ریاض از زیر سایه «خاشقجی» خارج می‌شود

با گذشت نزدیک به پنج سال از قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار منتقد سعودی در کنسولگری عربستان در استانبول، رابطه ریاض و آنکارا در حال ورود به دوران جدیدی است. چندی پیش رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، با سفر به عربستان گامی بلند در جهت تنش‌زدایی برداشت و اکنون قرار است محمد بن‌سلمان، ولیعهد ماجراجوی عربستان و متهم ردیف اول قتل خاشقجی، بنا بر گزارش‌های نهادهای اطلاعاتی غربی، به ترکیه سفر کند.

این امر نشان‌دهنده آن است که روابط میان ریاض و آنکارا پس از دو دهه سردی‌، رو به بهبود است. در دو دهه گذشته، برخی موضع‌گیری‌های ترکیه در قبال عربستان سعودی، سبب نارضایتی رهبران عربستان سعودی شده و روابط به سردی گراییده بود؛ اما پس از بهبود روابط میان ترکیه و امارات متحده عربی در آوریل ۲۰۲۲، رهبران سعودی و ترکیه تصمیم گرفتند دست‌کم در حال حاضر، ناسازگاری‌های گذشته را پشت سر بگذارند و صفحه جدیدی را در روابطشان بگشایند. اما چه عاملی باعث بهبود روابط دوجانبه بین عربستان سعودی و ترکیه شد تا جایی که رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، پس از گذشت بیش از یک دهه، در آوریل ۲۰۲۲ برای نخستین بار به شهر جده عربستان سعودی سفر کرد؟

در واقع، روحیه نزدیکی و آشتی‌پذیری میان این دو کشور از سال ۲۰۲۰ آغاز شد و کم‌کم افزایش یافت. عوامل زیادی در بهبود روابط میان عربستان سعودی و ترکیه تأثیرگذار بوده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. یکی از این عوامل، همه‌گیری کروناست که جهان را به انزوا برد و توجه رهبران کشورها را به مسائل و چالش‌های داخلی و منطقه‌ای معطوف کرد. عامل دوم، شکست دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری پیشین آمریکا، در انتخابات سال ۲۰۲۰ بود که دست‌کم تا سال ۲۰۲۴ به نقطه عطفی در تحول‌های سیاسی آمریکا در منطقه و جهان مبدل شد و مستلزم ایجاد ائتلاف‌های جدیدی در منطقه است. عامل سوم، حمله‌های موشکی و پهپادی در سپتامبر ۲۰۱۹ به تأسیسات نفتی عربستان سعودی در بقیق و خریص بود که آمریکا به آن واکنشی نشان نداد. این وضعیت، لزوم کاهش تنش‌ها در منطقه را به‌عنوان ضرورتی فوری مطرح کرد و چند هفته بعد از حمله به بقیق، رهبران عربستان سعودی با همتایان ترک خود تماس برقرار کردند. این امر نشان‌دهنده آن است که رهبران منطقه منافع ملی‌شان را بر هر اعتبار دیگری ترجیح می‌دهند.

شاهزاده محمد بن‌‌سلمان، ولیعهد عربستان سعودی، از سال ۲۰۲۰ به این سو دو روش متفاوت را در سیاست داخلی و منطقه‌ای در پیش گرفت که هر دو آنها نیز در بهبود روابط با ترکیه نقش دارند. او نخست در افکار عمومی جهان، خودش را سیاست‌مداری قوی و شخصیتی تأثیرگذار در منطقه مطرح کرد و کنفرانس مصالحه سران عربستان سعودی و قطر را در شهر العلای عربستان سعودی رهبری کرد که به اختلاف‌های بین ریاض و دوحه پایان داد. سپس در دسامبر ۲۰۲۱ و در آستانه برگزاری نشست سران کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، به کشورهای یادشده سفر کرد. افزون بر آن، رویدادهای جهانی نیز نقش تأثیرگذار عربستان سعودی را قوت بخشید؛ به‌ویژه پس از بالا‌رفتن بهای نفت در پی حمله روسیه به اوکراین که درآمد ملی عربستان سعودی را افزایش داد. در‌عین‌حال، شاهزاده محمد بن‌سلمان بر سیاست داخلی عربستان سعودی تمرکز و برنامه‌های موفقیت‌آمیزی را برای کنترل همه‌گیری کرونا اجرا کرد. هم‌زمان با آن، او تلاش کرد در چارچوب چشم‌انداز ۲۰۳۰ عربستان سعودی، کشورش را از هر جهت متحول کند و از لحاظ اقتصادی به پیشرفت چشمگیری برساند و یک زندگی مرفه برای شهروندان سعودی فراهم کند.

