استارلینک ایرانی، یک وعده تبلیغاتی دیگر
چرا برنامه‌ها و پروژه‌های فضایی ایران به نتیجه نمی‌رسند؟
فناوری فضایی کاردبردهای متفاوت و متعددی دارد؛ کاربردهایی که اکثر آنها زندگی مردم را کیفیت بیشتری بخشیده‌اند، زیرا دسترسی به فضا، دسترسی به بالاترین نقاط ممکن است و این دسترسی امکان ارائه خدمات ویژه‌تری را برای زندگی بشر فراهم می‌کند.
فناوری فضایی کاردبردهای متفاوت و متعددی دارد؛ کاربردهایی که اکثر آنها زندگی مردم را کیفیت بیشتری بخشیده‌اند، زیرا دسترسی به فضا، دسترسی به بالاترین نقاط ممکن است و این دسترسی امکان ارائه خدمات ویژه‌تری را برای زندگی بشر فراهم می‌کند. مثلا امکان پخش زنده تلویزیونی و ماهواره‌ای، مسیریابی ماهواره‌ای، نظارت و سنجش از راه دور و همین‌طور دسترسی به شبکه جهانی اینترنت از طریق ماهواره‌ها. در کنار همه اینها، فناوری فضایی و دسترسی به فضا به دلیل ویژگی‌های خاص چند کاربرد خاص دیگر هم دارد: تبلیغات، اقتدارآفرینی و غرورافزایی. به همین دلیل اکثر دولت‌ها و دولتمردان دوست دارند درباره فناوری فضایی و رؤیاهای دسترسی به فضا سخنرانی کرده، هیجان ایجاد کنند یا خودشان و فعالیت‌هایشان را در معرض تبلیغ قرار دهند. در سال‌های آغازین عصر فضا هم رقابت و مسابقه دیوانه‌کننده‌ای بین اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده آمریکا در همین حوزه فضا شکل گرفت که مهم‌ترین هدف، همین تبلیغات و نشان‌دادن اقتدار در دوران جنگ سرد بین دو ابرقدرت جهانی بود. در آن زمان هدف اصلی بعدی استفاده نظامی از این موقعیت و فناوری بسیار ویژه بود، اما بعدها با گذشت زمان و شروع بحران‌های اقتصادی بین‌المللی، ویژگی‌ها و کاربردهای اقتصادی بیشتر از پیش در مرکز توجه قرار گرفت و فناوری فضایی به یکی از مهم‌ترین ابزارهای افزایش رفاه و کیفیت زندگی مردم تبدیل شد. ورود بخش خصوصی به عرصه فضا این موضوع را جذاب‌تر کرد و امکان دسترسی شرکت‌ها و برندهای معروف خصوصی به مدارهای فضایی، ظرفیت توسعه خدمات کاربرمحور فضایی را بیش از پیش توسعه داد. توسعه اینترنت فضایی یا ماهواره‌ای با استفاده از منظومه‌های ماهواره‌ای هم در همین راستا شکل گرفت. منظومه‌های ماهواره‌ای در‌واقع مجموعه‌ای از ماهواره‌ها در نقاط مختلف مداری هستند که برای تأمین یک یا چند هدف مشخص به کار گرفته می‌شوند؛ مثل فراهم‌کردن دسترسی به اینترنت.
