ارشاد و حجاب در صدر بگو‌مگوهای مجازی

محمد رهبری. هادی صفری: حجاب و گشت ارشاد، مهم‌ترین موضوع یک هفته گذشته در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی بوده است. به دنبال انتشار ویدئویی در اتوبوس‌های بی‌آرتی در صبح روز 25 تیر که در آن دختری به دلیل تذکر حجاب و فیلم‌برداری و تهدید به ارائه آن ویدئو به سپاه، توسط دیگر مسافران از اتوبوس خارج شده بود، موضوع حجاب در شبکه‌های اجتماعی از‌جمله توییتر و اینستاگرام مورد توجه کاربران قرار گرفت. هنوز این موضوع از توجهات خارج نشده بود که ویدئوی دیگری در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که در آن یک ماشین گشت ارشاد، بی‌توجه به فریادها و مقاومت زنی که می‌گوید دخترش مریض است، در خیابان حرکت می‌کند، در‌حالی‌که آن زن تلاش می‌کند با دستانش جلوی حرکت ماشین را بگیرد.

ویدئوهای منتشرشده راجع به حجاب اجباری و گشت ارشاد در هفته گذشته، باعث شد فقط در توییتر بیش از 71 هزار توییت توسط 30 هزار کاربر در این زمینه منتشر شود. داده‌ها نشان می‌دهد روند انتشار این توییت‌ها تا پایان روز پنجشنبه 30 تیر کاملا صعودی بوده که همین امر بیانگر حساسیت کاربران توییتر به این موضوع است؛ حساسیتی که نه‌تنها متوقف نشده، بلکه تداوم داشته است.

بررسی شبکه بازنشرهای توییت‌های مربوط به این موضوعات حاوی نکات مهمی است. در این رابطه بیش از 25 هزار توییت منتشر شد و داده‌های به‌دست‌آمده از شبکه بازنشرهای توییت‌های مربوط به اخراج دختر تذکردهنده از بی‌آرتی بیانگر آن است که در این موضوع کاربران برانداز و مخالف جمهوری اسلامی بیشترین میزان واکنش‌ها را داشته و بیش از 60 درصد از شبکه به محتوای آنها اختصاص داشته است و سایر کاربران، سهم کوچک‌تری از واکنش‌ها داشته‌اند. در این میان، نیروهای میانه‌رو سهم بسیار کوچکی از توییت‌ها و ریتوییت‌ها را به خود اختصاص داده‌اند.

اما در رابطه با رفتار گشت ارشاد با مادری که دخترش مریض است، ماجرا کمی متفاوت بود. در این ماجرا اگرچه طیف‌های متنوع‌تری از مخالفان جمهوری اسلامی فعال بوده‌اند، اما توییت‌ها و ری‌توییت‌های آنها حدود 40 درصد از کل شبکه را شامل شده است و در قیاس با موضوع پیشین، کاربران میانه‌رو و اصلاح‌طلبان فعال‌تر بوده‌اند و این در حالی است که در میزان فعالیت کاربران اصولگرا و انقلابی تغییر محسوسی مشاهده نمی‌شود. در این ماجرا، کاربران روزمره‌نویس نیز فعال بوده و توییت‌هایی را منتشر کردند.

نکته مهمی که در هر دو گراف مشهود است، آن است که مواضع کاربران انقلابی فاصله محسوسی از سایر کاربران اعم از اصلاح‌طلب، روزمره‌نویس و مخالف جمهوری اسلامی دارد و به‌وضوح در اقلیت قرار دارند. این در حالی است که در میان کاربران میانه‌رو که با رنگ آبی در گراف مشخص شده‌اند، اسامی افرادی مانند وحید اشتری و مرتضی کیا، مسئولان سابق بسیج دانشجویی دانشگاه تهران نیز دیده می‌شود. از آنجایی که مواضع این افراد با مواضع کاربران انقلابی تفاوت داشته، توییت‌هایشان مورد توجه سایر کاربران میانه‌رو و اصلاح‌طلب قرار گرفته و جایگاهشان در گراف در میانه قرار گرفته است. حضور پررنگ کاربران میانه‌رو و اصلاح‌طلب در موضوع رفتار گشت ارشاد با مادری که دخترش مریض است، در قیاس با آنچه در بی‌آرتی رخ داده بود، نشان می‌دهد حتی کاربرانی که در موارد قبلی ساکت بوده‌اند، در این ماجرا لب به اعتراض گشوده‌اند.