طبیعی است که با احیای روابط با ترکیه، یکی از بزرگ‌ترین بازارها در منطقه گشوده می‌شود و تجارت عربستان سعودی رونق تازه‌ای می‌یابد. همچنین با احیای این روابط، همکاری میان عربستان سعودی و ترکیه در بخش‌های دفاعی و فناوری نظامی نیز توسعه می‌یابد و منافع فراوانی را برای هر دو کشور به ارمغان می‌آورد. از این‌رو، می‌توان پیش‌بینی کرد که هر دو کشور برای تحقق منافع ملی خود، بر بهبود روابط تمرکز کنند. البته هیچ دلیل موجهی هم وجود ندارد که نزدیکی میان ریاض و آنکارا، بر روابط این دو کشور با کشورهای دیگر منطقه و جهان تأثیر منفی بگذارد.

از سوی دیگر، رجب طیب اردوغان نیز علاقه‌‌اش به آغاز مرحله‌ای جدید در روابط عربستان سعودی و ترکیه و فعال‌کردن توانایی‌های اقتصادی بزرگ این دو کشور را پنهان نکرد. انصراف اردوغان از سیاست‌های خصومت‌ورزانه علیه عربستان سعودی، به‌روشنی نشان داد که اهمیت بیشتری به احیای روابط با عربستان سعودی می‌دهد. اردوغان با قرار‌دادن تحقیقات قتل جمال خاشقجی در مسیر درست و تسلیم‌کردن پرونده آن به عربستان سعودی، تلاش کرد روابط شخصی‌اش با شاهزاده محمد بن‌سلمان را بهبود بخشد. به نوشته ایندیپندنت در مجموع، دو عامل اساسی در محاسبات ترکیه برای احیای روابط با عربستان سعودی تأثیرگذار است. عامل نخست اقتصادی است؛ اقتصاد ترکیه رو به فروپاشی است و سرمایه‌گذاری‌های کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در این کشور به منزله راه نجاتی است برای اقتصاد ازهم‌پاشیده ترکیه و کاهش محبوبیت اردوغان. عامل دوم سیاسی است؛ دولت اردوغان می‌خواهد خود را از انزوای فزاینده منطقه‌ای که به گفته نخبگان نظامی ترکیه به سود یونان و قبرس است، بیرون بیاورد. البته احیای روابط ترکیه با عربستان سعودی در چارچوب احیا و تقویت روابط راهبردی بزرگ ترکیه با اسرائیل، امارات متحده عربی و مصر قرار دارد؛ به همین دلیل، تلاش‌های اخیر اردوغان برای بازگرداندن سرمایه‌گذاری‌های کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به ترکیه قابل درک است. اقدام عربستان سعودی به تحریم کالاهای ترکیه در سال‌های گذشته، سالانه سه میلیارد دلار به ترکیه ضرر می‌زند. با جلب سرمایه‌گذاری‌ عربستان سعودی و باز‌شدن بازار ریاض به روی کالاهای ترکیه، آنکارا هم از ضرر یادشده رهایی می‌یابد و هم منافع زیادی به دست می‌آورد. احتمال می‌رود با آغاز مرحله جدید روابط، ریاض به‌جای سرمایه‌گذاری بلندمدت، بسته‌ای از کمک‌های فوری کوتاه‌مدت را در اختیار اردوغان قرار دهد. با وجود روابط گرم کنونی آنکارا و ریاض، هنوز زود است آن را مرحله جدیدی از گسترش روابط میان این دو کشور بدانیم. از سوی دیگر، سعودی‌ها اعلام کرده‌اند دیدار قریب‌الوقوع شاهزاده محمد بن‌سلمان از آنکارا، در چارچوب سفری صورت می‌گیرد که دیدار از یونان، قبرس یونانی، اردن و مصر را شامل می‌شود. این به آن معناست که عربستان سعودی ترجیح می‌دهد در احیای روابطش با ترکیه، آهسته و محتاطانه گام بردارد. در پایان می‌توان گفت ریاض و آنکارا پس از سال‌ها تنش و اختلاف، حرکت به سوی هم‌گرایی را با گام‌های ثابت و استوار آغاز کرده‌اند. 

