دوران اختلال!

سامان موحدی‌راد:«الحمدلله همه می‌گن ما طرفدار این پهنای باندیم. این باند چقدر خوب شده اخیرا. این پهناش قبل همه رو اذیت می‌کرد، ولی اخیرا پهنا خیلی خوب شده»؛ اینها بخشی از کنایه‌های حسن روحانی در روزهای آخر دولتش در بهار ۱۴۰۰ است؛ وقتی رقبای انتخاباتی در تلاش بودند با وعده‌های انتخاباتی، سبد رأی بزرگ‌تری از حریفان‌شان تشکیل دهند. سید‌ابراهیم رئیسی که در آن زمان با توجه به وضعیت تأیید صلاحیت کاندیداها از بخت‌یارترین گزینه‌ها برای نشستن بر صندلی حسن روحانی بود نیز از‌جمله این وعده‌دهنده‌ها بود. سید‌ابراهیم رئیسی در بخشی از یکی از فیلم‌های تبلیغاتی خود درباره اینترنت، فضای مجازی و به‌ویژه مسدودسازی اینستاگرام حرف می‌زند. این ویدئو با تیتر «پشت پرده فیلترینگ اینستاگرام از زبان رئیسی» در شبکه‌های به اشتراک‌گذاری ویدئو موجود است. او می‌گوید مسدودسازی اینستاگرام یا ایجاد اختلال در فضای مجازی که به محل کسب مردم تبدیل شده است، از‌جمله اتهاماتی است که «آقایان» به او می‌زنند. او همچنین می‌گوید که دخترهایش از طریق اینستاگرام خرید می‌کنند و این سیستم و فضای مجازی به محل درآمد مردم تبدیل شده است و کسی محل درآمد مردم را تعطیل نمی‌کند. رئیسی حتی در این ویدئو وعده می‌دهد در دوران ریاست‌جمهوری‌اش فضای مجازی توسعه می‌یابد. حالا درست حوالی یک‌سالگی دولت سید‌ابراهیم رئیسی ایستاده‌ایم؛ جایی که یکی از بزرگ‌ترین مشکلات مردم در کنار وضعیت ناپایدار اقتصادی، مشکلات زیست‌محیطی و تورم، عدم دسترسی مناسب به اینترنت است. هم‌زمانی اختلال‌های گسترده اینترنت، به‌ویژه در مردادماه با جشن یک‌سالگی دولت به نظر می‌رسد چندان هم اتفاقی نیست. گویا پیامی در حال مخابره‌شدن است؛ سرانجامی دگرگون برای یکی از مهم‌ترین وعده‌های سید‌ابراهیم رئیسی!

