نگاهی به چالش‌های موجود در برگزاری آزمون کنکور در کشور
کنکور دومرحلهای سال ۱۴۰۲ قطعی است؟
کنکور و ورود به فضای آکادمیک برای بسیاری از افراد تنها راه بالا‌بردن طبقه اجتماعی محسوب می‌شود؛ جوان‌هایی که با هزار تلاش خود را به صندلی دانشگاه می‌رسانند و بعد از اتمام تحصیل به عنوان قشر تحصیل‌کرده جامعه، امکانات بهتری را برای زندگی خود رقم می‌زنند.
نسترن فرخه: کنکور و ورود به فضای آکادمیک برای بسیاری از افراد تنها راه بالا‌بردن طبقه اجتماعی محسوب می‌شود؛ جوان‌هایی که با هزار تلاش خود را به صندلی دانشگاه می‌رسانند و بعد از اتمام تحصیل به عنوان قشر تحصیل‌کرده جامعه، امکانات بهتری را برای زندگی خود رقم می‌زنند. اما این فقط بخشی از ماجراست و موضوع اصلی به چالش‌های پولی‌بودن تحصیل برمی‌گردد که به دلیل لزوم استفاده از کلاس‌های کنکور و کلاس‌های تقویتی که معمولا پر‌هزینه هستند، گروه‌های خاصی در کسب صندلی رشته‌های برتر دانشگاه‌ها موفق عمل می‌کنند و حتی طبق برخی آمارهای غیر‌رسمی، بیشتر دانشجوهای دانشگاه‌های مهم کشور از طبقه متوسط رو‌به‌بالا و بالای جامعه هستند و همین شانس داوطلب‌هایی با دهک پایین جامعه را برای کسب صندلی دانشگاه‌های برتر، کمتر کرده و وجود مافیای کنکور و تکنیک‌های تست‌زنی شرایط را دشوارتر می‌کند. با وجود این، برخی مسئولان مربوطه سعی در ایجاد تغییرات جزئی در ماجرای برگزاری کنکور دارند و حالا صحبت‌ها حول محور آیین‌نامه و مصوبه‌های جدید برای کنکور است. همچنین در دی‌ماه سال گذشته، منصور کبگانیان، قائم‌مقام ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور، درباره دو مرحله‌ای شدن کنکور گفته بود: دو مرحله‌ای شدن کنکور از سال ۱۴۰۲ قطعی است و شورای سنجش و پذیرش باید آیین‌نامه آن را بررسی کرده و جهت اصلاح به شورای انقلاب فرهنگی اطلاع دهد. این در حالی است که علی امرایی، عضو کمیسیون آموزش دیده‌بان شفافیت و عدالت، به این موضوع اشاره کرد که اگر نظر آقای رئیس‌جمهور نظر مجلس و مصوبه قانونی مجلس باشد، کنکور ۱۴۰۲ مثل کنکور سال ۱۴۰۱ و سال‌های قبلی برگزار می‌شود و یک مرتبه در سال با تأثیر مثبت معدل؛ اما اگر مصوبه شورا به هر دلیلی نظر آقای رئیس‌جمهور نباشد، موضوعات دیگری اتفاق می‌افتد که یکی از آن برگزاری دو مرتبه کنکور در سال است. تا الان روال کنکور مثل سال‌های قبل است، مگر اینکه آقای رئیس‌جمهور مصوبه جدید را ابلاغ کند که هنوز ابلاغ نکردند. در کنار این، حتی صحبت‌هایی از احتمال آنلاین‌شدن کنکور در سال‌های آینده مطرح شد که طبق صحبت‌های محمود عزیزی، رئیس مرکز اجرای آزمون‌های سازمان سنجش کشور، سازمان سنجش در حال تدارک این موضوع است، ولی باید گسترش اینترنت به شکلی تحقق پیدا کند که افراد در دورافتادهترین مناطق کشور هم بدون مشکل اینترنت در آزمون شرکت کنند. در سال ۱۴۰۲ آزمون‌های با مقیاس کوچک‌تر را به‌صورت کاملا الکترونیکی برگزار می‌کنیم، ولی برنامه‌ریزی‌ها برای آزمون سراسری در سال ۱۴۰۳ مورد هدف است.
