چالش گاز روسی!

مهفام سلیمان‌بیگی: چیزی حدود ۷۵ تا ۹۵ میلیارد مترمکعب گاز روی دست روسیه مانده است. غول صادرات گاز که این روزها به دلیل تهاجم به اوکراین از سمت اروپا تحریم شده، حالا ناچار است حجم زیادی از گاز خود را به هر طریق ممکن بفروشد یا آن را بسوزاند و از بین ببرد. در این وانفسا ایران که خود دومین مالک بزرگ ذخایر گازی جهان است، اعلام کرده که حاضر است از روسیه گاز وارد کند! این موضوع تبدیل به بحث‌های جنجالی بین مخالفان و موافقان شده است. موافقان اعتقاد دارند که این اتفاق می‌تواند نیاز ایران به گاز ارزان روسیه را تأمین کند و از آن سمت تحریم روسیه را دور زده و بخشی از گاز این کشور را صادر کند و حق ترانزیت آن را دریافت کند اما مخالفان می‌گویند که اولا مشخص نیست روسیه این گاز را ارزان در اختیار ایران بگذارد و نکته بعد اینکه ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مالکان ذخایر گاز جهان نباید به واردات از روسیه وابسته شود و توسعه میادین گازی خود را رها کرده و امتیاز بهره‌برداری از آن را به شرکای عرب منطقه واگذار کند.

این منتقدان می‌گویند که ایران زیرساخت کافی برای صادرات گاز روسیه ندارد و بنابراین بحث دریافت حق ترانزیت از صادرات گاز روسیه عایدی مالی چندانی برای ایران ندارد.

ماجرای جنجالی خرید  گاز  از  روسیه

چندی پیش وزارت نفت مدعی شد که تفاهم‌نامه‌ای ۴۰ میلیارد دلاری بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت گازپروم روسیه امضا کرده است. هرچند گازپروم هیچ رقمی برای این تفاهم‌نامه قید نکرد و این ادعا تنها به منابع ایرانی محدود ماند و از سوی دیگر تفاهم‌نامه هم از نظر تجاری اهمیت چندانی ندارد اما حالا رسانه‌های نزدیک به دولت مدعی شده‌اند که ذیل این تفاهم‌نامه قرار است ایران گاز مازاد روسیه را بخرد.

ظاهرا در این تفاهم‌نامه محورهای متعددی در ارتباط با تجارت گاز تعریف شده که پرسروصداترین آن «واردات و سوآپ گاز از روسیه» است. محوری که از قضا به گفته مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران زودتر از سایر موضوعات به مرحله عقد قرارداد خواهد رسید.

وزارت نفت گزارش داده که روس‌ها به دنبال تحریم‌ اروپایی‌ها، برای ۷۵ تا ۹۵ میلیارد مترمکعب از گازشان بازاری ندارند و به دلیل ضعف زیرساخت‌های اتصالی، این گاز به‌راحتی قابل تغییر مسیر به بازارهای غیراروپایی هم نیست. وزارت نفت مدعی است که این اتفاق یک فرصت کلیدی برای ایران است تا گاز روسیه را از عملیاتی‌ترین مسیر ممکن، یعنی از طریق ترکمنستان و با برعکس کردن (Reverse) خط لوله CAC، به این کشور و سپس از طریق دو خط لوله با ظرفیت نهایی ۲۰ میلیارد مترمکعب به ایران وارد کند.

سوآپ گاز  روسیه؛ با  کدام منطق؟

این بحث‌ها در شرایطی مطرح می‌شود که در سال‌های گذشته ده‌ها پروژه ایرانی_روسی یا با پیمان‌شکنی روسیه بی‌نتیجه مانده یا منافع ایران لحاظ نشده است.

نیروگاه بوشهر، میادین نفتی آذر، آبادان و پایدار غرب، منصوری و چنگوله، نیروگاه سیریک، خط‌آهن گرمسار‌_اینچه‌برون، واکسن کرونا و... نمونه‌های آن هستند. با این حال حتی اگر قصد چشم‌بستن روی تمام این تجارب را هم داشته باشیم، باز هم برخی نظرات کارشناسی خبر از برد_ برد نبودن تفاهم‌نامه جدید می‌دهد.

برای مثال طبق اظهارات وزارت نفت، سوآپ گاز روسیه قرار است در ایفای تعهدات ایران به مشتریانش کمک کند. در حال حاضر ایران با دو کشور قرارداد گازی دارد؛ ترکیه و عراق.

ترکیه خود یکی از بزرگ‌ترین مشتریان گاز روسیه است و از طریق دو خط لوله عظیم نه تنها گاز روسیه را وارد می‌کند، بلکه تا پیش از جنگ اوکراین، یک کشور ترانزیتی برای صادرات گاز روسیه به اروپا به شمار می‌آمد.

