پیش‌بینی زلزله و اقتصاد دانش‌بنیان
با تعیین مناطق مستعد لرزه‌ای می‌توان به اقتصاد کشور کمک کرد
پیش‌بینی‌کردن زلزله امروزه در ادبیات فضای مجازی و به صورت کم‌رنگ در جراید کشورمان به صورت یک موضوع دست‌نیافتنی، بسیار گران‌قیمت و نهایتا به ابزار کسب درآمد عده‌ای از سودجویان بدل شده است. سؤال مهم این است که آیا اساسا پیش‌بینی رخداد زمین‌لرزه‌ها امکان‌پذیر است؟ نگاه سایر کشورهای لرزه‌خیز به مسئله پیش‌بینی زلزله چگونه است؟ سطح توقع مردم و مسئولان نسبت به این موضوع چگونه است؟ آیا می‌توان با پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ها به اقتصاد کشور کمک کرد؟
مسعود مجرب*: پیش‌بینی‌کردن زلزله امروزه در ادبیات فضای مجازی و به صورت کم‌رنگ در جراید کشورمان به صورت یک موضوع دست‌نیافتنی، بسیار گران‌قیمت و نهایتا به ابزار کسب درآمد عده‌ای از سودجویان بدل شده است. سؤال مهم این است که آیا اساسا پیش‌بینی رخداد زمین‌لرزه‌ها امکان‌پذیر است؟ نگاه سایر کشورهای لرزه‌خیز به مسئله پیش‌بینی زلزله چگونه است؟ سطح توقع مردم و مسئولان نسبت به این موضوع چگونه است؟ آیا می‌توان با پیش‌بینی زمین‌لرزه‌ها به اقتصاد کشور کمک کرد؟
پاسخ به این پرسش‌ها چندان ساده نیست و نیازمند ارائه مستندات درخور است؛ بنابراین تنها برای روش‌شدن ابعاد موضوع به صورت اجمالی هر سؤال بررسی شده است. اصولا هر رخداد طبیعی را می‌توان به صورت یک مدل آماری بررسی کرد؛ بنابراین بسته به حجم داده و خصوصیات پدیده مد‌نظر می‌توان یک مدل احتمالاتی با نام تابع توزیع احتمال بر آن برازش کرد. زلزله‌ها نیز از این مسئله مستثنا نیستند؛ بنابراین می‌توان مدل رفتاری لرزه‌خیزی یک منطقه را پیش‌بینی کرد. البته باید توجه کرد که بازه زمانی که داده کافی برای این‌گونه تحلیل‌ها نیاز است، حداقل برای زلزله در دسترس نیست. به بیان دیگر در بهترین حالت حدود 80 سال داده دستگاهی در اختیار محققان است که با توجه به عمر زمین و شرایط تکتونیکی آن کافی نیست. کشورهای مختلف لرزه‌خیز و غیر لرزه‌خیز در این حوزه کار علمی و کاربردی بسیاری کرده‌اند. هر تیم تحقیقاتی متشکل از تخصص‌های گوناگون علوم مهندسی سعی در رفع نقص داده‌ها برای پیش‌بینی می‌کنند. تیم‌های تحقیقاتی با داده‌کاوی و اجرای روش‌های مختلف شناسایی الگو سعی در شناخت رفتار زلزله‌ها دارند. لازم به توضیح است که در مجامع علمی تنها پیش‌بینی رخداد زلزله با بزرگای بالای 6.5 تا 7 ارزش بحث و بررسی دارد؛ ازاین‌رو کسانی که با شبه‌علم به دنبال تولید محتوا برای سایت‌های تبلیغاتی خود هستند و رخدادهای کوچک را پیش‌بینی می‌کنند، حساب جداگانه‌ای دارند. یکی از مراکز تحقیقاتی که در این حوزه کار اصولی کرده است، آکادمی علوم روسیه است. با وجود لرزه‌خیزی بسیار پایین روسیه آنها با کار تیمی و جمعی از تخصص‌های مختلف نتایج بسیار قابل قبولی را کسب کرده‌اند. نتایج مطالعات و خروجی‌های علمی