این در حالی است که وضعیت اینترنت در این سال‌ها هر روز ضعیف‌تر از قبل بوده و با آنلاین‌شدن آزمون‌ها احتمال اجحاف بیشتر در حق داوطلبان مناطق محروم و دورافتاده و پیچیدگی چالش‌های آزمون کنکور بیشتر خواهد شد.
با وجود چالش‌ها در حوزه سیستم آموزشی کشور و تأثیر مستقیم یا غیر‌مستقیم آن بر علوم عالی و دانشگاه، مجید حسینی، استادیار دانشگاه تهران و منتقد مافیای کنکور، بین صحبت‌هایش اشاره می‌کند که: طبق آمارها حدود ۵۰ درصد مدارس ایران پول می‌گیرند و خصوصی هستند. آن ۵۰ درصدی از بچه‌ها که مدرسه عادی می‌روند، هیچ امکانی برای رتبه زیر سه هزار در کنکور ندارند و اگر رتبه‌های زیر سه هزار امسال را بررسی کنید، می‌بینید هیچ‌کدام از مدرسه‌های عادی نبوده‌اند و حتی این دو مرحله‌ای شدن کنکور به‌هیچ‌وجه کمک نمی‌کند. ما تا لحظه‌ای که این موضوع را به مدارس واگذار کنیم، این نابرابری عمیق در حوزه درس و تحصیل پابرجا خواهد ماند و حتی این دو مرحله‌ای شدن کنکور نیز وضعیت را بدتر خواهد کرد.
کنکور به‌هیچ‌عنوان حذف نمی‌شود
علی امرایی، عضو کمیسیون آموزش دیده‌بان شفافیت و عدالت، در واکنش به مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی درباره برگزاری دو بار کنکور در سال می‌گوید: این مصوبه چند بند دارد که یکی از آن برگزاری دو بار کنکور در سال است و دیگری اعتبار نمرات تا دو سال و تأثیر ۶۰ درصدی معدل و حذف دروس عمومی در کنکور است. این در اواخر دولت قبل تصویب و ابلاغ شد و بعد با روی کار آمدن دولت جدید و اعتراض مجلس و دیده‌بان شفافیت و عدالت، این مصوبه به شورا برگشت؛ یعنی اعتراض کردند که این مصوبه قابلیت اجرائی ندارد. بعدها که اعتراض شد، این مصوبه را اصلاح کردند. از آخرین مصوبه اصلاحی تا امروز این مصوبه ابلاغ نشده است؛ یعنی هیچ‌کدام از بندهای آن تا الان قابلیت اجرائی ندارند.
معاون حقوقی ریاست‌جمهوری هم نامه مستقیم زد که برای مصوبه مجلس باید اقدام شود؛ مصوبه مجلس هم یعنی تأثیر مستقیم معدل و بودن دروس عمومی در کنکور و همچنین طراحی سؤال از دروس عمومی برای کنکور سراسری سال ۱۴۰۲ که تعارضی بین مصوبه مجلس و شورا وجود دارد که ما این تعارض را بررسی می‌کنیم و تا الان ۲۷۱ نفر از نمایندگان مجلس نامه‌ای را به سران قوای مجلس فرستادند که مصوبه شورا لغو شود و مصوبه مجلس اجرا شود.