ظرفیت ترانزیت گاز روسیه از طریق ترکیه به اروپا نیز حدود ۱۶ میلیارد مترمکعب در سال است که از همه این ظرفیت استفاده می‌شد.

علاوه بر این، ترکیه با خطوط لوله «ترک‌استریم» و «بلواستریم» و با مسیری بسیار کوتاه از طریق دریای سیاه، مستقیما گاز روسیه را دریافت می‌کند. بنابراین از نگاه برخی کارشناسان منطقی برای انتقال مسافتی بیش از دو هزار کیلومتر برای گاز روسیه از قزاقستان به ازبکستان، ترکمنستان و ایران جهت تحویل به ترکیه وجود ندارد.

ضمن اینکه ترکیه اخیرا با اقداماتی سعی بر تأمین نیازش از سایر کشورها به جای روسیه و ایران داشته، نمونه آن هم افزایش واردات گاز مایع ترکیه از نزدیک به ۱۰ کشور بوده است.

همچنین دو سال است که قرارداد جدید گازی با جمهوری آذربایجان برای خرید سالانه شش میلیارد مترمکعب گاز فاز دوم میدان شاه‌دنیز بسته است.

دلیل دیگری که موجب شده برخی کارشناسان، سوآپ گاز روسیه به ترکیه را منطقی ندانند این است که ظرفیت نهایی خط لوله انتقال گاز ایران به ترکیه کمی بیش از ۱۰ میلیارد مترمکعب در سال است که تقریبا از همه این ظرفیت استفاده می‌شود و برای اجرائی‌شدن عملیات سوآپ، به احداث خطوط لوله جدید از جنوب ایران تا مرز ترکیه و مناطق جنوب شرق نیاز است که می‌تواند تا ۱۵ میلیارد دلار هزینه داشته باشد.

دومین بازار باقی‌مانده ایران، عراق است که مشتری گازی روسیه نیست و ایران می‌تواند گاز روسیه را در شمال شرق تحویل گرفته و مصرف کند و به همان میزان گاز (با کسری حق سوآپ) به عراق تحویل دهد.

گاز  روسیه  را  می‌خریم  که  روی  دستش  نماند!

هدایت‌الله خادمی، نایب‌رئیس کمیسیون انرژی مجلس دهم، ادعای توان واردات و فروش گاز روسیه با قیمت بالاتر را در گفت‌وگو با «شرق» منطقی ارزیابی نمی‌کند.

او پیش از هر توضیحی منتقدانه می‌گوید: کار به جایی رسیده که دومین دارنده ذخایر گاز جهان واردکننده شده است و روسیه‌ای که حاضر نیست فقط چند درصد کم‌شدن صادراتش را تحمل کند، ایران را به عنوان راهی برای جبران بازارهای ازدست‌رفته خود می‌بیند.

او ادامه می‌دهد: بدتر این است که برخی به جای اینکه پاسخ‌گو باشند، این را یک دستاورد معرفی می‌کنند! این ماجرا نه تنها برای ما دستاورد نیست بلکه باید برایش عزاداری کرد.

دومین  مالک  ذخایر  گاز،  واردکننده  از  روسیه  می‌شود

او توضیح می‌دهد: ما اصلا با کشوری قراردادی نداریم که بخواهیم گاز روسیه را سوآپ کنیم یا حتی در خوش‌بینانه‌ترین حالت آن را بگیریم و صادر کنیم. نگاهی به کشورهای همسایه کنید؛ ما حتی لوله‌های صادرات گاز به پاکستان را هم دیگر نداریم، ترکمنستان هم خودش گاز دارد، به افغانستان هم خط لوله و زیرساخت صادرات گاز نداریم و فقط برای صادرات بخشی از گاز مازاد خود، خط لوله انتقال گاز به عراق و ترکیه داریم که آنها هم ظرفیت محدودی دارند؛ بنابراین پرسش این است که گاز روسیه را کجا قرار است صادر کنیم؟ روسیه فقط نگران است که حالا که بازارش را از دست داده، باید هر طور شده درآمد ناشی از آن را حفظ کند. ایران هم باید مراقب باشد صرفا در مسیر برآورد این انتظار قرار نگیرد. بدتر از همه این است که ایران در حالی در این تعامل با روسیه قرار گرفته که میادین مشترک گازی‌اش با قطر (پارس‌جنوبی) و میادین مشترکش با عربستان (فرزاد A و B) رسما رها شده‌اند.

به گفته خادمی قطر سال‌ها پیش شروع به برداشت از پارس جنوبی کرد و ما عقب ماندیم و حتی حالا هم در مدریت میدان بی‌برنامه‌ هستیم، همچنین عربستان هم سال‌هاست از میادین مشترک برداشت می‌کند در حالی که ما حتی یک دستگاه حفاری در این دو میدان نداریم.