نرمش بایدن در برابر ریاض

دولت جو بایدن، رئیس‌جمهوری دموکرات آمریکا نیز به دنبال ترمیم و احیای کامل روابط با عربستان سعودی و عبور از قتل جمال خاشقجی است. سی‌ان‌ان به نقل از مقامات آمریکایی گزارش داد مقامات ارشد آمریکایی به عربستان سعودی اعلام کرده‌اند آمریکا آماده است روابط خود را با عربستان از سر گیرد و عملا از مسئله قتل جمال خاشقجی، ستون‌نویس واشنگتن‌پست در سال ۲۰۱۸ عبور کند. تصمیم برای ازسرگیری روابط یک اقدام دراماتیک برای حفظ چهره جو بایدن است که با وعده طرد عربستان سعودی به دلیل قتل خاشقجی، آغاز به کار کرد. دولت او همچنین سال گذشته گزارشی منتشر کرد که مستقیما محمد بن‌سلمان، ولیعهد سعودی را به سازماندهی قتل خاشقجی متهم می‌کرد. اما مقامات می‌گویند بایدن که تحت فشار شدید برای مقابله با روسیه در اوکراین و کاهش قیمت بنزین در این کشور در میان تورم بی‌سابقه در ۴۰ سال گذشته قرار دارد، نارضایتی اخلاقی خود از عربستان را کنار گذاشته تا روابط گرم‌تر با این کشور را در بحبوحه تحولات چشمگیر جهانی دنبال کند. یک مقام ارشد آمریکایی با اشاره به مسئله قتل خاشقجی گفت: «هر دو طرف تصمیم گرفته‌اند به خاطر دستیابی به صلح و ثبات در خاورمیانه، از این مسئله عبور کنیم. عربستانی‌ها به سهم خود مسئله خاشقجی را تمام‌شده دانسته و آشکارا موضع خود را به آمریکا اعلام کرده‌اند». به گفته آنها، بایدن قصد دارد در ماه آینده درباره قتل خاشقجی به‌طور مستقیم با ولیعهد عربستان گفت‌وگو کند. برخی از مقامات در داخل دولت آمریکا هنوز بر این باورند که باید اقدامات بیشتری به‌منظور پاسخ‌گوکردن عربستان برای این جنایت انجام شود. این در حالی است که آدام شیف، عضو برجسته دموکرات کنگره آمریکا، گفته است جو بایدن نباید به عربستان سعودی سفر یا با محمد بن‌سلمان، ولیعهد این کشور، دیدار کند. بایدن اخیرا احتمال سفر خود را در آینده نزدیک به عربستان سعودی مطرح کرد. هدف اصلی این سفر، درخواست افزایش عرضه نفت به‌منظور کاهش بهای سوخت در داخل آمریکا در آستانه برگزاری انتخابات میان‌دوره‌ای نوامبر کنگره آمریکاست.