خطر انقراض کوسه‌ماهی‌ها بیشتر می‌شود
در ابتدا مایلم با استناد به لیست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN Red List) وضعیت حفاظتی ماهیان غضروفی (یعنی کوسه‌ماهیان،* سفره‌ماهیان و کمیراها) را در آب‌های جنوب ایران با منطقه شمال غرب اقیانوس هند و سپس کل جهان مقایسه کنم.
محسن رضایی عطاقلی‌پور*
در ابتدا مایلم با استناد به لیست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN Red List) وضعیت حفاظتی ماهیان غضروفی (یعنی کوسه‌ماهیان،* سفره‌ماهیان و کمیراها) را در آب‌های جنوب ایران با منطقه شمال غرب اقیانوس هند و سپس کل جهان مقایسه کنم. در طی هفت سال تعداد گونه‌هایی که در لیست سرخ IUCN به‌عنوان گونه‌های در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی شدند، از حدود 24 درصد، یعنی یک‌چهارم، به بیش از 37 درصد، یعنی یک‌سوم کل گونه‌ها افزایش یافته است. در منطقه شمال غرب اقیانوس هند اما وضع از این هم بدتر است. اگرچه این منطقه حدود 15 درصد از بیش از 1250 گونه ماهیان غضروفی را در خود جای می‌دهد، اما همچنین توسط کشورهایی محاصره شده که میزان بالایی از صید و تجارت کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان را دارا هستند؛ مثل هند، پاکستان، یمن، سومالی و البته ایران. بنابراین جای تعجب نیست که نیمی از تمام گونه‌های گزارش‌شده در این منطقه، در لیست سرخ IUCN به‌عنوان گونه‌های در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی شدهاند. حال که نام کشورمان به میان آمد، خوب است وضعیت حفاظتی ماهیان غضروفی در آب‌های جنوبی ایران را نیز بررسی کنیم. آب‌های ایرانی خلیج فارس و دریای عمان چیزی حدود هشت درصد کل گونه‌های ماهیان غضروفی جهان را در بر می‌گیرد که طبق لیست سرخ IUCN، حدود 70 درصد آنها در معرض خطر انقراض قرار دارند. جای تعجب هم ندارد! زیرا اگرچه آمار صید ماهیان غضروفی در ایران، همه گونه‌ها و همچنین آمار صید غیرمجاز و گزارش‌نشده را در بر نمی‌گیرد، اما حتی بر طبق همین آمار ناقص نیز ایران جزء 26 کشوری طبقه‌بندی شده است که همگی با هم مسئول بیش از 80 درصد صید ماهیان غضروفی جهان هستند. در بین فهرست ماهیان غضروفی آب‌های جنوب ایران، می‌توان نام سه گونه گیتارماهی را که در لیست سرخ IUCN با نماد به‌شدت در معرض خطر انقراض (Critically Endangered) طبقه‌بندی شدهاند نیز دید یا همچنین گونه به‌شدت در معرض خطر انقراض سفره‌ماهی پروانه‌ای شاخک‌دار که برای بیش از چهار دهه در هیچ جای محدوده پراکنشش دیده نشده بود و گمان می‌شد به کلی منقرض شده است، اکنون آخرین جمعیت باقی‌مانده‌اش در آب‌های ایرانی خلیج فارس و دریای عمان شناسایی شده است. شخصا معتقدم مشکل اساسی در مدیریت گونه‌های در معرض خطر انقراض دریایی از‌جمله ماهیان غضروفی، نبود آگاهی نیست، بلکه عدم یک عزم ملی بین تمامی ذی‌نفعان برای دیدن مشکل است. امروزه علی‌رغم وجود قوانینی مکتوب که صراحتا برای جلوگیری از صید و صادرات ماهیان غضروفی موجود وضع شدهاند، صید این آبزیان به شکل هدف و به شکل صید ضمنی در کشور در حال اتفاق‌افتادن است. هرساله در فصل بهار بیش از شش هزار تن، یعنی بیش از دو میلیون فرد، از بیش از حداقل 27 گونه سفره‌ماهی در سواحل ایرانی دریای عمان به اسکله‌های صیادی آورده می‌شوند که برخی از گونه‌ها با قیمت نازل کیلویی 10 تا 20 هزار تومان به پاکستان و از آنجا به چین و آسیای جنوب شرقی صادر می‌شوند. بقیه آنها نیز با قیمت نازل‌تر زیر پنج هزار تومان به کارخانه آرد ماهی منتقل می‌شوند تا خوراک دام شوند. حدود 75 درصد، یعنی سه‌چهارم کل این گونه‌ها در لیست قرمز IUCN به‌عنوان گونه‌های در معرض خطر انقراض طبقه‌بندی شدهاند. چطور می‌توان تصور کرد چنین حجمی از گونه‌های در معرض خطر انقراض صید می‌شوند، به اسکله‌های صیادی آورده می‌شوند و از آنجا راهی سردخانه‌ها شده و سپس صادر می‌شوند بدون اینکه با استناد به قوانین موجود با آنها برخورد شود؟ در سازمان حفاظت از محیط زیست به‌عنوان متولی حفاظت از گونه‌های در معرض خطر انقراض و سازمان شیلات به‌عنوان متولی نظارت بر صید و صیادی، قطعا اقدامات بسیار ارزنده‌ای در جهت حفظ و حراست از منابع طبیعی میهن عزیزمان صورت می‌پذیرد که در جای خود جای تقدیر و تشکر دارد، اما برای حل یک مشکل باید نقاط ضعف را هم دید و با شجاعت به دنبال راه‌حل بود. به نظر من نقطه ضعف اصلی سازمان‌های متولی حفاظت از ماهیان غضروفی، نادیده‌گرفتن ابعاد مسئله است. ما می‌خواهیم تصور کنیم اوضاع آن‌قدرها هم وخیم نیست، اما حقایق علمی و مشاهدات خلاف این را نشان می‌دهد. بسیار امیدوارم روزی یک هم‌افزایی جدی بین دو سازمان محیط زیست و شیلات با یگدیگر و با سازمان‌های مردم‌نهاد و مهم‌تر از همه جوامع محلی جنوب کشورمان صورت پذیرد تا اقلیتی ناشناس از افراد سودجو نتوانند به راحتی از صید و تجارت گونه‌های ارزشمند اما در معرض خطر انقراض ماهیان غضروفی به بهای نابودی محیط زیست دریایی کشورمان و به تبع آن نابودی معیشت پایدار صیادان زحمتکش سود ببرند. همین‌طور که چنین عزمی توانست تا حد زیادی جلوی صید غیراصولی و مخرب ترال را بگیرد، خواهد توانست در حل معضل صید و تجارت کوسه‌ماهیان و سفره‌ماهیان نیز مؤثر واقع شود.
* مدیرعامل مؤسسه غیرانتفاعی حفاظت از محیط زیست قشم