در روزهایی که اختلال در اینترنت ایران به اوج خود رسیده و مردم، برخی نمایندگان مجلس و کسب‌و‌کارهای زیادی را که کاملا به اینترنت وابسته هستند، آزرده کرده است، وزیر ارتباطات ایران چه پاسخی برای افکار عمومی دارد؟ همین چند روز پیش عیسی زارع‌پور در پاسخ به سؤالی درخصوص وضعیت اینترنت در ایران گفت: «سرعت اینترنت افزایش یافته است. میزان دقیق آن را نمی‌دانم، اما افزایش یافته». ادبیات این پاسخ خود به تنهایی نشان از اهمیت افکار عمومی و پاسخ‌گویی به آن از سوی وزیر ارتباطات دارد. در اظهارات دیگر عیسی زارع‌پور نیز به وضوح می‌بینیم که از فضایی دیگر سخن می‌گوید و گویا چندان اظهاراتش منطبق بر واقعیت حال حاضر ایران نیست. در‌حالی‌که وضعیت فعلی ما در دسترسی با کلمه «اختلال» گره خورده، او به‌تازگی وعده داده تا پایان دولت (سه سال دیگر) سرعت اینترنت برای خانواده‌های ایرانی چندصد برابر می‌شود. گفتن ندارد که او در همین اظهار‌نظر تأکید کرده که «اینترنت پرسرعت و با کیفیت حق مردم است و همکاران من در وزارت ارتباطات به صورت شبانه‌روزی در تلاش برای برآورده‌کردن این حق هستند»، ولی معلوم نیست این حق چرا در همین روزها در حد معقول و منطقی‌اش برآورده نمی‌شود و چرا ما قرار است سه سال بعد سرعت چند‌صد برابری در اینترنت داشته باشیم، ولی این روزها به سرعتی پیش‌تر آزموده دسترسی نداریم؟ زارع‌پور همچنین گمانه عمدی‌بودن اختلال را هم مطرح می‌کند و می‌گوید: «همین دیروز نتیجه تست سرعت اینترنت منتشر شد که دو رتبه بهبود یافته بودیم. هر وقت نتیجه تست سرعت اینترنت کم می‌شود، همه تیتر می‌زنند که سرعت اینترنت نزول چند‌پله‌ای داشته است، ولی دیروز اعلام کردند سرعت اینترنت دو پله ارتقا یافته و به رتبه 70 رسیده‌ایم و وضعیت‌مان در اینترنت همراه بهبود یافته است. در حوزه اینترنت ثابت وضعیت خوب نیست، ولی سرعت اینترنت همراه افزایش پیداکرده است. بخشی از این اختلالات طبیعی است و بخشی هم غیرطبیعی که در تلاشیم علت آن را دریابیم و با مقصران هم حتما برخورد خواهد شد. در حال بررسی سهوی یا عمدی‌بودن این اتفاقات هستیم. کسی به دنبال اختلال نیست و با مسببان هر اختلالی که عمدی باشد، با شدیدترین شکل ممکن برخورد می‌شود». در مجموع از بررسی‌ سخنان عیسی زارع‌پور در یک ماه گذشته نمی‌توان دریافت که علت اختلال‌های گسترده کنونی و سرعت پایین اینترنت در یک ماه گذشته چیست.

دلایلی یادآور لنگر و کابل

اواخر دهه 80 وقتی اینترنت به شکل جدی‌تری وارد زندگی ایرانی‌ها شده  و قابلیت شبکه‌سازی و ارتباط‌رسانی پیدا کرده بود نیز دوران پر‌اختلالی را سپری می‌کرد. کاربران قدیمی اینترنت به خاطر دارند که در آن سال‌ها هم اغلب در برخی روزها دسترسی مردم به اینترنت محدود یا با اختلال‌هایی همراه می‌شد که با بهانه‌های جالبی همچون برخورد لنگر کشتی با کابل‌های اینترنت در اعماق اقیانوس همراه بود. چند سالی بود که دیگر از این دلایل جالب و تکرار‌شونده خبری نبود، اما در همین مرداد ماهی که گذشت، حداقل دو اختلال گسترده اینترنتی داشتیم؛ یکی حوالی چهارم مرداد که با عذرخواهی رسمی وزیر همراه بود. عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، در اینستاگرام نوشت: پیش‌از‌ظهر روز گذشته به دلیل قدیمی‌بودن و فرسودگی کابل‌های برق داخلی مرکز مخابراتی انقلاب، ارتباطات اینترنتی تعدادی از مشترکین اینترنت ثابت در شهر تهران دچار اختلال و در برخی نقاط قطع شد که با تلاش همکارانم در شرکت ارتباطات زیرساخت و همراهی شرکت توانیر تا قبل‌از‌ظهر همان دیروز، این مشکل حل شد و تمامی ارتباطات به حالت پایدار درآمد. دهم مرداد نیز دسترسی ۲۱ درصد ایرانی‌ها به اینترنت قطع شد که بعدها آتش‌سوزی در حوضچه‌ ارتباطی شرکت مخابرات ایران دلیل این مسئله عنوان شد. به‌جز این دو مورد قطعی اما در این ماه دسترسی به اینترنت با اختلال‌های فراوانی همراه بوده است. برخی کاربران جز با فیلترشکن نمی‌توانستند از اینستاگرام استفاده کنند و سرچ گوگل هم با مشکلاتی مواجه بود که کاربردهای روزمره و معمولی اینترنت را برای کاربران با مشکل مواجه می‌کرد.