امرایی درباره برگزاری دو بار کنکور در سال اضافه می‌کند: درباره برگزاری دو بار کنکور در سال، از همان اول هم گفتیم به شکلی که آقایان می‌گویند، شکل صحیحی ندارد. ما دو قضیه در برگزاری دو بار کنکور در سال داریم؛ اینکه آیا کنکور به دو شکل دروس عمومی و دروس تخصصی در یک نوبت از سال برگزار می‌شود و با این پروسه کاملا داوطلب را پذیرش کنیم. یک نوع دیگر این است که دروس عمومی و اختصاصی را در بخش دیگری از سال مثلا تیرماه و دی‌ماه با برگزاری کنکور انجام دهیم.
سناریوی دیگر این است که ما بخش‌بخش کنیم؛ یعنی الان دروس عمومی را در یک زمانی از سال برگزار کنیم، بعد فرصت بدهیم و بعد دروس اختصاصی را برگزار کنیم؛ پس در همین زمینه اظهارنظرهایی وجود دارد؛ اما آنچه مقصود شورا بوده است، برگزاری دو بار در سال به صورت مجزا از هم است؛ یعنی بودن دروس عمومی و تخصصی با هم و دوباره در یک فاصله زمانی که مشکلاتی بر سر اجرای مصوبه است، اینکه ظرفیت‌ها به چه شکلی باید تعیین شود، مثلا در رشته پزشکی سال گذشته هشت هزار و الان 9هزارو 600 ظرفیت داشتیم و این 9هزارو 600 صندلی به چه شکلی بین این دو بازه زمانی تقسیم می‌شود که یکی از مسائلی است که در واقع مطرح است، همچنین سازمان نظام وظیفه هم باید در این زمینه اظهارنظر کند، اینکه تا چه حد اجازه می‌دهد داوطلب پسر سرباز نشود، اینها موضوعات تخصصی در همین زمینه است که باید حتما درباره آن صحبت شود.
عضو کمیسیون آموزش دیده‌بان شفافیت و عدالت درباره اینکه حذف کنکور امکان‌پذیر است یا نه، ادامه می‌دهد: به‌هیچ‌عنوان کنکور حذف نمی‌شود. الان ۸۷ کد رشته محل‌های دانشگاه‌ها بر‌اساس سابقه تحصیلی پذیرش می‌شود؛ یعنی داوطلب ما با گرفتن مدرک دیپلم به‌تنهایی می‌تواند در ۸۷ درصد رشته‌های دانشگاهی و صندلی‌های دانشگاهی پذیرش شود؛ حتی نیاز به ثبت‌نام در کنکور سراسری هم ندارد؛ اما رقابت برای آن ۱۳ درصد پابرجا است و برای این ۱۳ درصد نمی‌توانیم کنکور را حذف کنیم؛ چون رشته‌هایی داریم که باید بر‌اساس رقابت کنکور سنجیده شوند و دقیقا هر وزیر علومی که آمد، اعلام کرد کنکور سراسری برای رشته‌های پرطرفدار حذف نخواهد شد. ما هم معتقدیم کنکور سراسری برای رشته‌های پرطرفدار مثل علوم تجربی، پزشکی، دندان‌پزشکی، پرستاری، داروسازی و دامپزشکی و در رشته‌های علوم ریاضی؛ مثل مهندسی، مکانیک، نفت، برق، کامپیوتر و علوم انسانی؛ هم تربیت معلم، روان‌شناسی و... کنکور را برای آنها داریم و حذف نخواهد شد.
امرایی درباره هزینه‌های بالای برخی کلاس‌های کنکور می‌گوید: طرح دوفوریتی که در مجلس اعلام وصول می‌شود دو ماده دارد، یک بخشی از آن مربوط به مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی است و یک بخشی هم مربوط به نظارت بر افراد فعال در حوزه آموزش است، همه مؤسسات کنکوری که وجود دارد و افرادی که دبیر و مشاور کنکوری هستند و آن بخش از مصوبه و طرح دوفوریتی که به‌زودی اعلام وصول می‌شود، نظارت بر افراد فعال در این حوزه آموزش است و انتظار داریم قبل از شروع سال تحصیلی این اتفاق مهم بیفتد؛ یعنی به‌عنوان یکی از وظایف شورای سنجش و پذیرش این طرح بیاید، اگر نمایندگان مجلس آن را تصویب کنند، شورای سنجش و پذیرش یکی از وظایف دیگری که دارد نظارت بر همین بازار کنکوری است، حال چه کلاس‌ها و چه خود اشخاصی که تدریس می‌کنند که امیدواریم در سال تحصیلی جدید که شروع می‌شود، با یک نظارت روبه‌رو باشیم.
