چرا سد اکباتان خشک شد؟

دوم شهریور 1401 معاون شرکت مدیریت منابع آب ایران از خروج سد اکباتان همدان از مدار آب‌رسانی به دنبال پایان حجم ذخیره آب و خشکی آن در پایان هفته نخست شهریور خبر داد. او گفت ورودی سد اکباتان صفر شده و اکنون ۴۵۰ لیتر در ثانیه آب از این سد برداشت و از طریق تصفیه‌خانه اکباتان وارد شبکه آب‌رسانی شهر همدان می‌شود. کدورت آب سد اکباتان نسبت به گذشته ۱۰ برابر شده که این موضوع مشکلاتی را در زمینه شست‌وشوی فیلترهای تصفیه‌خانه ایجاد کرده است. ذخیره آب این سد در شهریور سال ۱۴۰۱ تقریبا به پایان رسید، به‌گونه‌ای که ساکنان شهر همدان بیش از سه هفته قطعی آب کامل در بیشتر ساعات روز را تجربه کردند و تانکرهای آب‌رسانی به محلات شهر آب‌رسانی می‌کردند.

9 سال قبل در پنجم آبان 1392 نیز خبری منتشر شد مبنی بر اینکه سد اکباتان همدان به علت کمبود بارش به‌صورت تدریجی روبه خشک‌شدن می‌رود و قسمت اعظم آن کاملا خشک شده است. سد اکباتان در اواخر دهه 30 شمسی ساخته شد. ۲۸ آبان ۱۳۳۸ بتن‌ریزی سد اکباتان آغاز شد. این سد روی رودخانه یلفان در 11 کیلومتری جنوب شرقی همدان ساخته ‌شد و طراحی شده بود تا سالانه دو میلیون و 500 هزار کیلووات برق تولید کند. این سد از پنج کیلومتری جاده همدان به ملایر منشعب شده و راه دسترسی به آن به سمت روستای تفریجان و یلفان است و روی رود آبشینه، پایین‌تر از محل تلاقی رودخانه‌های یلفان و رود ابرو احداث شده ‌است. ارتفاع سد در زمان ساخت ۵۴ متر (از پی) بوده و پس از اتمام طرح افزایش ارتفاع، هم‌اکنون ارتفاع سد اکباتان به ۷۹ متر می‌رسد. گنجایش فعلی مخزن هم ۳۶ میلیون مترمکعب است. البته اکنون و پس از سه سال خشک‌سالی شدید، منابع آب جاری خشک شده یا بیش از حد با کمبود مواجه شده و سطح آب به‌شدت پایین آمد، به نحوی که اعلام شد مخزن سد اکباتان کاملا خشک شده است. ولی سد اکباتان چرا خشک شد؟

منطقه‌‌های با شدت بالای خشک‌سالی از کمبود شدید سطح آب زیرزمینی رنج می‌برند. تغییر اقلیم نیز می‌تواند بر کیفیت و کمیت منابع آب سطحی در رودخانه‌های خاص اثر بگذارد. نوسان جنوبی ال‌نینو (ENSO) اثر قابل توجهی بر تغییرات اقلیمی و هیدرولوژیک دارد و اثرش بر تغییرات دبی رودخانه‌ها بیشتر از اثر خشک‌سالی بوده است. بررسی الگوی بارندگی در دهه‌های 60 تا 80 شمسی نوسانات زیاد بارندگی را در منطقه جبال و پیرامون همدان نشان می‌دهد. پیامد کاهش بی‌رویه منابع آب زیرزمینی ایجاد حدود 19 فروچاله در دشت‌های همدان است. در 60 سال گذشته حدود 320 روستا خالی از سکنه شده و آب آشامیدنی 100 روستا با تانکر تأمین شده است. حفر چاه‌های غیرمجاز، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی که با تغذیه معمول از بارندگی قابل جبران نیست، بهره‌برداری بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی توسط نیروگاه‌ها (به‌ویژه نیروگاه شهید مفتح همدان)، توزیع نامطلوب مکانی و زمانی بارندگی‌ها و نبود روش‌های نوین آبیاری، عامل‌های مهم خشک‌سالی اخیر در همدان و البته خشک‌شدن سد اکباتان است. تغییرات اقلیمی در منطقه با کاهش محصول و برهم‌زدن تعادل آب زیرزمینی اثرهای منفی بر بخش کشاورزی گذاشته است. در خوش‌بینانه‌ترین سناریو برای 50 سال پیش‌رو، چنانچه میزان بارندگی و سطح آب زیرزمینی کمتر از 20 درصد کاهش پیدا کند و میانگین دما کمتر از 20 درصد افزایش یابد، با افزایش ارزش اقتصادی آب مواجه می‌شویم، ارزش افزوده (درآمد خالص) محصولات کشاورزی حدود 20 درصد کاهش می‌یابد که نشان‌دهنده تشدید بحران کم‌آبی و رکود کشاورزی در دهه‌های پیش‌رو است. آبیاری بهینه در تولید محصولات پرمصرف آب و همچنین بهبود فناوری‌های آبیاری راه‌حل‌های بالقوه‌ای برای مقابله با بحران تغییرات اقلیمی در سال‌های آینده خواهد بود. بااین‌حال منابع طبیعی آب افزایش نمی‌یابند و این مسئله چالش مهم کشاورزی در آینده همدان و البته همه ایران است.