به باور این نماینده سابق یکی از خطرناک‌ترین تبعات واردات گاز روسیه برای ما این است که به پشتوانه واردات به احتمال زیاد تلاش برای توسعه و استفاده از میادین گازی ایران به طور کلی متوقف می‌شود و ایران واردکننده‌بودن را می‌پذیرد و هر جا و هر وقت روسیه بازار فروش نداشت ایران باید گازش را بخرد.

باید  عزا  گرفت

خادمی با اعتراض به پشتیبانی برخی رسانه‌ها از واردات گاز روسیه می‌گوید: کسانی که می‌گویند ما قرار است گاز روسیه را وارد کنیم و با فروشش به سود برسیم احتمالا فکر می‌کنند شهر خیلی خلوت شده و کسی نیست که به این ادعاهای غیرواقعی و دور از منافع ملی پاسخی بدهد. این مثل روز روشن است که ما، دومین دارنده منابع گازی جهان، اجازه داده‌ایم بازار صادرات گاز، غیبت ایران را پذیرفته و در مقابل واردکننده گاز از روسیه شویم. در واقع باید برای این خبر عزا گرفت.

سوآپ گاز  روسیه  چندان  فایده‌ای ندارد

حمیدرضا صالحی، نایب‌رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی نیز در گفت‌وگو با «شرق» تأکید می‌کند: روسیه هم‌اکنون به دلیل مخارج بالای جنگ به پول صادرات گاز نیاز دارد و اگر به علت تحریم‌ها نتواند گازش را بفروشد، باید یا آن را مایع کند که آن هم فقط به صورت بسیار محدود برایش ممکن است، یا بپذیرد که گازش بسوزد و از بین برود.

او توضیح می‌دهد: با اینکه ما دومین دارنده منابع گازی دنیا هستیم نه در صادرات گاز با خط لوله موفق بوده‌ایم نه صادرات گاز مایع و تاکنون همیشه سایه سنگین روسیه در بازارها موجب شده هیچ حضور و فرصت راهبردی نداشته باشیم. این کارشناس تأکید می‌کند: حتی پروژه صادرات گازمان به عمان هم با گذشت 30 سال عملی نشده است و ما هیچ‌وقت برنامه صادراتی درستی در کشور ندیده‌ایم فقط اکتفا کرده‌ایم به قراردادهایی مثل سوآپ سه‌جانبه با ترکمنستان که سهم ما از آن نهایت پنج تا 15 درصد حق ترانزیت بوده است.

صالحی ادامه می‌دهد: تاکنون ما هیچ تجربه مثبت اقتصادی از روسیه نداشته‌ایم و از این بابت همه نگران قرارداد با روسیه هستند و این نگرانی فقط زمانی کم می‌شود که ما اطمینان خاطر پیدا کنیم که گاز ارزان از روسیه می‌گیریم و گاز خودمان را از طریق ترکیه به اروپا صادر می‌کنیم. هرچند ترکیه اکنون خودش به دنبال آن است که با یک قرارداد 25ساله گاز ما را ارزان بخرد و با قیمت مورد نظرش به اروپا بفروشد. بنابراین اگر این اتفاق بیفتد، شانس بازار اروپا را هم از دست می‌دهیم. درحال حاضر فقط بازار عراق مانده است که آن هم چون معافیت آمریکا را داشته، توانسته از ایران گاز وارد کند و البته در ازای این گاز هم کالا دریافت می‌کنیم نه پول.

به گفته صالحی آنچه امروز باید بیش از هر چیزی به فکر آن بود جذب سرمایه داخلی یا خارجی برای توسعه میادین گازی ایران است چراکه اگر سرمایه‌گذاری مناسب انجام نشود، همین مقدار فعلی گاز صادراتی هم از دست می‌رود و ایران مجبور می‌شود تمام واردات خود را صرف تولید داخل کند.

شرط روس‌ها برای احیای برجام

حمید حسینی، رئیس اتحادیه فراورده‌های نفتی هم به «شرق» می‌گوید که اگر روسیه گاز خود را هم‌قیمت با چین به ایران بفروشد، برای تأمین کمبود گاز اتفاق خوبی است و کمبود گاز باعث مازوت‌سوزی صنایع ایران و آلودگی شهرها نمی‌شود.

او در واکنش به اینکه اگر برجام احیا شود، آیا ایران می‌تواند تحریم‌های گاز روسیه را دور بزند؟ توضیح می‌دهد: احتمالا یکی از شروط روسیه برای احیای برجام، حفظ منافع تجاری خود در معامله با ایران است اما واقعیت این است که ایران ظرفیت چندانی برای صادرات گاز روسیه ندارد و برای این اتفاق، به احداث زیرساخت‌های زیادی در ایران نیاز است که هزینه بالایی می‌طلبد.