تنها برای استفاده محققان و مسئولان ارسال می‌شود، نه در سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی. پیش‌بینی اصولی باید توانایی تعیین بازه زمانی، مکانی و بزرگی یک زلزله محتمل آتی را داشته باشد؛ بنابراین هر روش علمی و منطقی باید همه سه مؤلفه اصلی یک رخداد را پیش‌بینی کند. به‌این‌ترتیب براساس میزان داده در دسترس می‌توان انتظار داشت تا یک فرایند علمی منجر به پیش‌بینی رخداد در آینده بشود. در این مسیر روش‌های مختلف داده‌کاوی رخدادها، پتانسیل مغناطیسی، تغییرات سطح آب و گاز رادون و سایر آنومالی‌های مربوطه قابل بررسی هستند. نکته بسیار بااهمیت در این حوزه مطالعاتی سطح توقع مردم و مسئولان از محققان است. به‌این‌ترتیب که نباید انتظار داشت همه روش‌ها و مطالعات به نتیجه کامل و با دقت بالا منجر شود. تنها با کار تیمی منسجم، تکمیل داده‌های متنوع و ثبات در تصمیم‌گیری‌های مدیریتی می‌توان به اهداف این مسئله مهم دست یافت.
حال در صورت مهیا‌بودن شرایط مناسب برای تحقیق در این حوزه، می‌توان امیدوار بود تا با کاهش ریسک و تعیین مناطق مستعد لرزه‌ای به اقتصاد کشور کمک کرد. پیش‌بینی زلزله و مناطق مستعد لرزه‌ای در اکثر تصمیمات کلان در حوزه شهرسازی، انبوه‌سازی و ساخت سازه‌های مهم در کوتاه‌مدت و میان‌مدت اثرگذار خواهد بود. به‌عنوان مثال در انتخاب ساختگاه مسکن مهر کمترین توجه به مسائل لرزه‌ای و سایر مخاطرات زمین‌شناختی شده است. مسکن مهر پردیس در یکی از زون‌های پرخطر لرزه‌ای در نزدیکی محل تقاطع گسل شمال تهران و مشاء احداث شده است. با توجه به تمرکز جمعیت جوان کشور در این سکونتگاه‌ها جمعیت زیادی در معرض ریسک قرار گرفته‌اند؛ بنابراین با توجه به تصمیم تیم مدیریتی جدید دولت مبنی بر احداث مسکن ملی و طرح‌های انبوه‌سازی جدید، نیاز به پیش‌بینی میان‌مدت و بلندمدت بیش‌از‌پیش احساس می‌شود. همچنین نقشه‌های حاصل از این‌گونه تحقیقات می‌تواند تیم مدیریت بحران را در یک رخداد محتمل به یک راهنمای عملیاتی اقدام مجهز کند. یکی از انواع پیش‌بینی‌ها تعیین زمان و مکان رخداد پس‌لرزه‌ها است. در رخدادهای بزرگ لرزه‌ای، یک پس‌لرزه می‌تواند تقریبا با یک واحد بزرگی کمتر در محدوده اطراف خوشه‌های لرزه‌ای رخ دهد. با توجه به ضعیف‌شدن سازه‌ها توسط زلزله اصلی این مسئله می‌تواند مراکز اسکان اضطراری و محل‌های تجمع جمعیتی را تحت تأثیر قرار دهد؛ بنابراین نیاز است با استفاده از تکنیک‌های خوشه‌بندی و روش‌های ابتکاری و فراابتکاری به شناسایی الگوی رخداد پس‌لرزه‌ها به صورت توزیع مکانی و بزرگا پرداخته شود. پیش‌بینی‌های میان‌مدت علاوه به کمک به مدیران تصمیم‌ساز می‌تواند در حوزه صنعت بیمه نیز کمک شایانی کند. امید است با توجه به مسیری که جامعه علمی در دنیا و در داخل کشور طی کرده، آینده روشنی را برای این‌گونه تحقیقات شاهد باشیم.
* مدیرعامل شرکت مهندسین مشاور بنیان زمین پایدار (دانش‌بنیان)