بعد از اعمال محدودیت‌های اینترنتی به دلیل واکنش‌های اعتراضی گسترده مردم به درگذشت غم‌انگیز مهسا امینی، موضوع اینترنت ماهواره‌ای و دسترسی به فناوری و ابزارهای استارلینک به‌عنوان مهم‌ترین برند تأمین‌کننده آن برای ایرانیان داغ شد. «ایلان ماسک»، مدیرعامل اسپیس‌ایکس و مجری پروژه اینترنت ماهواره‌ای استارلینک، در واکنش به اتفاقات داخل ایران و درخواست‌های متعدد اعلام کرد امکان استفاده از سامانه استارلینک برای کاربران ایرانی فراهم شده است. در واکنش به این موضوع، «عیسی زارع‌پور» با تأکید بر غیرقانونی‌بودن ورود و استفاده از تجهیزات استارلینک در کشور، اعلام کرد تلاش‌های ایلان ماسک در این راستا برخلاف پروتکل‌های اتحادیه جهانی مخابرات و امواج رادیویی (آی‌تی‌یو، ITU) است، اما در ادامه اعلام شد ایران کرسی ارزشمند خود در شورای حکام همین اتحادیه را هم از دست داده است. بعد از آن «حسین سالاریه»، رئیس سازمان فضایی ایران، اعلام کرد خودمان تا چند سال آینده به منظومه ماهواره‌ای نظیر استارلینک دست پیدا خواهیم کرد. رئیس سازمان فضایی ایران گفت: «برای ساخت منظومه ماهواره‌ای شبیه به استارلینک در کوتاه‌مدت، نیاز به شکل‌گیری یک کنسرسیوم بین‌المللی برای همکاری با کشورهای علاقه‌مند به این کار داریم که رایزنی‌هایی در‌این‌باره انجام شده و ظرف چند سال آینده به آن دست پیدا خواهیم کرد». واکنش‌ها در فضای مجازی به اظهارات سالاریه زیاد بود و در همین زمینه رئیس سازمان فضایی ایران در مصاحبه با ایرنا گفت: «مدتی قبل برخی اعلام کردند سازمان فضایی ایران باید چیزی شبیه به استارلینک برای ایران بسازد. ساخت چنین منظومه‌ای کار زمان‌بر، پرهزینه و سختی است». سالاریه در مصاحبه‌های رسانه‌ای ادعا کرده است: «سازمان فضایی ایران در زمینه ساخت منظومه‌های ماهواره‌ای برنامه مدونی دارد. برنامه به این صورت است که از شکل‌گیری شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در این حوزه حمایت کنیم تا به مرور زمان به یک کنسرسیوم تبدیل و سازنده ماهواره‌های مخابراتی کوچک (تا ۳۰۰ کیلوگرم) شوند. در گام نخست قصد داریم یک منظومه مخابراتی تشکیل‌شده از ریزماهواره‌ها طراحی کرده و بسازیم. این منظومه برای کارهای باند‌باریک و اینترنت اشیا مورد استفاده قرار می‌گیرد. منظومه‌های ریزماهواره‌ای کوچک و زیر ۵۰ کیلوگرم است و بخش خصوصی به‌راحتی می‌تواند آن را بسازد. در این زمینه مطالعات امکان‌سنجی زیادی انجام شده است و امیدواریم شرکت‌های دانش‌بنیان در این بخش با جدیت به کار خود ادامه بدهند. منظومه ریزماهواره، برنامه‌ای است که ما در افق کوتاه‌مدت خود قرار دادیم. تا پایان ۱۴۰۱ سازمان فضایی، آگهی ثبت‌نام شرکت‌های دانش‌بنیان برای حضور در مناقصه و پلتفرمی را که باید برای این کار ساخته شود، اعلام می‌کند. پس از حضور شرکت‌ها در مناقصه و بررسی‌هایی که انجام می‌گیرد، ما با آنها قرارداد منعقد می‌کنیم. در این گام ما شرکت‌ها را شناسایی و آنها را توانمند می‌کنیم تا بتوانند به سمت گام اصلی که ساخت ماهواره برای ارائه خدمات پهن‌باند است، حرکت کنند. این اتفاق منجر به ارائه اینترنت می‌شود؛ همان کاری که منظومه ماهواره‌ای استارلینک توانایی انجام آن را دارد». رئیس سازمان فضایی ایران البته به طرق مختلف و از طریق رسانه‌ها تأکید کرده است که ساخت منظومه ماهواره‌ای در کشور ما به صورت انفرادی جلو نخواهد رفت: «برای رسیدن به این هدف باید برای ارتفاعات مختلف چند‌صد و چند‌هزار ماهواره در زمان کوتاه به مدار مدنظر پرتاب شوند. اگر اکنون پرسیده شود در آینده نزدیک (دو‌ساله) و صرفا با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی می‌توان منظومه ماهواره‌ای ساخت، پاسخم منفی است. در اهداف این‌چنینی باید کنسرسیوم بین‌المللی شکل بگیرد. نقشه راه ما این است که ایران با چند کشور علاقه‌مند دیگر که با آنها رایزنی کرده‌ایم، برای ساخت منظومه ماهواره‌ای همراه شوند. با تشکیل این کنسرسیوم یک پلتفرم را به صورت مشترک طراحی و آن را به منظومه تبدیل خواهیم کرد. شکل‌گیری این منظومه می‌تواند رقیبی برای منظومه استارلینک باشد. قطعا در بازه زمانی دو تا سه‌ساله این کار انجام‌شدنی نیست، اما هرقدر مشارکت بالاتر برود، قطعا در مدت‌زمان کوتاه‌تری می‌توانیم به این هدف دست پیدا کنیم. دستیابی به منظومه ماهواره‌ای (IOT، اینترنت اشیا) و پهن‌باند هر دو در برنامه ما هستند».