عضو کمیسیون آموزش دیده‌بان شفافیت و عدالت در پاسخ به اینکه آیا واقعا سال ۱۴۰۲ کنکور دومرحلهای خواهد شد یا نه؟ اضافه می‌کند: دومرحلهایشدن کنکور برای سال ۱۴۰۲ در نهاد ریاست‌جمهوری در حال بررسی است؛ یعنی الان در‌حال‌حاضر آقای رئیس‌جمهور در حال بررسی این مصوبه است، اگر نظر آقای رئیس‌جمهور به نظر مجلس و مصوبه قانونی مجلس باشد، کنکور ۱۴۰۲ مثل کنکور سال ۱۴۰۱ و سال‌های قبلی برگزار می‌شود و یک مرتبه در سال با تأثیر مثبت معدل، اما اگر مصوبه شورا به هر دلیلی نظر آقای رئیس‌جمهور نباشد، موضوعات دیگری اتفاق می‌افتد؛ یکی از آن برگزاری دو مرتبه کنکور در سال است، تا الان روال کنکور مثل سال‌های قبل است، مگر اینکه آقای رئیس‌جمهور مصوبه جدید را ابلاغ کند که هنوز ابلاغ نکرده‌اند.
برای کنکور آنلاین ۱۴۰۳ برنامه‌ریزی می‌کنیم
محمود عزیزی، رئیس مرکز اجرای آزمون‌های سازمان سنجش کشور، با اشاره به اهمیت شرایط برگزاری آزمون سراسری می‌گوید: سازمان سنجش یک سازمانی است که به صورت حرفه‌ای آزمون برگزار می‌کند، هر آزمونی هم حساسیت‌های مربوط به خود را دارد، ما سعی می‌کنیم در تعیین حوزه‌های برگزاری آزمون، تنظیم دستورالعمل‌ها و آیین‌نامه‌ها دقت لازم را انجام دهیم؛ مثلا حوزه‌هایی را انتخاب می‌کنیم، باید فضای مناسبی داشته باشند و از عوامل اجرائی کارآمد استفاده کنند، در شهرهای بزرگی مثل تهران هم که همیشه مشکل رفت‌و‌آمد دارد و تعداد زیادی شرکت‌کننده آزمون را در خود جای داده، ما سعی می‌کنیم حوزه امتحان به منطقه محل سکونت داوطلبان نزدیک باشد.
عزیزی درمورد خبرهایی از آنلاین‌شدن کنکور، اضافه می‌کند: در بحث آنلاین و الکترونیکی‌شدن آزمون قطعا بر کیفیت آزمون تأثیر مثبت خواهد گذاشت و می‌تواند در کاهش تخلفات مؤثر باشد و مهم‌ترین ثمره آن عدم استفاده از صدها تُن کاغذ در سال است.
همچنین در بحث زیرساخت‌ها در برگزاری الکترونیکی آزمون، هر آنچه به سازمان سنجش مربوط است، ما در حال تهیه بستر آن هستیم و مرحله به مرحله طوری پیش می‌رویم که سال ۱۴۰۳ برای سازمان این موضوع تحقق پیدا کند؛ ولی بخشی از این موضوع کلان‌تر است و به خارج از سازمان مربوط می‌شود و امیدوارم با هماهنگی بخش‌هایی از قبیل وزارت آموزش و پرورش، معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، وزارت ارتباطات و دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزش عالی همه چیز به‌خوبی پیش برود، به طور مثال باید گسترش اینترنت به شکلی تحقق پیدا کند که افراد در دورافتادهترین مناطق کشور هم بدون مشکل اینترنت در آزمون شرکت کنند، در سال ۱۴۰۲ آزمون‌های با مقیاس کوچک‌تر را به صورت کاملا الکترونیکی برگزار می‌کنیم؛ ولی برنامه‌ریزی‌ها برای آزمون سراسری در سال ۱۴۰۳ هدف است.