صیانت خاموش

خیلی‌ها وضعیت فعلی اینترنت در ایران را اجرای چراغ خاموش طرح صیانت می‌دانند. اگرچه طرح صیانت در مجلس همیشه با جنجال و سروصدای زیاد و مخالفت‌های گسترده همراه بود، اما به نظر می‌رسد روشی کم‌سروصداتر برای رسیدن به نتایجش در پیش گرفته شده است. وضعیت فعلی دسترسی شهروندان ایرانی به اینترنت چنین القا می‌کند که اراده‌ای جدی برای اعمال محدودیت‌های اینترنتی وجود دارد. مهم‌ترین دلیلش کاهش مداوم سرعت و کیفیت اینترنت در ایران است. مشکلات جدی کاربران در دسترسی به اینستاگرام، سرویس‌های گوگل و فیلترشکن‌ها، پیامی خاموش برای کاربران اینترنت دارد. در همین روزها گزارش‌های مردمی زیادی از کاربران ایرانی دیده می‌شود که دسترسی‌شان به اینستاگرام محدود شده است. شرکت ارتباطات زیرساخت نیز ۲۵ مرداد گذشته این موضوع را تأیید و اعلام کرد: «روز گذشته برخی از لینک‌های ارتباطی شمالی کشور از مبدأ کشورهای همسایه برای ساعاتی دچار اختلال شد». البته این شرکت عنوان کرده که این مشکل یک‌روزه حل شده است، اما همچنان در شبکه‌های اجتماعی شاهد گزارش‌هایی از دسترسی سخت شهروندان ایرانی به اینستاگرام هستیم. اجرای چراغ خاموش طرح صیانت موضوعی در حد گمانه‌زنی چند کاربر شبکه‌های اجتماعی نیست؛ برخی نمایندگان مجلس نیز معتقدند وضعیت فعلی اینترنت در کشور همان چیزی است که در طرح صیانت پیش‌بینی‌ شده بود.  غلامرضا نوری‌قزلجه، نماینده مردم بستان‌آباد در مجلس شورای اسلامی، از چهره‌هایی است که وضعیت فعلی اینترنت را اجرای چراغ خاموش طرح صیانت می‌داند و می‌گوید: «برخی موارد مانند محدودشدن دسترسی‌ها، کنترل پهنای باند و ابزاری که در طرح صیانت برای کنترل فضای مجازی و محدودشدن آن در نظر گرفته شده بود، فعال هستند و استفاده می‌شوند. ما زمانی که سرعت اینترنت و افزایش هزینه آن را مشاهده می‌کنیم، متوجه می‌شویم برخی از موارد این طرح به صورت پررنگ یا کم‌رنگ اجرا می‌شود». او درباره همراهی دولت رئیسی با طرح صیانت نیز می‌گوید: «طرح صیانت سال گذشته که در مجلس مطرح شد، دولت جدید موافق آن بود. به‌جز بخشی از بدنه وزارت ارتباطات بقیه با این طرح همراهی می‌کردند. حتی در مجلس نیز هیئت‌رئیسه با این طرح همراهی می‌کرد و در جلسه غیر‌علنی‌ای که برگزار شد تا اصل ۸۵ را تصویب کردند، به دلیل حمایت از طرح صیانت بود. اما وقتی برخی هزینه و عواقب این طرح مشخص شد و با واکنش‌های اجتماعی روبه‌رو شدند، مخالف طرح صیانت شدند».

به عقب برنمی‌گردیم؟

در ایران طرح‌های گوناگونی برای محدودسازی شهروندان تاکنون اجرا شده است. به نظر می‌رسد چنین طرحی درخصوص دسترسی آزادانه شهروندان به اینترنت نیز در دست اجراست. با‌این‌حال، همچنان ذات متفاوت اینترنت شاید موجب شود که طراحان چنین طرح‌هایی نتوانند به مقصد و مقصود نهایی خودشان برسند. آشنایی مردم ایران با اینترنت و پرورش چند نسل با آن و تبدیل‌شدنش به بخشی از سبک‌ زندگی مردم، مهم‌ترین دلیلی است که می‌تواند در این مسیر اختلال‌هایی ایجاد کند؛ چه اینکه در یک سال گذشته هم دیدیم که همراهی مجلس و دولتی هم‌رأی و هم‌نظر نیز نتوانست این طرح را به سرانجام برساند. ماهیت و ذات رو‌به‌جلو و پیش‌رونده تکنولوژی چنان است که احتمال بازگشت به عقب را بسیار کم می‌کند.