چرا این وعده‌ها به نتیجه نمی‌رسند؟
کارشناسان و پژوهشگران فضایی در ایران یکی از مهم‌ترین مشکلات و چالش‌های فناوری فضایی کشور را چالش مدیریت می‌دانند. عدم کارایی برنامه‌ها و اقدامات مدیران فضایی در کشور، آسیب‌های فراوانی به ظرفیت‌های این حوزه وارد کرده است. برای مثال همین از‌دست‌رفتن عضویت در شورای حکام آی‌تی‌یو، درست شبیه از‌دست‌دادن راهبردی‌ترین نقاط مداری ایران، ظرفیت‌های بی‌نظیری را از ایران گرفته است، اما مدیر سازمان فضایی ایران دم از کنسرسیوم بین‌المللی برای ایجاد منظومه‌های ماهواره‌ای می‌زند. همکاری‌های بین‌المللی همواره نقش اساسی در توسعه دانش و فناوری‌های پیشرفته دارند. در حوزه فضایی این پدیده نقش درخور توجه‌تری نیز دارد. یک مثال واضح برای این مورد، همکاری روسیه و آمریکا در زمینه ایستگاه فضایی بین‌المللی یا بعضی پروژه‌ها و پرتاب‌های فضایی است. همکاری‌هایی که حتی در پیچیده‌ترین تنش‌های بین دو کشور ادامه داشته و گاه حتی باعث کوتاه‌آمدن طرفین در بعضی از خواسته‌های سیاسی شده است. تعدادی از کشورهای اروپایی هم برای رقابت با ابرقدرت‌های فضایی به همکاری بین‌المللی روی آورده‌اند و به همین دلیل است که آژانس فضایی اروپا تشکیل شده است. مهم‌ترین موفقیت‌های فضایی همسایگان ما در خاورمیانه هم با توجه به همکاری‌های بین‌المللی این کشورها انجام شده است. نمی‌توانیم اثر همکاری بین‌المللی برای توسعه دانش و فناوری‌های فضایی در کشور را نادیده بگیریم، ولی می‌دانیم به دلیل ضعف در تمامی لایه‌های مدیریتی حتی نمی‌توانیم به کوچک‌ترین همکاری‌های بین‌المللی امیدوار باشیم. سازمان فضایی ایران تاکنون از رکوردداران عدم ثبات مدیریتی در کشور به حساب می‌آید و پس از تأسیس سازمان فضایی ایران در حدود ۱۷ سال (پیش از حسین سالاریه)، ۱۰ نفر پشت میز ریاست سازمان فضایی نشسته‌اند تا میانگین مدت ریاست حدود ۱.۷ سال برای هر مدیر مهم‌ترین نهاد فضایی ایران رقم بخورد؛ اما هم‌زمان مدیر سازمان فضایی ایران تأکید می‌کند در دو یا سه سال دسترسی به استارلینک ایرانی امکان‌پذیر نیست و صحبت از برنامه ۱۰ ساله می‌کند. البته حسین سالاریه می‌داند که پیش از این چندین برنامه
۵ ساله و ۱۰ ساله و یک سند جامع هوافضا تدوین شده است که هیچ‌کدامشان به نتیجه کامل نرسیده‌اند. همین‌طور البته یک جست‌وجوی ساده در اینترنت نشان می‌دهد اخبار مشابه از وعده‌های هیجان‌انگیز از حدود ده‌ها پروژه فضایی از مدیران سابق در رسانه‌ها اعلام شده است که هنوز تکلیف آنها مشخص نیست و اکثر آنها بدون نتیجه خاص رها شده‌اند. همین‌طور چندین پروژه فضایی در کشور به دلیل اشتباهات مدیران قبلی در آینده‌نگری و آینده‌پژوهی از اولویت‌های امروز خارج شده‌اند و معلوم نیست همین وعده دسترسی به استارلینک ایرانی در ۱۰ سال آینده اصلا اولویت داشته باشد یا نه! این در حالی است که تعداد بسیار زیادی از نخبگان فضایی کشور به دلیل شرایط بد این حوزه، چالش‌های