عزیزی در مورد دومرحلهایشدن کنکور اضافه می‌کند: این موضوع به آزمون سراسری ۱۴۰۱ ارتباطی ندارد و اجرای آن به ۱۴۰۲ و بعد از آن مربوط می‌شود. دومرحلهایشدن آزمون سراسری همچنان کش‌و‌قوس‌هایی دارد، ما سازمان مجری هستیم و هنوز به‌صورت رسمی تعیین تکلیف نهایی نشده اما سازمان سنجش برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام داده و در حال تدوین آیین‌نامه‌های مربوط به آن است. برگزاری دو یا چند بار آزمون در سال به نفع داوطلبان است. گاهی داوطلبان زمان برگزاری آزمون سراسری آمادگی کامل را ندارند و یا دچار مشکلاتی می‌شوند و احتمال دارد در کیفیت آزمون آنها مؤثر باشد، این دو یا چند مرحله‌ای شدن کمک می‌کند تا شانس دیگری داشته باشند اما توجه داشته باشید با اجرای این قانون آزمون دو بار در سال برگزار می‌شود ولی پذیرش برای دانشگاه‌ها در سال یک بار خواهد بود.
عزیزی در ادامه می‌گوید: آزمون برای همه استرس‌زاست و برای همین در رصدهایی که در زمان آزمون سراسری می‌کنیم افرادی هستند که به قدری حالشان بد می‌شود که به درمانگاه یا بیمارستان می‌روند ولی تعداد بسیار اندک است و حتی در آمار هم نمی‌گنجد، در کنارش ما پیشگیری هم می‌کنیم یعنی زمان و محل برگزاری آزمون به سازمان اورژانس اطلاع داده می‌شود و آماده‌باش خواهند بود. البته نیروهای زحمتکش اورژانس حتی در بسیاری از حوزه‌ها در زمان برگزاری آزمون مستقر می‌شوند و معمولا پیگیری درمانی این موارد در همان محل حوزه امتحانی انجام می‌شود.
شاهد آینده‌ای نابرابرتر در ایران خواهیم بود
مجید حسینی استادیار دانشگاه تهران و منتقد مافیای کنکور در مورد تأثیر پولی‌شدن آموزش بر شکاف فرهنگی می‌گوید: شکاف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی در ایران به دلیل نابرابرشدن آموزش به اوج خود رسیده است. امروز در همه کشورهایی که عدالت برقرار است، آموزش عامل اصلی اصلاح طبقاتی است، اما در ایران به دلیل شکل‌گیری مافیای کنکور و خصوصی‌سازی مدارس و آموزش این موضوع به اوج نابرابری خود رسید. طبق آمارها حدود ۵۰ درصد مدارس ایران پول می‌گیرند و خصوصی هستند. آن ۵۰ درصدی از بچه‌ها که مدرسه عادی می‌روند هیچ امکانی برای رتبه زیر سه هزار در کنکور ندارند و اگر رتبه‌های زیر سه هزار امسال را مورد بررسی قرار دهید می‌بینید هیچ کدام از مدرسه‌های عادی نبودند، همچنین در ورودی‌های علوم پزشکی تهران امسال ۸۶ درصد بالای دهک ۱۰ جامعه هستند، یعنی نه تنها متوسط نیستند بلکه با ورود بهترین دهک جامعه که امکان ورود به دانشگاه علوم پزشکی را دارد به اوج شکاف طبقاتی رسیدیم و متأسفانه دولت و نهادهای تصمیم‌گیر به جای اینکه به فکر اصلاح این ساختار نابرابر باشند به تعمیق آن مشغول هستند. همچنین شورای عالی انقلاب فرهنگی در آخرین تصمیمی که برای کنکور گرفت متأسفانه ۶۰ درصد از کنکور را به معدل مرتبط کرد و شما می‌دانید چنین چیزی طبیعتا باعث خواهد شد تا افراد در مدارس خوب و آنهایی که هزینه بیشتری برای مدرسه کردند در کنکور موفقیت بیشتری کسب می‌کنند. 10 هزار صندلی قابل رقابت در کنکور با قاطعیت به طبقات بالا می‌رسد و مفهومش این است که ما یک آینده نابرابرتر در ایران را شاهد خواهیم بود.