این امر در واکنش کاربران محجبه در اعتراض به گشت ارشاد و حجاب اجباری محسوس است؛ به موازات آنچه در توییتر سپری می‌شد، در اینستاگرام کمپینی راه افتاد که در آن افراد محجبه نسبت به گشت ارشاد و حجاب اجباری اعتراض کردند؛ در این کمپین که بیش از 40 هزار نفر در طول یک روز به آن پیوستند، بسیاری از کاربران محجبه اعتراضشان را به رفتارهای گشت ارشاد اعلام کردند. این در حالی است که در تمام سال‌های گذشته، افراد محجبه اعتراضی جمعی و عمومی نسبت به گشت ارشاد نداشته و به نوعی می‌توان واکنش آنها را به‌معنای شکسته‌شدن سکوتشان در این موضوع تعبیر کرد؛ سکوتی که در توییتر نیز شکست و کاربری محجبه به نام مریم شوندی در توییتی با بیش از 16 هزار لایک نوشته: «وقتش شده خانم‌های چادری بیان تو خیابون و علیه گشت ارشاد تجمع کنند. ما طرفدار خشونت و‌ شکاف و تنفر نیستیم، حجاب زمانی ارزش داره که بر پایه اراده و انتخاب هر فرد باشه، سیاست‌های جبرگونه نه‌تنها کمکی به معنویت جامعه نکرده که ارزش انتخاب ما رو هم به لجن کشیده... چطور اعتراض نکنیم؟!».

شکسته‌شدن سکوت محجبه‌ها در اعتراض به گشت ارشاد و حجاب اجباری شاید یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های اعتراضات آنلاین در روزهای اخیر است و نشان می‌دهد بخش‌های مختلف جامعه ایران حالا نسبت به این امر معترض‌اند و اعتراضات به این موضوع را نمی‌توان به گروهی خاص فروکاهید و آن را دغدغه‌ای بی‌اهمیت معرفی کرد که خارج از مرزهای ایران تبلیغ می‌شود. همین حالا که این متن در حال نگارش است، نزدیک به 600 هزار نفر به کمپین اینستاگرامی پیوسته‌اند که در آن اعلام می‌کنند «مخالف حجاب اجباری هستند».

نکته مهم آن است که بسیاری از کاربرانی که این روزها نسبت به حجاب اجباری معترض‌ هستند، در هفته‌های گذشته که براندازان کمپینی را در این زمینه راه‌اندازی کرده بودند، ساکت بودند. این امر نشان می‌دهد اعتراض به این موضوع ارتباطی به گروه‌های سیاسی خارج از کشور ندارد و امری درون‌زاست. این اعداد و ارقام بیانگر تغییری شگرف در جامعه ایران در دو دهه گذشته است. اگر روزگاری حتی صد هزار نفر هم حاضر به امضای اعتراضی نسبت به گشت ارشاد و حجاب اجباری نبودند، حالا صدها هزار نفر از مردم در کمپینی خودجوش و در طول یک روز، مخالفت خودشان را با حجاب اجباری اعلام می‌کنند. نظرسنجی‌ها نیز نشان می‌دهد که رویکرد مردم نسبت به اجبار حجاب تغییر کرده است و اگرچه درصد درخورتوجهی از مردم در کل کشور محجبه هستند اما به‌ نظر می‌رسد بسیاری از آنها مخالف اجبار هستند. این امر نشان می‌دهد نه‌تنها به‌کارگیری گشت ارشاد در 16 سال اخیر دستاوردی نداشته است بلکه این سیاست‌ها در سایه تغییرات سبک زندگی و تحولات فناورانه، مردم را به این نتیجه رسانده است که اجبار حجاب کار درستی نیست. سیاست‌گذاران فرهنگی کشور نیز باید متوجه تغییرات فرهنگی و ارزشی جامعه در دو دهه اخیر باشند و متناسب با عرف و فرهنگ جامعه در شرایط امروز سیاست‌گذاری کنند.