اقتصادی و اجتماعی و اتفاقا در نتیجه همین وعده‌های بی‌نتیجه، مجبور به مهاجرت داخلی یا خارجی شده‌اند و در حوزه‌ها یا کشورهای دیگر مشغول به فعالیت هستند. درحالی‌که همین هیجانات مدیران و استفاده تبلیغاتی از فناوری فضایی، باعث شد دانشگاه‌های مختلف کشور حتی مجموعه‌هایی شبیه پیام نور، با آموزش رشته مهندسی هوافضا صدها فارغ‌التحصیل هوافضایی بدون امکان اشتغال پایدار تحویل جامعه بدهند. یکی دیگر از مهم‌ترین عوامل موفقیت یا شکست در پروژه‌ها و برنامه‌های فضایی، توجه یا عدم توجه به درس‌ها و تجربه‌های گذشته و دیگران است. متأسفانه در کشور نه شکست‌های فضایی و نه موفقیت‌های این حوزه به خوبی تحلیل نمی‌شوند. حتی تیم‌ها یا نهادهای خاص تجربه‌آموزی نیز برخلاف کشورهای پیشرفته در ایران تقریبا وجود ندارند. گاهی هم بدون توجه به اتفاقات و آموخته‌های سایر کشورها به دنبال اختراع مجدد چرخ هستیم و پروژه‌های عجیبی را به همین دلایل در کشور تعریف می‌کنیم.
تبلیغات، مهم‌ترین کاربرد فناوری فضایی در ایران
همان‌طور‌که اشاره شد، فناوری فضایی کاربردهای مختلفی دارد و به دلیل ظرفیت‌هایی که دارد می‌تواند در مدیریت پدیده‌ها به بشریت کمک کند. برای مثال ماهواره‌های سنجش از دور می‌توانند در نظارت بهتر انسان بر زمین مفید واقع شوند یا اینکه در مدیریت چالش‌ها و بحران‌های طبیعی و بشری مانند آتش‌سوزی، زلزله، ترافیک، آلودگی، جرائم و... کاربرد داشته باشند. یکی دیگر از مهم‌ترین کاربردهای فناوری فضایی موقعیت‌یابی و ناوبری است؛ مانند سیستم‌های مکان‌نمای جهانی (جی‌پی‌اس) و سیستم‌های مشابه آن. برای مثال در روسیه ماهواره‌های «گلوناس»، در اتحادیه اروپا ماهواره‌های «گالیله» و در چین ماهواره‌های «بایدو» کاربردهایی مشابه جی‌پی‌اس دارند. البته چند کشور دیگر نیز درصدد هستند تا ماهواره‌های ناوبری و موقعیت‌یابی بومی خود را به فضا ارسال کنند یا در طرح‌هایی که اشاره شد، همکاری داشته باشند. این تمایل‌ها نشان می‌دهد که حوزه ناوبری فضایی بسیار قابل توجه و پراهمیت است. از این فناوری می‌توان در علوم زیستی و جهان‌شناسی نیز استفاده کرد که فعالیت‌هایی مثل ارسال موجود زنده، انسان و فضاپیماهای اکتشافی از جمله آنهاست. آزمایش‌های زیستی در فضا، کهکشان‌ها، جست‌وجو و یافتن نشانه‌های زندگی در سیاره‌های دیگر نیز از جمله دستاوردهای آن به حساب می‌آید؛ بنابراین این فناوری به‌نوعی برای شناخت شگفتی‌های جهان آفرینش نیز کاربردهای مؤثری دارد. کاربردهای فناوری فضایی به موارد گفته‌شده محدود نمی‌شود و در بسیاری از بخش‌های زندگی ما رخنه کرده است تا کیفیت زندگی بشر را افزایش دهد. برای نمونه این فناوری این امکان را می‌دهد که در پخش مستقیم یک مسابقه فوتبال بتوانیم با استفاده از ماهواره‌های پخش زنده رادیویی و تلویزیونی تصاویر را از یک ناحیه به تمام دنیا ارسال کنیم و اینکه راه‌حل‌های بهتری برای ارتباطات و تبادل داده‌ها داشته باشیم. همچنین این