی ناگفته نماند تنها بازیگری که از تأخیر در آغاز مذاکرات بیشترین آسیب را خواهد دید، تهران است. چون روسیه نبود توافق هسته‌ای و عدم لغو تحریم‌های ایران را بهترین وضعیت برای تقابل با غرب در فضای جنگ اوکراین می‌داند. ایالات متحده هم نگرانی بابت گریز هسته‌ای ایران ندارد اما معضلات دولت رئیسی در مسائل اقتصادی ضرورت رسیدن به یک توافق را برای جمهوری اسلامی شدیدا پررنگ می‌کند.

در این بین نباید این گزاره تحلیلی را هم از نظر دور داشت که در صورت ازسرگیری احتمالی مذاکرات وین ما همچنان شاهد وابستگی تهران به مسکو برای مدیریت گفت‌وگو‌ها باشیم که بی‌شک فضا و بستر لازم را برای کارشکنی روسیه فراهم می‌کند، خاصه آنکه به‌واسطه تشدید بحران‌های داخلی به‌خصوص در حوزه معیشتی و اقتصادی و به تبع آن کاهش وزن دیپلماتیک تهران، میزان سرسپردگی ایران به روسیه در دور جدید مذاکرات پررنگ‌تر از ادوار قبلی خواهد بود.

البته که این گزاره تحلیلی حالت دومی هم دارد ناظر بر اینکه تهران با درنظرگرفتن اقتضائات داخلی خود و برای گذار از این شرایط، سطحی از استقلال سیاسی را در دور تازه مذاکرات وین پیش بگیرد. حال باید دید آیا اصلا با وجود موانع فعلی مذاکرات وین از سر گرفته می‌شود یا خیر و مهم‌تر آنکه طرفین دست به تغییر رفتار و تعدیل نگاه در جهت حصول هرچه زودتر توافق خواهند زد؟