«امید» ما زنده بماند

در روزهایی که همه ما به امید نیاز داریم و اذهانمان از خبرهای اکثر منفی آکنده شده، شنیدن یک خبر خوش محیط‌زیستی، بسیار خوشایند بود. تنهاترین پرنده جهان برای پانزدهمین سال مسیر پنج‌هزار کیلومتری سیبری تا ایران را طی کرد و به فریدون‌کنار رسید. درنایی که ایرانی‌ها نام «امید» بر آن گذاشته‌اند، پرنده‌ای است شگفت‌انگیز که هر سال از سیبری به غرب دریای مازندران می‌آید تا وارد ایران ‌شود و در تالاب بین‌المللی فریدون‌کنار زمستان را ‌می‌گذراند. امید در مسیر پنج هزار کیلومتری کوچ از سیبری تا ایران تمامی چربی ذخیره‌شده زیر پوست خود را از دست می‌دهد و به همین دلیل به‌محض رسیدن به مقصد مهاجرتی خود به تغذیه فراوان نیاز دارد.

این پرنده با سفر امسال، 15 سال است که در آخرین هفته مهر یا اولین هفته آبان به فریدون‌کنار پرواز می‌کند. این پرنده در بیشتر سال‌های گذشته به فریدون‌کنار پرواز کرده است و اهالی این منطقه بسیار به او علاقه دارند و او را امید می‌نامند، زیرا بر این باورند که با خود امید می‌آورد. درنای سیبری به سه جمعیت شرقی، غربی و مرکزی تقسیم می‌شود. جمعیت مرکزی که در گذشته به هند مهاجرت می‌کردند، به‌طور کامل منقرض شده است. برآورد می‌شود که تنها سه‌هزارو200 درنای سیبری در جهان باقی مانده که بیشترشان از گله شرقی درناهای سیبری در حوضه پویانگ در چین زمستان را می‌گذرانند. امید آخرین پرنده باقی‌مانده از گله غربی درناهای سیبری است که ترجیح می‌دهد زمستان را در ایران سپری کند. تالاب فریدون‌کنار در دریای مازندران یکی از غنی‌ترین اکوسیستم‌ها را در میان شهرهای شمالی ایران دارد و سالانه میزبان هزاران پرنده مهاجر از جمله انواع اردک، حواصیل و قو است.

درویشی و همکاران در سال 1398 نشان دادند که عدم محاسبه مناسب ارزش‌های محیط‌زیستی غیربازاری تالاب‌ها در تصمیمات توسعه‌ای موجب تغییر کاربری گسترده منابع تالاب فریدون‌کنار شده است. مشارکت جوامع محلی برای حفاظت از تنوع زیستی اکوسیستم با توجه به شکار زیاد در تالاب فریدون‌کنار ضروری است. با بهبود وضعیت یا افزایش وسعت پناهگاه و به تبع آن کاهش سطح شکار، تمایل به دریافت مبلغی جبرانی از سوی شکارچیان برای عدم شکار افزایش می‌یابد اما کوتاه‌ترشدن دوره شکار اثر منفی بر تمایل به دریافت مبالغ جبرانی برای عدم شکار در منطقه فریدون‌کنار دارد. ازبین‌رفتن زیستگاه به‌ویژه به دلیل تغییر هیدرولوژی ناشی از انحراف آب و تبدیل کاربری تالاب‌ها، برداشت‌های غیرقانونی از جمله شکار، صید و مسمومیت و آلودگی محیط زیست این‌گونه درنای سیبری در معرض خطر انقراض را تهدید می‌کند. تک درنای سیبری پنجشنبه پنجم آبان‌ وارد ایران شد تا زمستانی دیگر را در تالاب فریدون‌کنار بگذراند. نخستین‌بار زمستان سال ٨۶ بود که سه درنای سپید سیبری در ‎تالاب فریدون‌کنار به زمین نشستند. البته پیش از این در سال ۱۳۵۳ نخستین درنا‌های سیبری در ایران دیده شدند که البته از جمعیت درنای سپید نبودند. در همان سال ۸۶ یکی از این سه درنا توسط شکارچیان تلف شد و دیگری که همسر امید بود، سال ۸۷ تلف شد‌ اما از آن سال تاکنون، تک درنای باقی‌مانده گله غربی سیبری ‎امید است که برای زمستان‌گذرانی به ایران می‌آید.

او ۱۴ سال است که به‌عنوان تنهاترین پرنده دنیا، هزاران کیلومتر را بین صحرا‌های سیبری و آبگیر‌های شمال کشورمان، به‌تنهایی در رفت‌وآمد است، تا نمادی از امید و مقاومت باشد. پرنده سپید امید را با شاه‌پر‌های سیاهرنگ و پا‌های سرخ و منقار سیاه در صورت قرمزرنگ تالاب‌های شرق مازندران خودنمایی می‌کند. امید ۱۶۰ سانتی‌متر قد دارد. در طول مسیر و زمانی که بال‌هایش را می‌گشاید بیش از دو متر از فضای آسمان را می‌گیرد. درنا‌های سیبری سالانه دو بار کوچ می‌کنند و در این مسیر با خطرات بسیاری روبه‌رو هستند.

مهاجرت‌های طولانی، وقایع طبیعی و غیرطبیعی مسیر مهاجرت نظیر جنگ و پرواز هواپیماها، نرخ پایین جوجه‌آوری، سازوکارهای پیچیده تولیدمثل، سن بالای بلوغ، عدم‌تخم‌گذاری و آشیانه‌سازی سالانه و نیاز به زیستگاه ویژه و اختصاصی موجب شده جمعیت این گونه نسبت به سایر پرندگان کوچ‌رو به نحو چشمگیری کاهش یابد؛ بنابراین حفظ و نگهداری از امید، به‌عنوان تنهاترین پرنده مهاجر ایران، برای ماندگاری این گونه اهمیت دوچندان دارد. امید آن‌قدر در مسیر مهاجرت، بال‌های خود را حرکت می‌دهد تا بدنش درجه حرارت بسیار بالایی تولید ‌کند و به همین دلیل پس از فرود در تالاب به‌طور مکرر به زیر آب می‌رود و بیرون می‌آید تا دمای بدنش را متعادل کند و آرام بگیرد. مسیر مهاجرت برگشت این پرنده نیز از فریدون‌کنار به‌سوی سواحل غربی دریای مازندران ادامه پیدا می‌کند و پس از گذشتن از استان گیلان به سمت جمهوری آذربایجان، داغستان و منطقه آستراخان روسیه به‌سوی تالاب شمال قزاقستان می‌رود و سپس تا رودخانه اوب در نزدیکی اقیانوس منجمد شمالی ادامه می‌یابد.

همه‌ساله در زمستان ۱۵۰گونه پرنده زمستان‌گذران با جمعیتی بالغ بر یک‌میلیون و۵۰۰هزار بال به تالاب و آب‌بندان‌های مازندران از جمله تالاب بین‌المللی میانکاله می‌آیند. جوامع محلی و اداره کل حفاظت محیط‌ زیست استان مازندران با توجه به اهمیت این پرنده به‌عنوان پرنده‌ای در خطر انقراض در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند از تیراندازی به امید و کشته‌شدن او جلوگیری کنند.

سن تخمینی امید براساس تخمین پرنده‌شناس‌ها، ۳۵ سال است، اما این پرنده در بهترین شرایط زیستی می‌تواند تا ۷۰ سال زنده بماند. باشد که امید ما زنده بماند، حتی اگر نمادش درنای سفید مهاجر باشد.