فناوری از مستعدترین فناوری‌هایی است که می‌تواند جریان اقتصادی توسعه‌زا را در جامعه ایجاد کند؛ جریان‌های مالی‌ای که در این حوزه در جهان جریان دارد، اکنون به میلیاردها دلار رسیده است. این مقوله می‌تواند به راحتی اقتصادهای پرچالش را نجات دهد. اگرچه پیچیده، زمان‌بر و هزینه‌بر است اما از طرفی دیگر دسترسی‌های خاصی را به انسان می‌دهد که می‌تواند در بلندمدت به ایجاد توسعه اقتصادی و جریان‌های اشتغال‌زا در جوامع مختلف منجر شود. از فضا می‌توان در پیشگیری و مدیریت بهینه بحران‌های طبیعی بهره برد؛ مدیریت بحران بیشتر با نظارت درست و آگاهی مناسب از عوامل و منابع بحران‌زا در ارتباط است. اگر یک وسیله خوب برای نظارت و مدیریت داشته باشیم به‌راحتی می‌توان یک بحران را مدیریت کرد. فناوری فضایی نمی‌تواند با آتش‌سوزی، زلزله، آلودگی هوا و دیگر بحران‌های طبیعی و زیستی مبارزه کند، اما شرایطی ایجاد می‌کند که در مهار آنها با مشکلات و چالش‌های کمتری مواجه شویم و با ایجاد آگاهی به وسیله اطلاعاتی که در اختیار ما می‌گذارد از توسعه بحران‌ها پیشگیری می‌کند. فناوری فضایی با نگاهی که از بالا به زمین دارد، نظارت بهینه به آن را ممکن می‌کند. از این رو می‌تواند بسیاری از تغییراتی را که در سطح زمین ایجاد می‌شود، مشاهده کند. بنابراین با استفاده از این نوع فناوری می‌توان به‌راحتی تحلیل و گاهی پیش‌بینی کرد تا به مدیریت صحیح‌تر دست یافت. برای مثال اگر آتش‌سوزی در جنگل‌ها اتفاق بیفتد برای مهارکردن آن یا شناخت منبع آتش‌سوزی بدون استفاده از فناوری فضایی باید هزینه زیادی متقبل شد تا دریابیم آتش‌سوزی چطور و از کجا شروع شده است و ادامه پیدا می‌کند. در صورتی که با استفاده از فناوری فضایی با هزینه‌ای بسیار کمتر می‌توان به راحتی این مشکلات را مدیریت کرد. چون نظارت از بالا را در اختیار داریم. در میان این همه کاربرد مفید و مؤثر اما مدیران در ایران دودستی به کاربرد تبلیغات، غرورآفرینی و اقتدارزایی چسبیده‌اند و آن را رها نمی‌کنند. نتیجه فناوری و به‌ویژه فناوری فضایی در هر حالت قرار است بهبود کیفیت زندگی مردم در سراسر جهان باشد یا بخش‌هایی از مهم‌ترین نیازهای بشری را تأمین کند. در ایران نیز این امر استثنا نیست؛ فناوری فضایی باید در حل چالش‌های متعدد کشور و ایجاد فرصت‌های جدید برای بهبود کیفیت زندگی مردم مؤثر باشد. باید دقت کنیم نیازهای اصلی چه هستند و برنامه‌ریزی‌ها، هدف‌گذاری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها را براساس همان نیازها انجام دهیم. مدیران ما فقط به تبلیغات و نیاز غرور ملی توجه می‌کنند و بدون دقت در سایر عوامل برنامه‌ریزی‌های عجیبی برای رسیدن به آن دارند که در عین حال که به نتیجه نرسیده، آسیب‌زننده هم بوده است. در نهادهای مختلف ده‌ها برنامه چندساله برای توسعه فناوری فضایی در کشور نوشته شده که گاهی به دلیل همین اهداف تبلیغاتی موازی‌کاری‌ها را هم در پیش داشته است.