حسینی اضافه می‌کند: اگر ما یک نظم برابر و عادلانه در مدارس داشتیم، مثل مدارسی که امروز در کانادا می‌بینیم، در کانادا کنکور وجود ندارد و دلیل اصلی این است که نیازی به کنکور نیست، مدارس و دانشگاه‌ها می‌توانند از طریق رزومه بچه‌ها اقدام به جذب آنها کنند.
اما وقتی در یک سیستم به شدت نابرابر قرار داریم که امکان پارتی‌بازی در آن وجود دارد حذف کنکور منجر به افزایش فساد، تقلب و نابرابری خواهد شد. کنکور به عنوان آخرین سنگر است که می‌تواند به بالاآمدن طبقات پایین جامعه کمک کند، پس کنکور زمانی می‌تواند برداشته شود که فاصله بین حقوق معلم و پزشک کمتر شود، لحظه‌ای که حقوق معلم و پزشک تفاوتش بسیار زیاد است طبیعتا ۶۰۰ هزار نفر می‌خواهند روی صندلی پزشکی بنشینند و امکان برداشتن کنکور وجود نخواهد داشت. در حقیقت کنکور به دلیل وجود اختلاف طبقاتی و اختلاف درآمدی عمیق به وجود آمده وگرنه اگر درخواست برای رشته با صندلی برابر باشد ما دیگر نیاز به چیزی به اسم کنکور نداریم ولی در واقع اصلا این‌طور نیست و برداشتن کنکور حاصل عادلانه‌شدن نظام آموزش است که در این لحظه هم که چنین چیزی ممکن نیست و هر روز برعکس، نظام آموزشی نابرابرتر می‌شود برداشتن کنکور در این شرایط خیانت به طبقات پایین است.
این منتقد مافیای کنکور ادامه می‌دهد: خود مدرسه برای علم و ساینس ساخته نشده و از نظر من دبستان محلی است برای یادگرفتن زندگی و دبیرستان محلی است برای اینکه کمی کار و مهارت یاد بگیریم، اصولا ساینس، علم و پژوهش برای دانشگاه است، اما در دبیرستان مبنای کار را تست‌زنی قرار می‌دهند، بنابراین سازمان تستی و حفظی در کنکور سازمانی به نفع مافیای کنکور است، شورای عالی انقلاب فرهنگی هم به جای آنکه کنکور را بردارد و آن را کم‌اثر کند، باید مافیای کنکور را حذف کند در حالی که در کمیسیون‌های مشورتی با مافیای کنکور مشورت می‌کند.
ما نیاز داریم که این کنکور از این حالت پولی و تستی، حالت ضد استعداد و ضد زندگی و ضد اجتماعی‌شدن در بیاید و ما امتحانی را از بچه‌ها بگیریم که به درد زندگی آنها بخورد و این دومرحلهای شدن کنکور به هیچ وجه کمک نمی‌کند. ما تا لحظه‌ای که این موضوع را به مدارس واگذار کنیم این نابرابری عمیق در حوزه درس و تحصیل پابرجا خواهد ماند و حتی این دومرحلهای شدن کنکور وضعیت را بدتر خواهد کرد.
